12. ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท

ปญฺญตฺตินิทฺเทสวณฺณนา

เอตฺถาติ ยถาอุทฺทิฏฺฐธมฺมานํ นิทฺเทสปริโยสาเนฯ เอตฺตกเมวาติ จิตฺตเจตสิกรูปนิพฺพานมตฺตเมวฯ ปญฺญาเปตพฺพโตติ ปรมตฺถธมฺมา วิย สกสกสภาววเสน อปญฺญายมานา หุตฺวา โลกสงฺเกตวเสน ปญฺญาปิยมานตฺตาฯ ปญฺญาปนโตติ ปรมตฺถวเสน วิชฺชมานาวิชฺชมานธมฺมานํ ปกาสนวเสน ปญฺญาปนโตฯ ตตฺถ ‘‘ปญฺญาเปตพฺพโต’’ติ อิมินา ปญฺญาปียติ ปกาเรน ญาปียตีติ ปญฺญตฺตีติ เอวํ กมฺมสาธนวเสน อตฺถปญฺญตฺติภูตา อุปาทาปญฺญตฺติ วุตฺตาฯ ‘‘ปญฺญาปนโต’’ติ อิมินา ปญฺญาเปติ ปกาเรน ญาเปตีติ ปญฺญตฺตีติ เอวํ กตฺตุสาธนวเสน ตสฺสา อภิธายกภูตา นามปญฺญตฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ปณฺณตฺติทุกนิทฺเทเส ‘‘สงฺขา…เป.… โวหาโร’’ติ (ธ. ส. 1313-1314) จตูหิ ปเทหิ อุปาทาปญฺญตฺติ วุตฺตาฯ ‘‘นามํ…เป.… อภิลาโป’’ติ (ธ. ส. 1313-1314) ฉหิ ปเทหิ นามปญฺญตฺติ กถิตาติ อาจริยานํ อิจฺฉิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘เตเนวาหา’’ติอาทิฯ เตสํ เตสํ ธมฺมานนฺติ เหฏฺฐา อภิธมฺมมาติกาย วุตฺตานํ กุสลากุสลาทิธมฺมานํฯ สงฺขาติ ‘‘อหํ มมา’’ติอาทินา สงฺขายมานตาฯ สมญฺญาติ สงฺเกตวเสน ญายมานตาฯ ปญฺญตฺตีติ อสงฺกรวเสน อเนกธา วิภชิตฺวา ปญฺญาปิยมานตาฯ โวหาโรติ ปากฏํ กตฺวา วุจฺจมานตา, กถนวเสน อุปยุชฺชมานตา วาฯ อตฺถาภิมุขํ นมตีติ นามํฯ ตํ ปน อนฺวตฺถรุฬฺหีวเสน ทุวิธํ, สามญฺญคุณกิตฺติมโอปปาติกนามวเสน จตุพฺพิธํฯ นามกมฺมนฺติ นามกรณํฯ นามเธยฺยนฺติ นามฐปนํ, นามเธยฺยนฺติ วา เสฏฺฐานํ นามํฯ อกฺขรทฺวาเรน อตฺถํ นีหริตฺวา อุตฺติ กถนํ นิรุตฺติฯ พฺยญฺชนนฺติ ปากฏกรณํฯ อภิลาโปติ อภิลาปนํฯ

อหนฺติ รูปาทิวินิมุตฺตํ อหํการพุทฺธิวิสยภูตํ อตฺตโน ขนฺธสมูหสนฺตานมุปาทาย ปญฺญตฺตํ ตทญฺญานญฺญภาเวน อนิพฺพจนียํ อุปาทาปญฺญตฺติํ วทติฯ เตนาห ‘‘อหนฺติ หี’’ติอาทิฯ ‘‘อหนฺติ…เป.… กตฺวา’’ติ อุปาทาปญฺญตฺติยา อุปฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา ยถาติอาทินา ตํ ปกาเสติฯ

ยสฺมา ‘‘สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร’’ติ ‘‘เอวํ สงฺขา’’ติ อิมสฺเสว เววจนํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อิทานิ ปญฺญาปนโต ปญฺญตฺติ’’นฺติอาทิฯ

