10. ทสโม ปริจฺเฉโท

รูปวิภาควณฺณนา

[622] อาทิมฺหีติ อุทฺเทสคาถายํฯ อิทานีติ จิตฺตเจตสิกวิภาวนานนฺตรํฯ วิภาวนนฺติ นิทฺเทสปฏินิทฺเทสวเสน สรูปโต ปกาสนํฯ

[623] รุปฺปตีติ สีตุณฺหาทีหิ วิการมาปชฺชติ, อาปาทียตีติ วา อตฺโถฯ วิการาปตฺติ จ สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิธาเน วิสทิสุปฺปตฺติเยวฯ น หิ ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชิตฺวา ฐิตธมฺมานํ อญฺเญน เกนจิ วิการาปาทนํ สกฺกา กาตุํ, ตสฺมา ปุริมุปฺปนฺนรูปสนฺตติ วิย อหุตฺวา ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานานํ วิสภาคปจฺจยสมวาเยน วิสทิสุปฺปตฺติเยว อิธ ‘‘รุปฺปน’’นฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺจ กตฺวา สงฺฆิยานํ วิปริณามวาโท ปจฺจกฺขโต โหติฯ นนุ จ อรูปธมฺมานมฺปิ วิโรธิปจฺจยสมวาเย วิสทิสุปฺปตฺติ ลพฺภตีติ? สจฺจํ ลพฺภติ, น ปน วิภูตตราฯ วิภูตตรา เหตฺถ วิสทิสุปฺปตฺติ อธิปฺเปตา อุกฺกฏฺฐคติวเสน ยถา ‘‘อภิรูปสฺส กญฺญา ทาตพฺพา’’ติ (สํ. นิ. 3.78)ฯ

กุโต เอตํ วิญฺญายตีติ เจ? สีตาทิคฺคหณโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘กิญฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถ, รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสนปิ รุปฺปติ, รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79)ฯ

เอตฺถ หิ สีตาทิคฺคหณํ สีตาทินา ผุฏฺฐสฺส รุปฺปนํ วิภูตตรํ, ตสฺมา ตเทเวตฺถ คหิตนฺติ ญาปนตฺถํฯ อิตรถา รุปฺปตีติ สามญฺญวจเนเนว สิทฺเธ สีตาทิคฺคหณํ นิรตฺถกํ สิยาติฯ

ยทิ เอวํ, กถํ พฺรหฺมโลเก รูปสมญฺญา? น หิ ตตฺถ อุปฆาตโก สีตาทิผสฺสวิเสโส ลพฺภตีติ? สจฺจํ, ตตฺถาปิ ตํสภาวานติวตฺตนโตฯ อรุปฺปนสฺสาปิ หิ รุปฺปนสภาวานติวตฺตนโต รูปสมญฺญา โหติฯ ยถา อทุทฺธมฺปิ ขีรํ ตํสภาวานติวตฺตนโต ‘‘ทุทฺธ’’นฺติ วุจฺจตีติฯ อถ วา กิญฺจาปิ ตตฺถ อุปฆาตโก สีตาทิผสฺสวิเสโส นตฺถิ, อนุคฺคาหโก ปน อตฺถิฯ ตถา หิ พฺรหฺมานํ อุตุชรูปํ อตฺถิ, ตสฺมา อตฺเถว ตตฺถ รุปฺปนนฺติ น โกจิ ตตฺถ รูปสมญฺญาย วิพนฺโธติฯ

รูปยตีติ วาติ สยํ วิชฺชมานเมว อตฺตโน สนฺตานํ วิการมาปาทยตีติ อตฺโถฯ อิติ ปุริมวิคฺคเหน วิการุปฺปตฺติ ‘‘รุปฺปน’’นฺติ ทีปิตํฯ อิมินา ปน วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิชฺชมานสฺเสว โย อตฺตโน สนฺตาเน วิสทิสุปฺปตฺติเหตุภาโว, ตํ รุปฺปนนฺติ ทีปิตํ โหติฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข อรูปสฺส รูปสมญฺญาปสงฺโค เอว นตฺถิฯ นิรุทฺธเมว หิ ตํ อนนฺตราทิปจฺจเยหิ อรูปํ อุปฺปาเทติ, น วิชฺชมานนฺติฯ ฆฏฺฏเน วิการาปตฺติยํ รูป-สทฺทสฺส รุฬฺหี, ตสฺมา อรูปธมฺมานํ ฆฏฺฏนาภาวโต น เตสุ รูปสมญฺญาติ เกจิฯ ปฏิฆาโต รุปฺปนนฺติ อปเร, เตสํ มเตน กิญฺจาปิ สปฺปฏิฆรูปานเมว รูปสมญฺญาปสงฺโค, อถ โข อวยวโวหาเรน สมุทาโยปิ โวหรียตีติ สพฺพเมว รูปํ รูปสมญฺญํ ลภติฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘รูปยตีติ วณฺณายตนวเสน วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ตญฺหิ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ รูปยติ, หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติฯ ตยิทํ อุปริ วณฺณายตนนิทฺเทเส วิสุํเยว วุจฺจตีติ น ตสฺส อิธ สํวณฺณเน ปโยชนํ อตฺถิฯ

สุรูโปติ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาเกตุมาลาทีหิ อลงฺกตตฺตา โสภนรูปกาโย, สภาวตฺโถ วา รูป-สทฺโท ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.114) วิย, ตสฺมา สุรูโปติ โสภนสภาโว, เตน ทสพลจตุเวสารชฺชาทิอสาธารณคุณวิเสสสมาโยคทีปนโต สตฺถุ ธมฺมกายสมฺปตฺติยาปิ โสภนตา ทสฺสิตา โหติฯ

[624] ภูโตปาทายเภทโตติ เอตฺถ ตทธีนวุตฺติตาย ภวติ เอตฺถ อุปาทารูปนฺติ ภูตํฯ อถ วา มหาภูตาเยว อิธ ปุริมปทโลปวเสน ภูต-สทฺเทน วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘จตุพฺพิธา มหาภูตา’’ติฯ ภูตานิ อุปาทิยเตว, น ปน สยํ เตหิ อญฺเญหิ วา อุปาทิยตีติ อุปาทายํฯ เอวญฺจ กตฺวา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย ปวตฺตมานานมฺปิ อุปาทายรูปตาปสงฺโค นตฺถิฯ น หิ เต เกวลํ อญฺญมญฺญํ อุปาทิยนฺเตว, อถ โข สยํ อุปาทายรูเปหิ อุปาทิยนฺติ, ตสฺมา อุปาทาย-สทฺทคฺคหณสามตฺถิยโต น มหาภูตานํ อุปาทายรูปตาปสงฺโคติฯ อถ วา ‘‘จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายรูป’’นฺติ (ธ. ส. 584) วจนโต จตุมหาภูตสนฺนิสฺสิตตาว อุปาทายรูปลกฺขณํ, น ภูตตฺตยาทิสนฺนิสฺสิตตาปีติ น เตสํ อุปาทายรูปตาติฯ ภูตญฺจ อุปาทายญฺจ ภูโตปาทายํ, เตสํ วเสน เภทโตติ ภูโตปาทายเภทโตฯ ภูตสทฺทสฺส อุภยลิงฺคตฺตา อาห ‘‘มหาภูตา’’ติฯ อุปาทาติ อุปาทายรูปานิ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทีสุ วิย เอตฺถ ย-การโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ

[625] กตเม ปน จตฺตาโร มหาภูตา, กถญฺจ เต มหาภูตสญฺญิตา, กานิ จ อุปาทายรูปานิ, กถญฺจ ตานิ ‘‘อุปาทายรูปานี’’ติ วุจฺจนฺตีติ อิทํ โจทนํ หทเย กตฺวา กเมน โสเธนฺโต อาห ‘‘ปถวีธาตู’’ติอาทิฯ

จตฺตาโรเมติ จตฺตาโร อิเมฯ มหา จ โส ภูโต จาติ มหาภูโต, เตน มหาภูเตน สเทวเก โลเก มหนฺตภาเวน ปาตุภูเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ อตฺโถฯ อถ วา –

‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ,

สพฺพาเนว สหตฺตนา;

โย จ กาลฆโส ภูโต,

ส ภูตปจนิํ ปจี’’ติฯ (ชา. 1.2.190) –

อาทีสุ วิย ภูต-สทฺทสฺส สตฺเตสุ, ขีณาสเวสุ จ ปวตฺตนโต มหาภูเตนาติ มหตา สตฺเตน, มหาขีณาสเวนาติ วา อตฺโถฯ ขีณาสโวปิ หิ ปริกฺขีณปฏิสนฺธิกตฺตา ภูโตเยว น ภวติ, น จ ภวิสฺสตีติ ภูโตติ วุจฺจติฯ

[626] มหนฺตา ปาตุภูตาติ อุปาทินฺนกสนฺตาเนปิ อนุปาทินฺนกสนฺตาเนปิ สสมฺภารธาตุวเสน มหนฺตา หุตฺวา ภูตา ชาตา นิพฺพตฺตาติ อตฺโถฯ เตสํ อนุปาทินฺนกสนฺตาเน –

‘‘ทุเว สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ นหุตานิ จ;

เอตฺตกํ พหลตฺเตน, สงฺขาตายํ วสุนฺธรา’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 584) –

อาทินา นเยน มหนฺตปาตุภูตตา วุตฺตาฯ อุปาทินฺนกสนฺตาเนปิ อเนกโยชนสติกมจฺฉกจฺฉปติคาวุตปฺปมาณเทวทานวาทิสรีรวเสน ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท โยชนสติกาปิ อตฺตภาวา’’ติอาทิ (อ. นิ. 8.20; จูฬว. 385; อุทา. 45)ฯ

มหาภูตสมาติ อเนกพฺภุตวิเสสทสฺสเนน, อเนกภูตทสฺสเนน จ มหนฺตา ภูตา, มหนฺตานิ อพฺภุตานิ วา เอเตสูติ มหาภูตา, มายาการา, ยกฺขาทโย วา ชาติวเสเนว มหนฺตา ภูตาติ มหาภูตา, เตหิ เอเต สมาติ มหาภูตสมาฯ เอเต หิ ยถา มายาการา อมณิํ เอว อุทกํ มณิํ กตฺวา ทสฺเสนฺติ, อสุวณฺณํเยว เลฑฺฑุอาทิกํ สุวณฺณํ กตฺวา ทสฺเสนฺติ, ยถา จ สยํ เนว ยกฺขา น ปกฺขิโน สมานา ยกฺขาทิภาวมฺปิ ทสฺเสนฺติ, เอวเมวํ สยํ อนีลาเนว หุตฺวา นีลํ อุปาทายรูปํ ทสฺเสนฺติ, สยํ อปีตาเยว…เป.… สยํ อโนทาตาเยว หุตฺวา โอทาตํ อุปาทายรูปํ ทสฺเสนฺตีติ มายาการมหาภูตสามญฺญโต มหาภูตาฯ