ตทนุรูปา ชาตาติ ตชฺชา, อวิชฺชมานปญฺญตฺติ วิย เกวลํ โลกสงฺเกตวเสเนว อหุตฺวา ธมฺมสภาวสฺส อนุรูปวเสน ปวตฺตา ปญฺญตฺตีติ อตฺโถฯ นามปญฺญตฺติปิ วจนตฺถสงฺขาตการณํ อุปาทาย ปฏิจฺจ ปวตฺตนโต อุปาทาปญฺญตฺติโวหารํ ลภตีติ ตสฺสาปิ อุปาทาปญฺญตฺติปริยาโย วุตฺโตฯ คณฺฐิปทกาเรนาปิ หิ อิมินาว อธิปฺปาเยน อุปาทาปญฺญตฺตีติ อุปาทานวตี ปญฺญตฺติ การณวติํ การณภูตมตฺถมุปาทาย คเหตฺวา ตนฺนิสฺสเยน ปญฺญาปียติ, สพฺโพปิ ปญฺญตฺติเภโท อเนน ลกฺขเณน อุปาทาปญฺญตฺติเมว ภชติฯ อนุปาทาย หิ ปญฺญตฺติ นตฺถีติ วุตฺตํฯ อุปนิธาปญฺญตฺตีติ ปฏิปกฺขภูตํ เอกปญฺญตฺติํ อุปนิธาย อเปกฺขิตฺวา ปวตฺตา ปญฺญตฺติฯ จกฺขุโสต-คฺคหเณน อชฺฌตฺติกายตนานิ ทสฺเสติ, รูปสทฺท-คฺคหเณน พาหิรายตนานิฯ ปถวีเตโชวายุ-คฺคหเณน โผฏฺฐพฺพายตนํ ปเภทโต ทสฺเสติฯ เอเตเนว ธมฺมายตเนปิ ลพฺภมานเภโท ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยสฺมา ปถวาทิกา ปญฺญตฺติ สสมฺภารปถวิยํ เอกสฺส นามํ คเหตฺวา สมูหเมโวปาทาย ปญฺญาปียติ, ฆฏาทิกา จ ปญฺญตฺติ ธมฺมสมูเหสุ สพฺเพสเมว นามํ คเหตฺวา สมูหเมโวปาทาย ปญฺญาปียติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอกสฺส วา’’ติอาทิ ฯ ตตฺถ เอกสฺส นามํ คเหตฺวา สมูหมุปาทาย ปญฺญาปิยมานาย ปถวาทิวเสน ปากฏภาวโต ตํ ฐเปตฺวา อิตรํ ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อยํ สมูหปญฺญตฺติ นาม สมูหสฺส ปญฺญาปนโตฯ ทิสากาสาทีสุ ทิสา-คฺคหเณน จนฺทสูริยาวตฺตนมุปาทาย ปญฺญาปิยมานํ ปุรตฺถิมาทิทิสาปญฺญตฺติํ ทสฺเสติฯ อากาส-คฺคหเณน อสมฺผุฏฺฐธมฺเม อุปาทาย ปญฺญาปิยมานํ กูปคุหาทิอากาสปญฺญตฺติํ ทสฺเสติฯ กาล-คฺคหเณน จนฺทาวตฺตนาทิกมุปาทาย ปญฺญาปิยมานํ ปุพฺพณฺหาทิกาลปญฺญตฺติํ ทสฺเสติฯ นิมิตฺต-คฺคหเณน พหิทฺธา ปถวีมณฺฑลาทิกํ, อชฺฌตฺติกญฺจ ภาวนาวิเสสํ อุปาทาย ปญฺญาปิยมานํ กสิณนิมิตฺตาทิกํ ทสฺเสติฯ อภาว-คฺคหเณน ภาวนาพเลน อปฺปวตฺตนสภาวํ อากาสานญฺจายตนฌานํ อุปาทาย ปวตฺตํ อากิญฺจญฺญายตนฌานารมฺมณํ อภาวปญฺญตฺติํ ทสฺเสติฯ นิโรธ-คฺคหเณน ภาวนาพเลน นิรุทฺธํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นิสฺสาย ปญฺญตฺตํ นิโรธปญฺญตฺติํ ทสฺเสติฯ อาทิ-คฺคหเณน ขยาทิสภาวํ ตํ ตํ ธมฺมมุปาทาย ปญฺญาปิยมานํ อนิจฺจลกฺขณาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ สาปิ หิ ทิสากาสาทิกา วิย ธมฺมสมูหมุปาทาย อปญฺญตฺตภาวโต อสมูหปญฺญตฺติเยวาติฯ

สาติ อยํ ทฺวิธา อุปาทาปญฺญตฺติฯ ตชฺชาปญฺญตฺติ วจนตฺถํ อมุญฺจิตฺวา ปวตฺติโต อุปาทาปญฺญตฺติยํเยว สงฺคยฺหตีติ วุตฺตํ ‘‘วิชฺชมานํ ปรมตฺถํ โชตยตี’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวา อุปริ ‘‘ฉ ปญฺญตฺติโยปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ วิชฺชมานนฺติ สภาเวน อุปลพฺภมานํฯ อวิชฺชมานนฺติ ฐเปตฺวา โลกสงฺเกตํ สภาววเสน อนุปลพฺภมานํฯ นามมตฺตนฺติ นามมตฺตวนฺตํฯ

โสตทฺวารชวนานนฺตรนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนสทฺทารมฺมณาย โสตทฺวารชวนวีถิยา, ตทนุสารปฺปวตฺตาย อตีตสทฺทารมฺมณาย มโนทฺวารชวนวีถิยา จ อนนฺตรปฺปวตฺเตน ฯ มโนทฺวารชวนวีถิปิ หิ โสตทฺวารชวนานนฺตรปฺปวตฺตา ตคฺคหเณเนว อิธ คหิตาฯ คหิตปุพฺพสงฺเกเตนาติ ‘‘อยํ อิมสฺส อตฺโถ, อิทมิมสฺส วาจก’’นฺติ เอวํ วจนวจนตฺถสมฺพนฺธคฺคหณวเสน คหิตปุพฺพภาวสงฺเกเตนฯ ยายาติ ยาย นามปญฺญตฺติยา กรณภูตายฯ มโนทฺวารชวนวิญฺญาเณน กตฺตุภูเตนฯ มโนทฺวารชวนวิญฺญาเณน วา กรณภูเตน, ยาย นามปญฺญตฺติยา กตฺตุภูตายาติ อตฺโถฯ ปญฺญาปียตีติ สมฺมุติปรมตฺถวเสน ปน ทุวิธํ อตฺถชาตํ ปญฺญาปียติ วิญฺญาปียตีติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘อตฺถา ยสฺสานุสาเรน, วิญฺญายนฺติ ตโต ปรํ;

สายํ ปญฺญตฺติ วิญฺเญยฺยา, โลกสงฺเกตนิมฺมิตา’’ติฯ

กตรชวนวีถิยํ ปนายํ วิญฺญายตีติ? ‘‘ฆโฏ’’ติอาทิสทฺทํ สุณนฺตสฺส เอกเมกํ สทฺทํ อารพฺภ ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณวเสน ทฺเว ทฺเว ชวนวารา โหนฺติ, ตโต สทฺทสมุทายมารพฺภ เอโก, ตโต นามปญฺญตฺติมารพฺภ เอโกติ เอวํ สทฺทสมุทายารมฺมณาย ชวนวีถิยา อนนฺตรํ นามปญฺญตฺติ ปากฏา โหติ, ตโต ปรํ อตฺถาวโพโธติ อาจริยาฯ

ยํ สนฺธาย ฉกฺกนโย วุตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ ตถา อวิชฺชมานานนฺติ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานานํฯ เกนจิ อากาเรนาติ ปรมตฺถโต, โลกสงฺเกตโต วา เกนจิ ปกาเรนฯ อนุปลพฺภมานานํ ปญฺจมสจฺจาทีนนฺติ อากาสาทิปญฺจมสจฺจาทีนํฯ อาทิ-คฺคหเณน อฏฺฐมโพชฺฌงฺคาทิเก สงฺคณฺหาติฯ ปกติปุริสาทีนนฺติ สตฺวรชตมานํ สมานาวตฺถา ปกติองฺคุฏฺฐาทิปริมาโณ การโก เวทโก อตฺตา ปุริโสติอาทินา ปริกปฺปิตานํ ปกติปุริสาทีนํฯ อาทิ-คฺคหเณน อากาสกุสุมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ ปรมตฺถโต วิชฺชมานาหิ วิชฺชาทีหิ อวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส ปญฺญตฺตตฺตาฯ เสเสสุปิ อิมินาว นยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺเถวาติ อุปาทาปญฺญตฺติยเมวฯ

‘‘กุสคฺเคนุทกมาทาย, สมุทฺเท อุทกํ มิเน;