ยถา จ ยกฺขา มหาภูตา ยํ คณฺหนฺติ, เนวสฺส อนฺโตสรีเร ฐานํ อุปลพฺภติ, น สรีรโต พหิ, น จ ตสฺส องฺคมงฺคํ นิสฺสาย น ติฏฺฐนฺติฯ ยทิ หิ สรีรสฺส อนฺโต ฐิตา, สกลสรีเร พฺยาปนํ น สิยาฯ อถ พหิ ฐิตา, ยกฺขคฺคหิตเกน กตกุสลากุสลํ ยกฺขสฺส น สิยาฯ ยทิ จสฺส องฺคมงฺคํ นิสฺสาย น ฐิตา, ยกฺขคฺคหิตเก ปหเฏ ยกฺขสฺส ทุกฺขเวทนุปฺปตฺติ น สิยา, น จ สรีเร ราชิอุฏฺฐานํ ภเวยฺยฯ ยสฺมา ปเนตํ สพฺพํ อตฺถิ, ตสฺมา เต อนิทฺทิสิตพฺพฏฺฐานา, เอวเมเตปิ น อญฺญมญฺญสฺส อนฺโต น พหิ ฐิตา อุปลพฺภนฺติ, น จ อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย น ติฏฺฐนฺติฯ ยทิ หิ เต อญฺญมญฺญสฺส อนฺโต ฐิตา, น สกสกกิจฺจกรา สิยุํ อญฺญมญฺญํ อนุปเวสนโตฯ อถ อญฺญมญฺญโต พหิ ฐิตา, วินิพฺภุตฺตา สิยุํ, ตถา จ สติ อวินิพฺภุตฺตวาโท ปริหาเยยฺย, ตสฺมา อนิทฺทิสิตพฺพฏฺฐานาติฯ ยกฺขมหาภูตสมานตาย มหาภูตสมาฯ

อนิทฺทิสิตพฺพฏฺฐานาปิ เจเต ปติฏฺฐานาทินา ยถาสกกิจฺจวิเสเสน เสสานํ ติณฺณํ อุปการกา โหนฺตา สหชาตาทินา ปจฺจเยน ปจฺจโย หุตฺวา อญฺญมญฺญํ นิสฺสาเยว ติฏฺฐนฺติฯ

วญฺจกตฺตา อภูเตนาติ ยกฺขินีอาทโย วิย อภูเตน อตจฺเฉน มนาปวณฺณสณฺฐานาทินา สตฺตานํ วญฺจกตฺตา มหนฺตานิ อภูตานิ เอเตสูติ มหาภูตาติ สมฺมตา ฯ ยถา หิ ยกฺขินีอาทโย มนาเปหิ กาฬสามาทิวณฺเณหิ, ปุถุลปีวรกิสาทิสณฺฐาเนหิ, หตฺถภมุอาทิวิกฺเขเปหิ จ อตฺตโน ภยานกภาวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา สตฺเต วญฺเจนฺติ, อตฺตโน วสํ เนนฺติ, เอวเมเตปิ อิตฺถิปุริสาทีสุ มนาเปน ฉวิวณฺเณน, มนาเปน องฺคปจฺจงฺคสณฺฐาเนน, มนาเปน จ หตฺถปาทองฺคุลิภมุกวิกฺเขเปน อตฺตโน กกฺขฬตฺตาทิสรีรลกฺขณํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา พาลชนํ วญฺเจนฺติ, อตฺตโน สภาวํ ทฏฺฐุํ น เทนฺตา ตํ อตฺตโน วสํ เนนฺติฯ

[627-30] จกฺขุโสตนฺติอาทีสุ รูปเมว รูปตาฯ หทยญฺจ ตํ วตฺถุ จ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนนฺติ หทยวตฺถุ, หทยสฺส วา วิญฺญาณสฺส วตฺถูติ หทยวตฺถุ, ปุริมปทโลเปน ปน ‘‘วตฺถุ’’นฺติ วุตฺตํฯ กพฬีกาโร อาหาโรเยว อาหารตาฯ กิญฺจาปิ ธมฺมสงฺคณิยํ รูปนิทฺเทเส กพฬีกาโร อาหาโร โอสาเน อุทฺทิฏฺโฐ, อิธ ปน นิปฺผนฺนรูปานํ เอกฏฺฐาเน ทสฺสนตฺถํ หทยวตฺถุอนนฺตรํ อุทฺทิฏฺโฐติฯ ลหุตา อาทิ ยาสํ มุทุตากมฺมญฺญตานนฺติ ลหุตาทโย, ตาสํ ตยํ ลหุตาทิตฺตยํ, ตตฺถ ลหุภาโว ลหุตา, ตถา มุทุตาปิฯ กมฺมนิ สาธุ กมฺมญฺญํ, ตสฺส ภาโว กมฺมญฺญตาฯ ลหุตาทีนํ สยํ อนิปฺผนฺนตฺตา นิปฺผนฺนรูปวิการภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปสฺสา’’ติ วิเสสนํ กตํฯ จตุวีสตีติ คณนปริจฺเฉโท, พลวรูปาทีนํ นิเสธนตฺโถฯ

ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ ฯ นิสฺสายาติ นิสฺสาย เอว, น ปน นิสฺสยวเสนปิฯ จตูหิ อุปาทาเนหิ นิมุตฺตตาย นิกฺขนฺตํ อุปาทานโต มานสํ เอตสฺสาติ นิรุปาทานมานโสฯ

[631-2] ปตฺถฏตฺตาติ ปุถุตฺตา, เตน ปุถุภาวโต ปุถวี, ปุถวี เอว ปถวีติ นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิ ทีปิตา โหติฯ อยํ ปน สมฺภารปถวิยา วเสน ยุชฺชติฯ สา หิ ปุถุภูตา ปตฺถฏาติฯ ลกฺขณปถวิยา วเสน ปน ปถนฏฺเฐน ปถวี, สหชรูปานํ ปติฏฺฐาภาเวน ปกฺขายติ อุปฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ ปุริโมปิ วา อตฺโถ ลกฺขณปถวิยา วเสน ลพฺภติฯ วายนโตติ สมุทีรณโต, เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน ภูตสงฺฆาฏสฺส ปาปนโตติ อตฺโถฯ เตเชติ ปริปาเจติ, นิเสติ วา, ติกฺขภาเวน เสสภูตตฺตยํ อุสฺมาเปตีติ อตฺโถฯ คาถาพนฺธวเสน เจตฺถ อิติ-สทฺทโลปโต ‘‘เตเชติ’’จฺเจว วุตฺตํฯ เอวํ ‘‘อาเปตี’’ติ เอตฺถาปิฯ ตสฺมา เตเชตีติ เตโช, อาเปตีติ อาโปติ วุตฺตํ โหติฯ อาเปติ ปาลนาติ อนุปาเลตพฺพรูปปริโยสานํ อาเปติ ปตฺถรติฯ ตถา เหตํ ‘‘อาพนฺธนกิจฺจ’’นฺติ วุจฺจติฯ อาปียตีติ อาโปฯ โสสียติ ปิวียตีติ อตฺโถติ เกจิฯ อยํ ปนตฺโถ สสมฺภาราเป ยุชฺชตีติ วทนฺติ, ลกฺขณาเปปิ ยุชฺชเตวฯ โสปิ หิ ผรุสปาจนวิโสสนากาเรน เสสภูตตฺตเยน ปียมาโน วิย ปวตฺตตีติฯ อาปายตีติ วา อาโป, พฺรูเหติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถฯ ตถา เหส ปริพฺรูหนรโสฯ เตสนฺติ ยถาวุตฺตานํ ภูโตปาทายเภทานํ รูปานํฯ วกฺขามีติ กเถสฺสามิฯ กิํ การณาติ อาห ‘‘ลกฺขณาทีสู’’ติอาทิฯ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ ยสฺมา ลกฺขณาทีสุ ญาเตสุ ธมฺมา อาวิ ภวิสฺสนฺติ, ตสฺมา เตสํ ปรโต อาวิภาวเหตูติ อตฺโถฯ

[633-4] กานิ ปน ตานิ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานิ นาม, เยสุ ญาเตสุ ธมฺมา อาวิ ภวิสฺสนฺตีติ อิมํ โจทนํ โสเธตุํ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานิ สรูปโต กเถนฺโต อาห ‘‘สามญฺญํ วา’’ติอาทิฯ สามญฺญํ สาธารโณ อนิจฺจาทิโกฯ สภาโว กกฺขฬาทิผุสนาทิโก อสาธารณภาโวฯ กิจฺจนฺติ สนฺธารณาทิกิจฺจํฯ สมฺปตฺตีติ สมฺปนฺนภาโวฯ ‘‘สุรโส คนฺธพฺโพ’’ติอาทีสุ หิ คนฺธพฺพสมฺปตฺติยา รส-สทฺเทน วุจฺจมานตฺตา สมฺปตฺติ รโสติฯ ผลนฺติ สหชาตนานกฺขณิกวเสน ฐิตํ ผลํฯ อุปฏฺฐานนโยติ คเหตพฺพภาเวน ญาณสฺส อุปฏฺฐานากาโรฯ อาสนฺนการณนฺติ ปธานการณํฯ

ลกฺขียติ เอเตนาติ ลกฺขณํ, กกฺขฬตฺตํ ลกฺขณเมติสฺสาติ กกฺขฬตฺตลกฺขณาฯ นนุ จ กกฺขฬตฺตเมว ปถวีธาตูติ? สจฺจเมตํฯ ตถา หิ วิญฺญาตาวิญฺญาตสทฺทตฺถตาวเสน อสมฺภินฺเนปิ ธมฺเม กปฺปนาสิทฺเธน เภเทน เอวํ นิทฺเทโส กโตฯ เอวญฺหิ อตฺถวิเสสาวโพโธ โหตีติฯ อถ วา ลกฺขียตีติ ลกฺขณํ, กกฺขฬา หุตฺวา ลกฺขิยมานา ธาตุ กกฺขฬตฺตลกฺขณาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เสสาสุปิ เอเสว นโยฯ ปติฏฺฐานรสาติ สหชาตธมฺมานํ ปติฏฺฐานภาวกิจฺจาฯ อสหชาตานมฺปิ สนฺตติวเสน ปติฏฺฐานภาโว โหเตวฯ ตโต เอว เนสํ สมฺปฏิจฺฉนากาเรน ญาณสฺส ปจฺจุปฏฺฐาตีติ สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺฐานาฯ อิมินา กิจฺจวเสเนเวตฺถ ‘‘ปจฺจุปฏฺฐาน’’นฺติ ทสฺเสติฯ ปทฏฺฐานํ ปเนตฺถ จตุนฺนมฺปิ เอกโต กตฺวา วกฺขติฯ

ปคฺฆรณลกฺขณาติ ทฺรวตาภาวโต วิสฺสนฺทนลกฺขณาฯ พฺรูหนรสาติ สหชาตธมฺมานํ มิลาตภาวูปคมนํ อทตฺวา วฑฺฒนกิจฺจาฯ ตถา หิ สา เตสํ ปีณิตภาวํ ทสฺเสตีติ วุจฺจติฯ

สงฺคหปจฺจุปฏฺฐานาติ พาหิรกอุทกํ วิย นหานิยจุณฺณสฺส สหชาตธมฺมานํ วิปฺปกิริตุํ อทตฺวา สมฺปิณฺฑนวเสน สงฺคณฺหนปจฺจุปฏฺฐานาฯ ปริปาจนรสาติ ปริณตภาวกรณรสาฯ มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺฐานาติ พาหิรคฺคิ วิย ชตุโลหาทีนํ สหชาตธมฺมานํ มุทุภาวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺฐานาฯ วิตฺถมฺภนลกฺขณาติ ปูรณลกฺขณาฯ สมุทีรณรสาติ กมฺปนรสาฯ อภินีหาโร ภูตตฺตยสฺส เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาโว, นีหรณํ วา พีชโต องฺกุราทิกสฺส วิยฯ เอเกกา…เป.… ตพฺพาติ ปถวีธาตุ อาปาทิภูตตฺตยปทฏฺฐานา, อาโปธาตุ ปถวีเตชาทิภูตตฺตยปทฏฺฐานาติ เอวํ เอเกกา ธาตุ อวสิฏฺฐภูตตฺตยปทฏฺฐานาฯ

อาโรหปริณาหวเสน หิ มชฺฌิเม อิมสฺมิํ สรีเร ปริคฺคยฺหมานา ปรมาณุเภทสญฺจุณฺณา สุขุมรชภูตา ปถวีธาตุ โทณมตฺตา สิยาฯ สา จ ตโต อุปฑฺฒปฺปมาณาย อาโปธาตุยา ยถา น วิกิรติ, เอวํ อาพนฺธนวเสน สงฺคหิตาฯ ยถา ปน ปคฺฆรณสภาวาย อาโปธาตุยา วเสน กิลินฺนภาวํ ปิจฺฉลภาวํ นาปชฺชติ, เอวํ เตโชธาตุยา อนุปาลิตาฯ ยถา ปน ตสฺสา วเสน น วิกิรียติ, เอวํ วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภิตา สงฺฆาตภาวํ ปาปิตาฯ เอวํ สุขุมรชภูตาปิ อาพนฺธนปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ อาโปเตโชวาโยธาตูหิ ลทฺธปจฺจยา สิเนเหน เตมิตา, เตชสา ปริปกฺกา, วายุนา วิตฺถมฺภิตา ปิฏฺฐจุณฺณานิ วิย น อิโต จิโต จ วิกิรียติ วิทฺธํสียติ, อวิกิริยมานา อวิทฺธํสิยมานา นานปฺปการกํ อิตฺถิปุริสลิงฺคาทิภาววิภาคํ อุปคจฺฉติ, อณุถูลทีฆรสฺสถิรกถินาทิภาวญฺจ ปกาเสติฯ

ยูสคตา อาพนฺธนาการภูตา ปเนตฺถ อาโปธาตุ ปถวีปติฏฺฐิตา เตชานุปาลิตา วาโยวิตฺถมฺภิตา น คฬติ , น ปคฺฆรติ, น ปริสฺสวติฯ เอวํ ตีหิ ธาตูหิ อนุปาลิตา อปคฺฆรมานา อปริสฺสวมานา ปิณฺฑิตภาวํ ทสฺเสติฯ เอสา หิ อนุพฺรูหนรสาฯ

อสิตปีตาทิปริปาจิตา เจตฺถ อุสุมาการภูตา อุณฺหตฺตลกฺขณา เตโชธาตุ ปถวีปติฏฺฐิตา อาโปสงฺคหิตา วาโยวิตฺถมฺภิตา อิมํ กายํ ปริปาเจติ, วณฺณสมฺปตฺติญฺจสฺส อาวหติฯ สา หิ ยถานุภุตฺตสฺส อาหารสฺส สมฺมา ปริณามเนน รสาทิสมฺปตฺติยา เหตุภาวํ คจฺฉนฺตี อิมํ กายํ ปริปาเจติ, วณฺณสมฺปตฺติญฺจ อาวหติฯ กมฺมูปนิสฺสยาย หิ จิตฺตปสาทเหตุกาย จ สรีเร วณฺณสมฺปทาย เตโชธาตุ วิเสสปจฺจโย, ปเคว อุตุอาหารสมุฏฺฐานาย รูปสมฺปตฺติยาติฯ ตาย จ ปน ปริปาจิโต อยํ กาโย น ปูติภาวํ คจฺฉติฯ

องฺคมงฺคานุสฏา เจตฺถ สมุทีรณวิตฺถมฺภนลกฺขณา วาโยธาตุ ปถวีธาตุยา อตฺตนิ ปติฏฺฐาปียติฯ ยถา สหชาตธมฺเมหิ วิสุํ น โหติ, เอวํ อาโปธาตุยา สงฺคยฺหติฯ ยถา สหชาตธมฺมา น ปริสฺสวนฺติ, เอวํ เตโชธาตุยา อนุปาลียติฯ สา เอวํ ตีหิ ธาตูหิ ยถารหํ อนุปาลิยมานา อิมํ กายํ วิตฺถมฺเภติฯ ตาย ปน วิตฺถมฺภิโต อยํ กาโย น ปริปตติ, อุชุกํ ติฏฺฐติ, อิจฺเจวํ เอเกกาย ธาตุยา ติสฺสนฺนํ ธาตูนํ วเสเนว ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘เอเกกา เจตฺถ เสสภูตตฺตยปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพา’’ติฯ

เอวํ ภูตรูปานํ สทฺธิํ วจนตฺเถหิ ลกฺขณาทโย ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุปาทายรูปานิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จกฺขตี’’ติอาทิฯ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ จกฺขติ-สทฺทสฺส วิภาวนตฺถตาปิ สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘วิภาเวตีติ อตฺโถ’’ติฯ จกฺขตีติ ปน วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย, อภิพฺยตฺตํ วทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ

อถ วา จกฺขตีติ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ จกฺขตีติ หิ อยํ สทฺโท ‘‘มธุํ จกฺขติ, พฺยญฺชนํ จกฺขตี’’ติอาทีสุ วิย อสฺสาทตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘จกฺขุํ โข, มาคณฺฑิย, รูปารามํ รูปรตํ รูปสมุทิต’’นฺติ (ม. นิ. 2.209)ฯ วกฺขติ จ ‘‘รูเปสุ อาวิญฺฉนรส’’นฺติฯ ยทิ เอวํ ‘‘โสตํ โข, มาคณฺฑิย, สทฺทาราม’’นฺติอาทิวจนโต (ม. นิ. 2.209) โสตาทีนมฺปิ สทฺทาทิอสฺสาทกภาโว อตฺถีติ เตสมฺปิ จกฺขุสทฺทาภิเธยฺยตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ นิรุฬฺหตฺตาฯ นิรุฬฺโห หิ เอส จกฺขุ-สทฺโท โลจเนเยว ปทุมาทีสุ ปงฺกชาทิสทฺทา วิยาติฯ

[635-6] จกฺขุรูปสฺส นิทฺเทสปฺปกรเณปิ จกฺขุ-สทฺทสามญฺญโต อาคตํ สพฺพมฺปิ จกฺขุํ ปเภทโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ จกฺขู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ จกฺขุนิทฺเทเสฯ ปญฺญามํสปฺปเภทโตติ ปญฺญาจกฺขุ มํสจกฺขูติ เอวํ ปญฺญามํสานํ วเสน ปเภทโตฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ทุวิเธ จกฺขุมฺหิฯ ปญฺญาเยว ปญฺญามยํฯ นามโตติ นาเมหิ ปญฺจวิธนฺติ สมฺพนฺโธฯ กตเมหิ นาเมหีติ อาห ‘‘พุทฺธธมฺมา’’ติอาทิฯ ตตฺถ พุทฺธธมฺมสมนฺเตหีติ พุทฺธจกฺขุ ธมฺมจกฺขุ สมนฺตจกฺขูติ อิเมหิ นาเมหิฯ ญาณทิพฺเพหีติ ญาณจกฺขุ ทิพฺพจกฺขูติ จ นาเมหิฯ ยถานุกฺกมโตติ ยถาวุตฺตอนุกฺกมโตฯ นานตฺตนฺติ เภทํฯ เมติ มยฺหํ สนฺติกา, มยฺหํ วจนโตติ วา อตฺโถฯ นิโพธถ ชานาถฯ

[637] ตตฺถ ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.283) อาคตํ พุทฺธจกฺขุ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาสยานุสเย’’ติอาทิฯ

ตตฺถ อาสยานุสเยติ สตฺตานํ อาสเย เจว อนุสเย จ, ตสฺมิํ ปวตฺตนฺติ อตฺโถ ฯ ตตฺถ อาคนฺตฺวา เสติ จิตฺตํ เอตฺถาติ อาสโยฯ พฺยคฺฆาสโย วิยฯ ยถา หิ พฺยคฺโฆ โคจรตฺถาย ปกฺกนฺโตปิ ปุน อาคนฺตฺวา วนคหเนเยว สยติ, เตเนว จ ตํ ตสฺส อาสโยติ วุจฺจติ, เอวํ อญฺญตฺถาปิ ปวตฺตํ จิตฺตํ อาคนฺตฺวา ยตฺถ สยติ, ตํ ตสฺส อาสโยติ เวทิตพฺพํฯ โส ปน สสฺสตทสฺสนาทิวเสน จตุพฺพิโธ โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐี จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกา;

ยถาภูตญฺจ ยํ ญาณํ, เอตํ อาสยสญฺญิต’’นฺติฯ (วิสุทฺธิ. มหา. 1.136; ที. นิ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา; สารตฺถ. ฏี. 1. ปฐมมหาสงฺคีติวณฺณนา; วิ. วิ. ฏี. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา)