เอวํ มานุสกา กามา, ทิพฺพกามาน สนฺติเก’’ติฯ (ชา. 2.21.389) –

วจนโต มนุสฺสโลเก จกฺกวตฺติสมฺปตฺติทิพฺพสมฺปตฺติํ อุปนิธาย นิหีนาเยวาติ วุตฺตํ ‘‘กปณํ…เป.… นิธายา’’ติฯ มานุสกนฺติ มนุสฺสโลเก ภวํฯ ปรมตฺโถ จ วิชฺชตีติ ปาฐเสโสฯ

[778] ตติยา โกฏิ น วิชฺชติ อนุปลพฺภมานตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ มหาอฏฺฐกถายํ –

‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;

สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ โนปลพฺภตี’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.439-443);

ปรวาเทสุ น กมฺปตีติ ปกติปุริสนฺตราทิวาทีนํ ปเรสํ ติตฺถิยานํ วาเทสุ สมฺปตฺเตสุ, นิมิตฺตภูเตสุ วา น กมฺปติ น ปเวธติ น จลตีติ อตฺโถฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

ปญฺญตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. เตรสโม ปริจฺเฉโท

การกปฏิเวธวณฺณนา

นิทฺทิฏฺฐาติ อุทฺเทสนิทฺเทสาทิวเสน ทสฺสิตาฯ กุสลาทโยติ กุสลากุสลาฯ เอเตสํ ปน น นิทฺทิฏฺโฐติ สมฺพนฺโธ ฯ ปุพฺเพ ‘‘การโก’’ติ วจนํ วิย ‘‘เวทโก’’ติ อวุตฺเตปิ ‘‘อตฺตา การโก เวทโก’’ติ อตฺตโน ลทฺธิตาย ‘‘ตสฺส หิ การกสฺส เวทกสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ กุสลากุสลานมภาโวปิ สิยา, อิตรถา อเหตุกโทสาปตฺติโตติ อธิปฺปาโยฯ เตสํ กุสลากุสลานํ อายตฺตา วุตฺติ เอเตสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติโนฯ เตสนฺติ กุสลากุสลาทีนํฯ ตสฺมาติ การกาภาเว กุสลากุสลานํ, ตพฺพิปากานญฺจ อภาวโตฯ นิรตฺถิกาติ เทเสตฺวาปิ โพเธตพฺพาภาวโต นิรตฺถิกาฯ ‘‘นายํ นิรตฺถิกา’’ติ วตฺวาปิ ‘‘สาตฺถิกา’’ติ วจนํ ปน ปรสฺส ทฬฺหคฺคาหตฺถํฯ โลเกปิ หิ เอวํ โวหารํ โวหรนฺติ, เอวเมว ภวติ, นาญฺญถาติอาทิฯ ตตฺถาติ การกาภาเวปิ อตฺตา อตฺถีติ คหเณฯ อนุโรโธติ อนุกูลปกฺขปาโตติ อตฺโถฯ อิธาติ การกาภาเวปิ กุสลาทโย อตฺถีติ คหเณฯ วิโรโธติ ปฏิโฆฯ

เอวํ การกาภาเวปิ กุสลาทีนํ สพฺภาวํ ยุตฺติโต สาเธตฺวา อิทานิ โลกสิทฺเธน นิทสฺสเนน สาเธตุํ ‘‘อถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถาปีติ การกาภาเวปิฯ ปถวิ-คฺคหเณน ปถโวชํ ทสฺเสติฯ ตถา อาป-คฺคหเณน อาโปชํฯ เตโชติ สีตุณฺหวเสน ทุวิธา เตโชธาตุฯ อุตูติ เหมนฺตาทิอุตุฯ อาทิ-คฺคหเณน พีชาทิเก สงฺคณฺหาติฯ ชนกปจฺจโย เหตุ, อนุปาลนกปจฺจโย ปจฺจโย นามาติ อาห ‘‘เหตุปจฺจยสามคฺคิยา’’ติฯ ‘‘ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, ปจฺจโย อนุปาลนโก’’ติ หิ วุตฺตํฯ

เอวํ การกาภาเวปิ กุสลากุสลปฺปวตฺติํ สาเธตฺวา อิทานิ ปรปริกปฺปิตํ อตฺตานเมว ตาว ปฏิกฺขิปิตุํ ‘‘อถาปิ เจตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