อนุสยกถา อุปริ อาคมิสฺสติฯ อินฺทฺริยานํ ปโรปเรติ สทฺธาปญฺจมกานํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาเวฯ ติกฺขญฺหิ อินฺทฺริยํ อุกฺกฏฺฐคตตฺตา ปรํ, มุทุ อปรํ อนุกฺกฏฺฐคตตฺตาฯ อิทํ ปน พุทฺธจกฺขุ ฉสุ อสาธารณญาเณสุ ปุริมทฺวยนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[638] เหฏฺฐา…เป.… สญฺญิตนฺติ ‘‘ตสฺมิํเยว อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ เอวํ วุตฺตํ เหฏฺฐา ตีสุ มคฺเคสุ ญาณํ ธมฺมจกฺขุนฺติ สญฺญิตํฯ ญาณํ สพฺพญฺญุตา ปนาติ สพฺพญฺญุภาวสงฺขาตํ ญาณํฯ ตญฺหิ สพฺพญฺญูติ อภิธานสฺส, พุทฺธิยา จ ปวตฺตินิมิตฺตตาย สพฺพญฺญุภาโว นาม โหติฯ เญยฺยํ สมนฺตจกฺขุนฺติ ขนฺธาทิวเสน สมนฺตโต สพฺพโส ทสฺสนฏฺเฐน สมนฺตจกฺขุนฺติ เญยฺยํฯ เตเนวาห –

‘‘น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ,

อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เญยฺยํ,

ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติฯ (จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85);

[639] ยํ จกฺขุํ อุทปาทีติ อาคตนฺติ ยํ ญาณํ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาที’’ติ (มหาว. 15) เอวํ ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเตสุ อาคตํ, จตูสุ สจฺเจสุ เตปริวฏฺฏวเสน ‘‘ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺยํ ปริญฺญาต’’นฺติ เอวมาทินา ทฺวาทสวิเธน อากาเรน ปวตฺตํ, อิทํ ญาณจกฺขุฯ ยา ปน ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.284) อาคตา ปญฺจมชฺฌานสงฺขาตอภิญฺญาจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปญฺญา, อยํ ทิพฺพจกฺขูติ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิญฺญาจิตฺตชา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ปฐมตติยญาณานิ กามาวจรานิเยวฯ จตุตฺถมฺปิ ปน ปุริมทฺวยมิว กามาวจรนฺติ อานนฺทาจริเยน วุตฺตํฯ ญาณจกฺขุํ สหอริยมคฺควิปสฺสนาญาณนฺติปิ ยุชฺชตีติ อปเรฯ อคฺคมคฺเคน สห วิปสฺสนาปจฺจเวกฺขณญาณนฺติ ปน ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ

[640-4] เอวํ ปญฺญาจกฺขุสฺส ปเภทํ ทสฺเสตฺวา ปุน มํสจกฺขุสฺสาปิ ปเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘มํสจกฺขุปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สสมฺภารปสาทโตติ สสมฺภารจกฺขุ ปสาทจกฺขูติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วเสน สมฺภรียติ เอเตหีติ สมฺภารา, อวยวาฯ เต ปน อุปตฺถมฺภกภูตา จตุสมุฏฺฐานิกรูปสนฺตติโย ทฏฺฐพฺพาฯ สห สมฺภาเรหีติ สสมฺภารํฯ สสมฺภารญฺจ นาม มํสปิณฺโฑ ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ อกฺขิกูปฏฺฐินา เหฏฺฐาติ เหฏฺฐาคตอกฺขิกูปสฺส อฏฺฐินา ปริจฺฉินฺโนติ สมฺพนฺโธฯ อุทฺธนฺติ อกฺขิกูปโต อุทฺธํฯ อุภโต อกฺขิโกฏีหีติ อกฺขิกูปสฺส อุภยภาเค อกฺขิโกฏีหิฯ มตฺถลุงฺเคน อนฺตโตติ อกฺขิกูปสฺส อพฺภนฺตเร ฐิเตน มตฺถลุงฺเคนฯ นฺหารุสุตฺเตน อาพนฺโธติ นหารุรชฺชูหิ อนฺโต มตฺถลุงฺเคน สห อาพนฺโธฯ สกโลปิ จ โลโกติ สกโลปิ พาลปุถุชฺชนโลโกฯ ยนฺติ ยํ มํสปิณฺฑํฯ กมลสฺส ทลํ วิยาติ ปุถุลวิปุลนีลตาย นีลุปฺปลทลํ วิยฯ ชานาตีติ คณฺหาติฯ จกฺขุ นาม น ตํ โหตีติ ตถา คยฺหมานํ ตํ จกฺขุ นาม น โหติฯ

กิญฺจรหิ ตนฺติ อาห ‘‘วตฺถุ ตสฺสาติ วุจฺจตี’’ติฯ ตสฺสาติ ตสฺส ยถาธิปฺเปตสฺส ปรมตฺถจกฺขุโนฯ อิทํ ปนาติ นิคมนํฯ

[645-7] ตํ ปน สสมฺภารจกฺขุ เยหิ สมฺภาเรหิ สมฺภรียติ, เต สรูปโต, คณนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘วณฺโณ คนฺโธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภาโวติ อิตฺถิยา อิตฺถิภาโว, ปุริสสฺส ปุมฺภาโวติ ลพฺภมานกภาโวฯ สมฺภโวติ อาโปธาตุเมว สมฺภวภูตมาหฯ สณฺฐานนฺติ จ เตน เตนากาเรน สนฺนิวิฏฺเฐสุ มหาภูเตสุ ตํตํสณฺฐานวเสน วิญฺญายมานํ วณฺณายตนมาหฯ อาโปธาตุวณฺณายตเนหิ จ อนตฺถนฺตรภูตานมฺปิ สมฺภวสณฺฐานานํ วิสุํ วจนํ ตถาภูตานํ, อตถาภูตานญฺจ อาปาทีนํ ยถาวุตฺตมํสปิณฺเฑ วิชฺชมานตฺตาฯ อาโปธาตุวณฺณายตนานญฺหิ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานานํ อวตฺถาวิเสโส สมฺภโว สณฺฐานญฺจาติฯ ทเสเตติ จตสฺโส ธาตุโย, ตนฺนิสฺสิตา วณฺณาทโย จาติ อิเม ทสฯ จตุสมุฏฺฐานาติ อนฺโตคตเหตฺวตฺถมิทํ วิเสสนํ, จตุสมุฏฺฐานิกตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ

[648] จกฺขุ…เป.… ชีวิตเมว จาติ อิมานิ เอกนฺตกมฺมสมุฏฺฐานานิ, ปุริมานิ จ จตุสมุฏฺฐานานีติ จตฺตาลีสญฺจ จตฺตาริ จ รูปานิ ภวนฺติ, จตุจตฺตาลีส รูปานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ

[649-52] อิเมสํ ปน รูปานํ วเสนาติ ยถาวุตฺตานํ สงฺเขปโต จุทฺทสนฺนํ, วิตฺถารโต จตุจตฺตาลีสานญฺจ รูปานํ วเสนฯ ปริปิณฺฑิตนฺติ สมนฺตโต ปิณฺฑิตํฯ

ยตฺถ เสตมฺปิ อตฺถิ, กณฺหมฺปิ โลหิตมฺปิ ปถวีปิ อาโปปิ เตโชปิ วาโยปิ, อิทํ ปน เสมฺหุสฺสทตฺตา เสตํ โหติ, ปิตฺตุสฺสทตฺตา กณฺหํ, รุหิรุสฺสทตฺตา โลหิตกํ, ปถวุสฺสทตฺตา ปตฺถินํ โหติ, อาปุสฺสทตฺตา ปคฺฆรติ, เตชุสฺสทตฺตา ปริฑยฺหติ, วายุสฺสทตฺตา สมฺภมติฯ อิทํ สมฺภารวนฺตตาย สมฺภารจกฺขูติ ปณฺฑิเตหิ พุทฺธาทีหิ ปกาสิตํ ปริทีปิตํฯ เอตฺถ สิโตติ เอตํ สสมฺภารจกฺขุํ นิสฺสิโต ตทายตฺตภูโตฯ เตนาห ‘‘เอตฺถ ปฏิพทฺโธ’’ติฯ จตุนฺนํ ปน ภูตานํ ปสาโทติ จตุนฺนํ ภูตานํ ปสนฺนตาสภาโว ปสาโท, ‘‘เสเตน มณฺฑเลนสฺสา’’ติ ปาโฐ ยุชฺชติฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘เสเต ตุ มณฺฑเล ตสฺสา’’ติ ลิขนฺติฯ กณฺหมณฺฑลมชฺเฌติ อิธาปิ ‘‘กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘จตุตฺถทู’’ติอาทีสุ วิย ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ วิภตฺติโลปํ กตฺวา ‘‘กณฺหมณฺฑลมชฺเฌ’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ อตฺโถ จ โยชนา จ สุฏฺฐุ อุปปนฺนา โหนฺติฯ อฏฺฐกถายมฺปิ หิ ‘‘เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 596) วุตฺตํฯ อปเร ปน ยถาฐิตวเสเนว ปาฐํ คเหตฺวา ‘‘สพฺพโส ปริกฺขิตฺตสฺส ตสฺส สสมฺภารสฺส จกฺขุโน มชฺเฌ เสตมณฺฑเล กณฺหมณฺฑเล มชฺเฌ’’ติ โยเชนฺติฯ ทิฏฺฐมณฺฑเลติ อภิมุเข ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฏฺฐมณฺฑเลฯ

[653-5] สนฺธารณา…เป.… หุตฺวานาติ สนฺธารณนหาปนมณฺฑนพีชนกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตีหิ ขตฺติยกุมาโร วิย สนฺธารณาพนฺธนปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ อตฺตนิสฺสยภูตาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ หุตฺวาฯ อุตุจิตฺตาทินาติ ตีหิ สนฺตติสมุฏฺฐาปเกหิ อุตุจิตฺตาหาเรหิฯ เอตฺถ จ กลาปนฺตรคตา อุตุอาหารา อธิปฺเปตาติ วทนฺติฯ อายุนา กตปาลนนฺติ จตุธาตุนิสฺสิเตเนว ชีวิตินฺทฺริเยน รกฺขิยมานํฯ ตถา เหตํ กมฺมชรูปปริปาลนลกฺขณํฯ

วณฺณคนฺธรสาทีหีติ อาทิ-คฺคหเณน โอชํ สงฺคณฺหาติ, ‘‘วณฺณคนฺธรโสชาหี’’ติ วา ปาโฐฯ วตฺถุทฺวารญฺจ สาธยนฺติ ยถาโยคํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํฯ จกฺขุวิญฺญาณสฺส หิ นิสฺสยภาวโต วตฺถุภาวํ, ปวตฺติมุขภาวโต ทฺวารภาวญฺจ สาเธติฯ สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ ปน ตทารมฺมณาวสานานํ อญฺญนิสฺสิตตฺตา ทฺวารภาวเมว สาเธติ, น วตฺถุภาวํฯ อูกาสิรสมาเนน ปมาเณนาติ อูกาสิรสมาเนน ปเทสปฺปมาเณน ลกฺขิตํ หุตฺวา อูกาสิรสมานปฺปมาเณ ฐาเนติ วา อตฺโถฯ ติฏฺฐตีติ สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ วิย ติฏฺฐติฯ เอวญฺจ กตฺวา จกฺขุสฺส อเนกกลาปคตตา สิทฺธา โหติฯ อุปทฺทวานํ ปฏลนิรากรเณปิ หิ จกฺขุ วิชฺชเตวาติฯ ยถา จ จกฺขุ, เอวมิมสฺส นิสฺสยภูตา จตสฺโส ธาตุโย, อายุวณฺณาทีนิ จ สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ฐิตาเนว อวินิพฺโภควุตฺติตฺตาติ คเหตพฺพํฯ

[656] วุตฺตนฺติ ธมฺมเสนาปตินา วุตฺตํฯ รูปานิ มนุปสฺสตีติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร ‘‘อญฺญมญฺญํ สมณมจโล’’ติอาทีสุ วิยฯ อถ วา มนูติ มจฺโจติ อตฺโถฯ กิญฺจาปิ จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ, กิญฺจรหิ ตนฺนิสฺสิตํ วิญฺญาณเมวฯ ตถา หิ ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติอาทีสุ วิย นิสฺสิตกิริยํ นิสฺสเย วิย กตฺวา โวหารสมฺภวโต ‘‘จกฺขุปสาเทน ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ อาจริยโชติปาลตฺเถเรนาปิ หิ อิมินาว อธิปฺปาเยน อิทํ วุตฺตํฯ อิทเมตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ, กิํ จกฺขุ รูปํ ปสฺสติ, อุทาหุ วิญฺญาณนฺติ, กิญฺเจตฺถ – ยทิ จกฺขุ ปสฺเสยฺย, อญฺญวิญฺญาณสมงฺคิโนปิ จกฺขุ ปสฺเสยฺยฯ อถ วิญฺญาณํ, กุฏฺฏาทิอนฺตริตมฺปิ ปสฺเสยฺย ตสฺส อปฺปฏิฆาตตฺตา? นายํ โทโสฯ ยสฺส ‘‘จกฺขุ ปสฺสตี’’ติ มตํ, ตสฺสาปิ น สพฺพํ จกฺขุ ปสฺสติ, อถ โข วิญฺญาณาธิฏฺฐิตเมวฯ

ยสฺส ปน วิญฺญาณํ ปสฺสตีติ มตํ, ตสฺสาปิ น สพฺพํ วิญฺญาณํ ปสฺสติ, อถ โข จกฺขุนิสฺสิตเมว, ตญฺจ อนฺตริเต นุปฺปชฺชติฯ ยตฺถ อาโลกสฺส กุฏฺฏาทีหิ วินิพนฺโธ, ยตฺถ ปน โส นตฺถิ ผลิกอพฺภปฏลาทิมฺหิ, ตตฺถ อนฺตริเตปิ อุปฺปชฺชติ เอว, ตสฺมา ตํ อนุปฺปนฺนตฺตา อนฺตริตํ น ปสฺสติฯ อิทเมว จ สนฺนิฏฺฐานํ, ยํ โข จกฺขุวิญฺญาณํ ปสฺสตีติฯ ตญฺหิ ทสฺสนกิจฺจํฯ ยทิ เอวํ กถํ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติฯ เตน ทฺวาเรน กรณภูเตนาติ อยเมตฺถ อภิสนฺธิฯ อถ วา นิสฺสิตกิริยา นิสฺสยสฺส ปวุจฺจติ ยถา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติฯ อูกาสิรสมูปมนฺติ อูกาสิรสมานูปมํ, อูกาสิรปฺปมาณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺจสฺส ปติฏฺฐาโนกาสวเสน วุตฺตํ, น ปน อตฺตโน ปมาณวเสนฯ ตญฺหิ ปรมาณุปริยนฺเตน ปมาเณน อติสุขุมเมวาติฯ อูกาสิรปฺปมาเณ ปน ปเทเส อิทํ ปวตฺตติฯ น เกวลญฺจ อิทเมว, สพฺพานิปิ สพฺพฏฺฐานิกรูปานิ ตตฺถ ปวตฺตนฺเตวฯ อิทญฺจ ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺตํ ตํ ปเทสํ ปูเรตฺวา เอว นิพฺพตฺตติฯ เอกูนปณฺณาสกลาปวเสน จ สเหว ปวตฺตติ, สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตฺตา รูปานํ, เอเกกสฺส จ จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ กมฺมชรูปานํ อุปฺปชฺชมานตฺตาฯ

[657] สุณาตีติ โสตนฺติ เอตฺถ กิํ โสตํ สุณาติ, อุทาหุ วิญฺญาณนฺติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํฯ ตนุตมฺพโลมาจิเตติ สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต สุขุเมหิ ตมฺพวณฺณโลเมหิ สญฺจิเตฯ องฺคุลิเวธกสณฺฐาเน ปเทเสติ องฺคุลิมุทฺทิกาสณฺฐานมํสยุตฺเต ปเทเสฯ วุตฺตปฺปการาหีติ สนฺธารณาทิกิจฺจาหิฯ อายุนา ปริปาลิยมานนฺติ เอตฺถ วณฺณาทีหิ ปริวาริตนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ติฏฺฐตีติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ตํ ปเทสํ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติฯ เสสํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ ฆายตีติ คนฺโธปาทานํ กโรติฯ สายตีติ รสํ วินฺทติฯ

ชีวิตมวฺหายตีติ เอตฺถ รสคฺคหณมูลกตฺตา อชฺโฌหรณสฺส ชีวิตนิมิตฺตํ อชฺโฌหรณรโส ชีวิตํ, ตํ อวฺหายติ ตสฺมิํ นินฺนตาย อวฺหายนฺตมิว โหติฯ อุปฺปลทลคฺคสณฺฐาเน ปเทเสติ มชฺเฌ ฉินฺนสฺส อุปฺปลทลสฺส อคฺคภาคสณฺฐาเน ปเทเสฯ มลานนฺติ กิเลสาทิมลานญฺเจว มลวิสยานญฺจ สาสวธมฺมานํ อนุตฺตริยภาวํ คจฺฉนฺเตสุ กามราคนิทานกมฺมชนิเตสุ กามราคสฺส จ วิเสสปจฺจเยสุ ฆานชิวฺหากาเยสุ กายสฺส วิเสสโต สาสวปจฺจยตฺตา โสเยว เตสํ อาโยติ วุจฺจติฯ เตน หิ โผฏฺฐพฺพสุขํ อสฺสาเทนฺตา สตฺตา เมถุนมฺปิ เสวนฺติฯ อถ วา กายินฺทฺริยวตฺถุกา จตฺตาโร ขนฺธา พลวกามราคาทิเหตุภาวโต วิเสสโต มลา, เตสมยํ อาโย เหตูติ กาโยติ วุตฺโตฯ อิมสฺมิํ กาเยติ อิมสฺมิํ สสมฺภารกาเยฯ โสปิ หิ กุจฺฉิตานํ เกสาทิมลานํ อายภาวโต กาโยติ วุจฺจติฯ ยาวตา อุปาทินฺนกํ อตฺถีติ อิมินา เกสคฺคนขคฺคาทีสุ กายปสาทสฺส อภาวมาหฯ กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิยาติ อิมินาสฺส นิรนฺตรภาวํฯ อิเม จ ปน จกฺขาทโย รูปาทิโคจรนินฺนตาย วมฺมิกอุทกอากาสคามสิวถิกาสงฺขาตโคจรนินฺนตาย อหิสุํสุมารปกฺขิกุกฺกุรสิคาลา วิย ทฏฺฐพฺพาฯ วิสมชฺฌาสยตาย หิ จกฺขุ วมฺมิกจฺฉิทฺทาภิรตสปฺโป วิย, พิลชฺฌาสยตาย โสตํ อุทกพิลาภิรตสุํสุมาโร วิย, อากาสชฺฌาสยตาย ฆานํ อชฏากาสาภิรตปกฺขิ วิย, คามชฺฌาสยตาย ชิวฺหา คามาภิรตกุกฺกุโร วิย, อุปาทินฺนกชฺฌาสยตาย กาโย อามกสุสานาภิรตสิคาโล วิยาติฯ วิสมชฺฌาสยตายาติ จกฺขุสฺส วิสมชฺฌาสยํ วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตาฯ จกฺขุมโต วา ปุคฺคลสฺส อชฺฌาสยวเสน จกฺขุ วิสมชฺฌาสยํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

ทฏฺฐุ…เป.… ลกฺขณนฺติ เอตฺถ ทฏฺฐุํ กาเมตีติ ทฏฺฐุกาโม ตสฺส ภาโว ทฏฺฐุกามตา, รูปตณฺหาเยตํ อธิวจนํฯ

สา ปน อนาคเต จกฺขาทีสุ อาทีนวปฏิจฺฉาทิกาวิชฺชามูลปตฺถนาสภาวา ปากฏา อปากฏาติ ทุวิธาฯ ตตฺถ ยา อยํ ‘‘อีทิสํ อีทิสญฺจ สุขุมตมวิสยคฺคหณสมตฺถํ จกฺขุ โหตู’’ติ เอวํ กมฺมายูหนโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา วา อุปฺปนฺนา ปากฏาฯ อินฺทฺริยวิเสสํ ปน อนามสิตฺวา อวิเสเสน ปริปุณฺณายตนภวสมฺปตฺติํ ปตฺเถตฺวา, อปตฺเถตฺวา วา ตตฺถ อวิคตตณฺหาวเสน กมฺมํ กโรนฺตสฺส อปฺปหีนภาเวน อนุสยิตา อปิ กมฺมสามตฺถิยวิจิตฺตเหตุภูตา อปากฏาฯ สา ทุวิธาปิ นิทานํ อุปนิสฺสโย ยสฺส ตํ ทฏฺฐุกามตานิทานํ, ตเทว กมฺมํ, ตํ สมุฏฺฐานเมเตสนฺติ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานานิ, เอวํวิธานํ ภูตานํ ปสาโท ทฏฺฐุกามตา…เป.… ปสาโท, ตํ ลกฺขณมสฺส, ตถา หุตฺวา ลกฺขียตีติ วา ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปสาทลกฺขณํฯ

เอตฺถ จ คพฺภเสยฺยกานํ ทินฺนปฏิสนฺธิกํ, อญฺญํ วา กมฺมํ จกฺขาทีนิ นิพฺพตฺเตติฯ โอปปาติกานํ ปน ปฏิสนฺธิกฺขเณว ปริปุณฺณายตนานํ นิพฺพตฺตมานานํ ปฏิสนฺธิชนกเมว กมฺมํ ปริปุณฺณสกลมตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตตีติ คเหตพฺพํฯ กถํ ปน เอกกมฺมุนา นิพฺพตฺตมานานํ จกฺขาทีนํ วิเสโสติ? การณสฺส ภินฺนตฺตาฯ ตํตํภวปตฺถนาภูตา หิ ตณฺหา ตํตํภวปริยาปนฺนายตนาภิลาสตาย สยํ วิจิตฺตรูปา อุปนิสฺสยภาเวน ตํตํภวนิพฺพตฺตกกมฺมสฺสปิ วิจิตฺตเภทตํ วิทหติฯ ยโต ตทาหิตวิเสสํ ตถาวิธสมตฺถตาโยเคน อเนกรูปาปนฺนํ วิย อเนกวิสิฏฺฐสภาวํ ผลํ นิพฺพตฺเตติ, น เจตฺถ สมตฺถตาสมตฺถตาสภาวโต อญฺญา เวทิตพฺพาฯ การณวิเสเสน อาหิตวิเสสสฺส วิสิฏฺฐผลนิปฺผาทนสมตฺถตาภาวโต เอกสฺเสว กมฺมสฺส โสฬสาทิวิปากนิพฺพตฺตนเหตุภาเวน จ อยมตฺโถ สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพฯ

โลเกปิ เอกสฺเสว สาลิพีชสฺส ปริปุณฺณาปริปุณฺณตณฺฑุลผลนิพฺพตฺติเหตุตา ทิสฺสเตวฯ กิํ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตาย, น จินฺติตพฺพเมเวตํฯ ยโต กมฺมผลํ จกฺขาทีนิ, กมฺมวิปาโก จ สพฺพโส พุทฺธานํเยว ญาณสฺส วิสโย, น อญฺเญสํ อตกฺกาวจรตฺตาฯ เตเนว ภควตา ‘‘กมฺมวิปาโก อจินฺเตยฺโย, น จินฺเตตพฺโพ, โย จินฺเตยฺย, อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติอาทีนวํ (อ. นิ. 4.77) ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิตฺตํฯ

รูเปสุ อาวิญฺฉนรสนฺติ อาวิญฺฉนํ ปุคฺคลสฺส, อาวชฺชนาทิวิญฺญาณสฺส วา ตนฺนินฺนภาวปฺปตฺติยา เหตุภาโวฯ อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานนฺติ นิสฺสยปจฺจยภาวโตฯ อาโลกาทิสนฺนิสฺสเยน กทาจิ อุปฺปชฺชมานานมฺปิ หิ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชนกาเล จกฺขุํ นิสฺสาย เอว อุปฺปชฺชตีติฯ เอตฺถาห – จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺติสมเย สมฺภวนฺเตสุ มนฺทามนฺทมชฺฌิมายุเกสุ เอกูนปณฺณาสจกฺขูสุ กตมํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อาธารภาวํ ปจฺจนุโภตีติ? วุจฺจเต –

‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ ฐานปฺปตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย ทุติยภวงฺคํ อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธิํ อุปฺปนฺนํ ฐานปฺปตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย ตติยภวงฺคํ อุปฺปชฺชติ, อิมินา นเยน ยาวตายุกํ จิตฺตปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.700) –

มคฺคามคฺคญาณนิทฺเทเส วุตฺตนเยน เอกจิตฺตกฺขณาตีตํ จกฺขุ รูเป ฆฏฺฏิตฺวา วิญฺญาณสฺส นิสฺสโย โหติ, ตสฺมา ทฺวีสุ ภวงฺคจลเนสุ ปุริมสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ภวงฺคจิตฺเตน สห อุปฺปนฺนนฺติ อยมตฺโถ อิธ สีหฬสํวณฺณนายํ, วิสุทฺธิมคฺคสฺส สีหฬสํวณฺณนายญฺจ วุตฺโตฯ

ตฬากคามมูลวาสิทาฐานาคตฺเถเรน ปน ‘‘อาวชฺชเนน, ตสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ภวงฺเคน วา สห อุปฺปนฺนํ จกฺขุ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ทุวุตฺตํฯ เอวญฺหิ สติ อญฺญสฺมิํ ฆฏฺฏิเต อญฺญํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส นิสฺสโย โหตีติ วุตฺตํ โหติ, เอวญฺจ ภวงฺคจลนโต เหฏฺฐา ตติยจตุตฺเถหิ ยาว เตรสมจิตฺเตน สห อุปฺปนฺนมฺปิ นิสฺสโย โหตีติ อาปชฺเชยฺย, น เจตํ วตฺตพฺพํ, ตติยจตุตฺถจิตฺตโต ปฏฺฐาย อุปฺปนฺนํ เกสญฺจิ วีถิจิตฺตานํ ทฺวารภาวํ น คจฺฉติ นิรุทฺธตฺตา , มโนทฺวารสฺส นิรุทฺธสฺเสว ทฺวารภาวสฺส ทสฺสนโตฯ ยทิ สิยา ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ วตฺถุํ นิสฺสาย ทุติยภวงฺคํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิวจนโต ‘‘เอกจิตฺตกฺขณาตีตเมว นิสฺสโยติ อธิปฺเปต’’นฺติ อิทมฺปิ เอกจิตฺตกฺขณาตีตํ นิสฺสโยติ ยุชฺชตีติ, เอวํ สติ ‘‘ตสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ภวงฺเคน วา’’ติ วจนํ ยุชฺเชยฺย, เตน หิ ‘‘จิตฺตกฺขณทฺวยาตีตมฺปิ นิสฺสโย’’ติ ปฏิญฺญาตํ สิยา, ตสฺมา นายํ เถรสฺส อธิปฺปาโยติ ทิสฺสติฯ ‘‘เอกจิตฺตกฺขณาติกฺกโม’’ติ จ อนตีเตกจิตฺตกฺขณสฺส ทุพฺพลตาย เอกจิตฺตกฺขณาติกฺกเมน ตสฺส พลวภาวทีปนตฺถํ วุจฺจติ, น ปน ทฺวิติจตุจิตฺตกฺขณาตีตานํ นิสฺสยภาวาภาวโตฯ เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ‘‘สมฺปฏิจฺฉนาทีนิ จุติอาสนฺนานิ ตทุทฺธํ กมฺมชรูปสฺส อนุปฺปตฺติโต เอกสฺมิํเยว หทยวตฺถุสฺมิํ วตฺตนฺตี’’ติ, ตสฺมา ตํ เถรสฺส มโนรถเมวาติ น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ

สหชาเตสุ พหูสุ ปสาเทสุ กิํ เอโก นิสฺสโย โหติ, อุทาหุ สพฺเพเยวาติ? นนุ วุตฺตํ ‘‘ปุพฺเพ เอกมฺปิ จกฺขุ วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหตี’’ติ, กตมํ ปน ตนฺติ? ยํ ตตฺถ วิสทํ หุตฺวา รูปาภิฆฏฺฏนารหํฯ

วิสุทฺธิมคฺคสีหฬสํวณฺณนายํ ปน ‘‘สพฺเพเยว นิสฺสยา โหนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ยทิ เอวํ ‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’นฺติ เอตฺถ ‘รูเป จา’ติ วจนํ วิย ‘จกฺขูนี’ติปิ พหุวจนํ กตฺตพฺพนฺติ อนุโยคํ กตฺวา ตํวิโสธนตฺถํ ‘สสมฺภารจกฺขุทฺวยนิสฺสิตํ ปสาททฺวยํ นิสฺสาย เอกเมว วิญฺญาณํ อุปฺปชฺชตีติ คณฺเหยฺยุ’นฺติ อิมํ วิปฺปฏิปตฺติํ นิรากโรนฺเตน ภควตา พหุวจนมกตฺวา ‘รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’ติอาทีสุ (ปฏฺฐา. 1.1.2) วิย สามญฺญวเสน เอกวจนํ กต’’นฺติ วุตฺตํฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ตเทว สีหฬสํวณฺณนาวจนํ อนิจฺฉนฺเตน ‘‘เอกมฺปิ จกฺขุ วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหติ, รูปํ ปน อเนกเมว ปจฺจยภาววิเสสโต’’ติ วุตฺตํฯ ตถา เจว อมฺเหหิปิ เหฏฺฐา วิภาวิตนฺติฯ เยสํ ภูตานมยํ ปสาโท, เตเยว อิมสฺส อาสนฺนการณนฺติ วุตฺตํ ‘‘ทฏฺฐุ…เป.… ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ โสตปสาทาทีนมฺปิ ลกฺขณาทินิทฺเทเส วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ โยเชตพฺโพฯ

[658] เกจีติ มหาสงฺฆิเยสุ เอกจฺเจฯ จกฺขาทีสุ เตชาทิอธิกตา นาม ตนฺนิสฺสยภูตานํ ตทธิกตายาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตชาธิกาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เตชาธิกานนฺติ ปมาณวเสน จตุนฺนํ ธาตูนํ สมานภาเวปิ กิจฺจวเสน เตโชธาตุอธิกานํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ อากาส …เป.… เสสกาติ อากาสาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท โสตํ, วายุอธิกานํ ฆานํ, โตยาธิกานํ ชิวฺหา, โผฏฺฐพฺพสงฺขาตปถวาธิกานํ กาโยติ อตฺโถฯ

[659] เอวํ ปน วทนฺตานํ กิํ อุตฺตรนฺติ อาห ‘‘เต ปนา’’ติอาทิฯ สุตฺตํ อาหรถาติ น ตุมฺหากํ วจนมตฺเตเนว อยมตฺโถ สกฺกา สทฺธาตุํ, ตสฺส ปน ปริทีปกํ สุตฺตมาหรถฯ

สุตฺเต หิ อาหเฏ ตสฺส เนยฺยตฺถตํ นีตตฺถตํ วิจาเรตฺวา ยทิ ตสฺส วเสน อยมตฺโถ ปญฺญาเยถ , คณฺเหยฺยาม นนฺติ อธิปฺปาโยฯ สุตฺตเมว…เป.… กิญฺจิปีติ อิโต จิโต จ สุตฺตํ คเวสมานาปิ อทฺธา เอกนฺเตน กิญฺจิปิ เอกคาถาปทมตฺตมฺปิ ตทตฺถปริทีปกํ สุตฺตํ น ทกฺขิสฺสนฺเตว เตปิฏเก พุทฺธวจเน ตาทิสสฺเสว สุตฺตนฺตสฺส อภาวโตฯ

[660] กิญฺจาปิ สุตฺตนฺตวเสน อยมตฺโถ น ทิสฺสติ, ยุตฺติโต ปน ทิสฺสตีติ เจ, ตมฺปิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิเสเส สตี’’ติอาทิฯ ภูตานญฺหิ วิเสเส สติ ปสาโท กถํ ภเว, เนว ภเวยฺย, น จ ภเวยฺย, กิํ การณนฺติ อาห ‘‘สมานานญฺหิ ภูตานํ, ปสาโท ปริทีปิโต’’ติฯ ยสฺมา สมานานเมว ภูตานํ ปสาโท โปราเณหิ ปริทีปิโต, น วิสมานานํฯ ปถวีธาตุอธิกกลาปสฺส หิ กกฺขฬตฺตา, อาโปธาตุอธิกกลาปสฺส วิสฺสนฺทนโต, เตโชธาตุอธิกกลาปสฺส ปริคฺคยฺหมานตฺตา, วาโยธาตุอธิกกลาปสฺส จ วิสฺสรณโต น เตสุ ปสาโท ปติฏฺฐาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา เตสํ กิจฺจโต สมานานํเยว ปสาโท อุปฺปชฺเชยฺย, น วิสมานานนฺติฯ

[661-2] ยทิ เอวํ กถํ ปสาทานํ วิเสสตาติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ยสฺมา วุตฺตปฺปกาเรน ปสาทวตฺถุกานํ ภูตานํ วิเสเสน น ภวิตพฺพํ, ตสฺมา เอเตสํ ปสาทนิสฺสยภูตานํ อิทมูนํ, อิทมธิกนฺติ เอตํ วิเสสปริกปฺปนํ สพฺพโส สพฺพากาเรน ปหาย เญยฺยา กมฺมวิเสเสน ปสาทานํ วิเสสตาฯ ยถา อวิเสเสปิ ภูตานํ รูปานํ รสาทโย อญฺญมญฺญวิสทิสา โหนฺติ, เอวํ จกฺขาทโยปิ ภูตวิเสสาภาเวปิ อญฺญมญฺญวิสทิสา โหนฺติฯ โส ปนายํ วิสิฏฺฐภาโว กมฺมวิเสเสน วิญฺญาตพฺโพฯ

เอกมฺปิ หิ กมฺมํ ปญฺจายตนิกตฺตภาวปตฺถนานิปฺผนฺนํ จกฺขาทิวิเสสเหตุตาย อญฺญมญฺญสฺส อสาธารณวิสิฏฺฐํ สามตฺถิยวิเสสโตฯ น หิ เยน วิเสเสน จกฺขุสฺส ปจฺจโย, เตเนว โสตสฺส โหติ อินฺทฺริยนฺตรภาวปฺปตฺติโตฯ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ มหคฺคตา เจตนา กฏตฺตารูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วจนโต ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิชฺชมานานํ สพฺเพสํเยว กฏตฺตารูปานํ เอกา เจตนา กมฺมปจฺจโย โหตีติ วิญฺญายติฯ นานาเจตนาย หิ ตทา อินฺทฺริยุปฺปตฺติยํ สติ ปริตฺเตน จ มหคฺคเตน จ กมฺเมน กฏตฺตารูปํ อาปชฺเชยฺย, น เจกา ปฏิสนฺธิ อเนกกมฺมนิพฺพตฺตา โหตีติ สิทฺธเมเกน กมฺเมน อเนกินฺทฺริยุปฺปตฺติ โหตีติฯ ‘‘น หิ ภูตวิเสเสน, โหติ เตสํ วิเสสตา’’ติ อิทํ นิคมนวเสน วุตฺตํฯ

[663] เอวํ กมฺมวิเสสโต วิสิฏฺเฐสุ จ เอเตสุ อารมฺมณคฺคหเณปิ อยํ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวเมเตสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปฺปตฺตคาหกนฺติ อสมฺปตฺตคฺคาหกํ อตฺตโน นิสฺสเยน สห อนลฺลียนนิสฺสเย เอว รูปาทิวิสเย วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุภาวโตฯ เกจิ ปน ตมฺปิ ‘‘สมฺปตฺตคฺคาหกเมวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ สานฺตเร อธิเก จ วิสเย วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุภาวโตฯ ยทิ หิ จกฺขุโสตานิ สมฺปตฺตวิสยเมว คณฺหนฺติ, จกฺขุปสาทโต วิจฺฉินฺนเทเส ฐิเตสุ ตารกาทีสุ นิสฺสยวเสน จ ปมาณโต อธิเกสุ จนฺทมณฺฑลาทีสุ รูปายตเนสุ โสตปสาทโต จ วิจฺฉินฺนเทสสมฺภูเตสุ อุทรจมฺมสนฺธิจมฺมาทิอนฺตริเตสุ กุจฺฉิสทฺทสนฺธิสทฺทาทีสุ ปุถุเลสุ จ สมุทฺทสทฺทาทีสุ สทฺทายตเนสุ วิญฺญาณุปฺปตฺติ น สิยา สมฺปตฺตคฺคาหกานํ กายินฺทฺริยาทีนํ ตถา อทสฺสนโตฯ

เอตฺถ จ วเทยฺย – อธิฏฺฐานโต พหินฺทฺริยสฺส ปวตฺติ โหตีติ สมฺปตฺตวิสยเมว ยตฺตกํ วิสยํ, ตตฺตกํ วิสยํ คหณาการํ ผริตฺวา คณฺหาติ, ตสฺมา อสิทฺธเมตํ ‘‘สานฺตเร อธิเก จ วิสเย วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุภาวโต’’ติ? ตํ น, อธิฏฺฐานโต พหิ อินฺทฺริยุปฺปตฺติยา เอว อภาวาฯ อธิฏฺฐานเทเส เอว หิ อินฺทฺริยํ ปวตฺตติ ตตฺถ กิจฺจาทิปฺปโยคทสฺสนโตฯ สติ จ เอตสฺส พหิ ปวตฺติยํ อธิฏฺฐาเน ปิหิเตปิ วิสยคฺคหณํ สิยา, ตสฺมา อธิฏฺฐานเทเส ฐิตานํเยว จกฺขุโสตานํ อสมฺปตฺตวิสยสฺเสว คหณโต นาสิทฺธเมตํ ‘‘สานฺตเร อธิเก จ วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุภาวโต’’ติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘สพฺพโคจรโยเคปิ, ทิฏฺฐํ รูปรเวสุ ยํ;

วิจฺฉินฺนปุถุวิญฺญาณํ, สมฺปตฺตคฺคาหพาธก’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – สพฺเพสํ จกฺขาทีนํ โคจเรน รูปาทินา โยเค เอกการิยสาธกตฺตา สมฺพนฺเธ ฆฏฺฏเน วา สมาเน สติ รูปรเวสุ รูปสทฺทายตเนสุ วิสยภูเตสุ จกฺขาทิโต ทูรภาเวน เจว เกนจิ อนนฺตริตภาเวน จ วิจฺฉินฺเนสุ ปมาณโต ปุถุเลสุ จ วิสเยสุ อุปฺปชฺชมานํ ยํ วิญฺญาณํ, ตํ จกฺขุโสตานํ สมฺปตฺตคฺคาหสฺส สมฺปตฺตคฺคหณสฺส พาธกนฺติฯ

อปิจ ยทิ จกฺขุ สมฺปตฺตคฺคาหกํ สิยา, อตฺตโน มณฺฑเล ฐิตํ วณฺณมฺปิ ปสฺเสยฺยฯ ตถา อกฺขิปุเฏ อญฺชนํ ปขุมมูเล อกฺขิวณฺณํ ปขุมมูเล ฆฏฺฏิยมานํ อญฺชนสลากมฺปิ ปสฺเสยฺย, น จ ปเนตํ ทิสฺสติ, ตสฺมา ตนฺนิสฺสเย เทเส ฐิตเมว วิสยํ คณฺหาติฯ โสตายตนมฺปิ ยทิ สมฺปตฺตคฺคาหกํ อภวิสฺส, จิตฺตสมุฏฺฐานํ สทฺทายตนํ โสตวิญฺญาณสฺส กทาจิปิ อารมฺมณปจฺจโย น สิยาฯ น หิ พหิทฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ อุปฺปตฺติ อตฺถิฯ

ปฏฺฐาเน จ ‘‘สทฺทายตนํ โสตวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.2) อวิเสเสเนว สทฺทสฺส โสตวิญฺญาณารมฺมณภาโว วุตฺโต ฯ กิญฺจ ยทิ โสตํ สมฺปตฺตคฺคาหกํ สิยา, อตฺตโน วิสยปเทเสเยว คเหตพฺพโต คนฺธสฺส วิย สทฺทสฺสาปิ ทิสาเทสววตฺถานํ น สิยาฯ เอวญฺจ สทฺทานุสาเรน กณฺฑํ ปาเตนฺตสฺส สทฺทเวธิโน อตฺตโน กณฺณพิเลเยว สรปาตนํ สิยา, ตสฺมา ยตฺถ อุปฺปนฺโน สทฺโท, ตตฺเถว ฐิโต โสตปเถ อาปาถมาคจฺฉติฯ

ยทิ เอวํ กถํ ทูเร ฐิเตหิ รชกาทิสทฺทา จิเรน สุยฺยนฺติฯ อสมฺปตฺตคฺคาหกตฺเต หิ ทูราสนฺนเทสวตฺตีนํ สมกเมว สวเนน ภวิตพฺพนฺติ? นยิทเมวํ ทูราสนฺนานํ ยถาปากเฏ สทฺเท คหณวิเสสโตฯ ยถา หิ ทูราสนฺนานํ วจนสทฺเท ยถาปากเฏว คหณวิเสสโต อกฺขรวิเสสนํ คหณํ, อคฺคหณญฺจ โหติ, เอวํ รชกาทิสทฺเทปิ อาสนฺนสฺส อาทิโต ปภุติ ยาว อวสานา กเมน ปากฏีภูเต, ทูรสฺส จ อวสาเน, มชฺเฌ วา ปิณฺฑวเสน ปวตฺติปากฏีภูเต ยถาปากฏํ นิจฺฉยคฺคาหกานํ โสตวิญฺญาณวีถิยา ปรโต ปวตฺตานํ มโนทฺวาริกชวนานํ คหณวิเสสโต ลหุกํ สุโต, จิเรน สุโตติ อภิมาโน โหติฯ โสตวิญฺญาณปฺปวตฺติ ปน อุภยตฺถ สมานา สทฺทสฺส อุปฺปนฺนเทเส ฐิตสฺส อตฺตโน วิชฺชมานกฺขเณเยว โสตาปาถคมนโตฯ ยทิ สทฺทสฺส ภูตปรมฺปราย สมนฺตโต ปวตฺติ นตฺถิ, กถํ ปฏิโฆสุปฺปตฺตีติ? ทูเร ฐิโตปิ สทฺโท อญฺญตฺถ ปฏิโฆสุปฺปตฺติยา, ภาชนาทิจลนสฺส จ ปจฺจโย โหติ อโยกนฺโต วิย อโยจลนสฺสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เสสํ…เป.… คาหกนฺติ ยํ ปน อวเสสํ ฆานชิวฺหากายสงฺขาตํ ปสาทตฺตยํ, ตํ สมฺปตฺตคฺคาหกํ โหติ นิสฺสยวเสน เจว สยญฺจ อตฺตโน นิสฺสเย อลฺลีเนเยว วิสเย วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุภาวโตฯ

คนฺธรสานํ นิสฺสเยสุ ฆานชิวฺหานิสฺสเยหิ สห อลฺลีนาเยว คนฺธรสา วิญฺญายนฺติ ฯ โผฏฺฐพฺพญฺจ ภูตตฺตยรูปํ กายนิสฺสเยน อลฺลีนเมว วิญฺญายตีติฯ

วณฺณวิการมาปชฺชมานนฺติ โทสาทีหิ การเณหิ อมนาปวณฺณสฺส อุปฺปตฺติวเสน วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํฯ หทยงฺคตภาวนฺติ จิตฺตคตํ อชฺฌาสยํฯ ปกาเสตีติ รูปมิว ปกาสํ กโรติ, สวิคฺคหมิว ทสฺเสตีติ อตฺโถฯ อเนกตฺถตฺตา หิ ธาตูนํ ปกาสนตฺโถ เอว รูป-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ ตํ ปน รูปนฺติ สมฺพนฺโธฯ จกฺขุมฺหิ, จกฺขุสฺส วา ปฏิหนนํ ลกฺขณเมตสฺสาติ จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํฯ เอวํ โสตปฏิหนนลกฺขณนฺติอาทีสุปิฯ ปฏิหนนญฺเจตฺถ วิสยวิสยีนํ อญฺญมญฺญาภิมุขภาโว โยคฺยเทสาวฏฺฐานํ ปฏิฆาโต วิยาติ กตฺวาฯ ยถา ปฏิฆาเต สติ ทุพฺพลสฺส จลนํ โหติ, เอวํ วิสยาภิมุขภาเว สติ วิสยิโน ตํสมฺพนฺธสฺส จ วตฺถุรูปสฺส, ตนฺนิสฺสิตสฺส จ ภวงฺคสฺส จลนํ โหติฯ โส รูปสฺส จกฺขุมฺหิ, จกฺขุสฺส วา รูเป โหติฯ เตนาห ‘‘ยมฺหิ จกฺขุมฺหิ อนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปฏิหญฺญิ วา, ยํ จกฺขุ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ รูปมฺหิ สนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ ปฏิหญฺญิ วา’’ติ (ธ. ส. 597) จ อาทิฯ วิสยภาโว อารมฺมณปจฺจยตาฯ โคจรภาวปจฺจุปฏฺฐานนฺติ เอตฺถ อนญฺญถาภาโว วิสยตา, ตพฺพหุลตา โคจรภาโวติ อยํ วิสยโคจรานํ วิเสโสฯ สทฺทายตีติ อุทาหรียติ, สเกหิ วา ปจฺจเยหิ โสตวิญฺเญยฺยภาวํ อุปนียตีติ อตฺโถฯ อตฺตานํ คนฺธยตีติ สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธนฺติ วา อตฺตานํ ปกาเสติฯ เตนาห ‘‘สูจยตี’’ติฯ

[664] อิตฺถิยา เอว อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํฯ ยถา จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ปุริสสฺสปิ โหนฺติ, นยิทํ ตถาฯ อิทํ ปน นิยเมน อิตฺถิยา เอว โหติ, ตสฺมา ‘‘อิตฺถินฺทฺริย’’นฺติ วุจฺจติฯ เอวํ ปุริสินฺทฺริเยปิฯ

อิตฺถิยา ภาโว, อิตฺถีติ ภวติ เอเตน จิตฺตํ , อภิธานํ วาติ อิตฺถิภาโวฯ ปฏิสนฺธิสมุฏฺฐิโตติ ปฏิสนฺธิยํเยว สมุฏฺฐิโต, ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห เอกกฺขเณ สมุฏฺฐิโตฯ เอเตน ฐเปตฺวา ลิงฺคปริวตฺตนํ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ วิย อิมสฺส อปาตุภาวมาหฯ ยญฺเจตํ อิตฺถิลิงฺคาทีติ ยํ ปเนตํ อินฺทฺริยผลภูตํ อิตฺถิลิงฺคาทิฯ อาทิ-คฺคหเณน อิตฺถินิมิตฺตอิตฺถิกุตฺตอิตฺถากปฺปานํ สงฺคโหฯ ตตฺถ วิสทอวิสทหตฺถปาทาทิตา สณฺฐานํ อิตฺถิลิงฺคํฯ อิตฺถีนญฺหิ หตฺถปาทคีวาอุรอาทิสณฺฐานํ น ปุริสานํ วิย โหติฯ ตถา หิ ตาสํ เหฏฺฐิมกาโย วิสโท, อุปริมกาโย อวิสโท, หตฺถปาทา ขุทฺทกา, มุขํ ขุทฺทกํ, ถนมํสา อวิสทา, ตา นิมฺมสฺสุทาฐิกาฯ เกสพนฺธวตฺถคฺคหณญฺจ อิตฺถินิมิตฺตํฯ ทหรกาเลปิ สุปฺปกมุสลกาทีหิ กีฬา มกจิวาเกน สุตฺตกนฺตนนฺติ จ เอวมาทิ อิตฺถิกุตฺตํ, อิตฺถิกิริยาติ อตฺโถฯ อวิสทฏฺฐานคมนาทิอากาโร อิตฺถากปฺโปฯ ปุริสมฺปิ หิ อวิสทํ ทิสฺวา มาตุคาโม วิย ติฏฺฐติ นิปชฺชติ นิสีทติ ขาทติ ภุญฺชตีติ วทนฺติฯ อิทํ ปน อิตฺถิลิงฺคาทิปริทีปนํ อกุสลนฺติ วตฺวา อญฺญถาปิ วณฺเณนฺติ อาจริยาฯ กถํ? โยนิปเทโส อิตฺถิลิงฺคํ, สราธิปฺปายา อิตฺถินิมิตฺตํ, อวิสทฏฺฐานคมนาทโย อิตฺถิกุตฺตํ, อิตฺถิสณฺฐานํ อิตฺถากปฺโปติฯ เอตฺถ จ อธิปฺปาโย นาม ปุริสสฺมิํ เมถุนตณฺหาฯ สา หิ ตาสํ นิจฺจํ พลวตรา ปวตฺตติ, อโต สาปิ อิตฺถีติ สญฺชานนสฺส นิมิตฺตตาย ‘‘อิตฺถินิมิตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ กิญฺจาปิ อิตฺถีติ สญฺญาณสฺส นิมิตฺตตาย กุตฺตากปฺปานมฺปิ นิมิตฺเตเยว อนฺโตคธตา, ตถาปิ เตสํ วิสุํ คหณโต สราธิปฺปายา เอว นิมิตฺตภาเวน อธิปฺเปตาฯ

[665] กิํ ปเนตํ อิตฺถิลิงฺคาทิ อิตฺถินฺทฺริยํ วิย ปฏิสนฺธิสมุฏฺฐิตํ โหตีติ อาห ‘‘อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺเจวา’’ติอาทิฯ

กิญฺจาปิ หิ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ยถาสกํ กมฺมาทินา ปจฺจเยน สมุฏฺฐหนฺติ , เยภุยฺเยน ปน อิตฺถินฺทฺริยสหิเตเยว สนฺตาเน ตํตทาการา หุตฺวา สมฺภวนฺติ, อิตรตฺถ จ น ภวนฺตีติ เตสํ ตพฺภาวภาวิตํ อุปาทาย ‘‘อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺเจว ชายนฺตี’’ติ วุตฺตานิฯ เอวญฺจ กตฺวา วกฺขติ ‘‘อิตฺถิ…เป.… การณภาวปจฺจุปฏฺฐาน’’นฺติฯ อีทิเสเนว การณภาวสงฺขาเตน อธิปติภาเวน ตสฺส อินฺทฺริยตา วุตฺตา อินฺทฺริยสหิเต สนฺตาเน อิตฺถิลิงฺคาทิอาการรูปปจฺจยานํ อญฺญถา อนุปฺปาทนโต, น ปน อินฺทฺริยาทิปจฺจยสมฺภวโตฯ ตถา เหตํ ชีวิตินฺทฺริยํ วิย เอกกลาปคตานํ อาหาโร วิย กลาปนฺตรรูปานํ อุปตฺถมฺภกมนุปาลกํ วา น โหติฯ เอวญฺจ กตฺวา ชีวิตินฺทฺริยอาหารานํ วิย อิมสฺส อินฺทฺริยปจฺจยตา, อตฺถิอวิคตปจฺจยตา จ ปาฬิยํ น วุตฺตาฯ ยสฺมา ปจฺจยนฺตราธีนานิ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ, ตสฺมา ยตฺถสฺส อาธิปจฺจํ, ตํสทิเสสุ มตจิตฺตกตรูเปสุปิ ตํสณฺฐานตา ทิสฺสติฯ ยสฺมา ปเนเต อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ชายนฺตาปิ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิยํ น สมุฏฺฐหนฺติ, ปวตฺเตเยว สมุฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา อาห ‘‘ปวตฺเต…เป.… ปฏิสนฺธิย’’นฺติฯ

[666-7] สํเสทชโอปปาติกานํ ปน กิญฺจิ อิตฺถินฺทฺริเยน สห ปฏิสนฺธิยเมว นิพฺพตฺตติฯ น จาติ จ-กาโร วจนียนฺตรสมุจฺจเยฯ ‘‘กิญฺจา’’ติ อิมสฺส อตฺเถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยสฺมา ลิงฺคาทิอากาเรสุ รูเปสุ รูปายตนํ จกฺขุวิญฺเญยฺยํ, ตสฺมา อาห ‘‘อิตฺถิลิงฺคาทโย จกฺขุวิญฺเญยฺยา โหนฺตี’’ติฯ ยสฺมา ปน ตโต อญฺญานิ ยถาโยคํ โสตวิญฺเญยฺยานิ เจว มโนวิญฺเญยฺยานิ จ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น วา’’ติฯ ยถาวุตฺโต ปปญฺโจ ปุริสินฺทฺริเยปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพติ อติเทสํ กโรนฺโต อาห ‘‘เอเสวา’’ติอาทิฯ

เสเสปีติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต อิโต เสเสสุ สพฺเพสุปีติ กทาจิ โกจิ จินฺเตยฺยาติ อาห ‘‘ปุริสินฺทฺริเย’’ติ ฯ ปฐมกปฺปานนฺติ ปฐมกปฺปิกนรานํฯ เตสญฺหิ อาภสฺสรโลกโต จวิตฺวา อิธูปปนฺนานํ ทีฆสฺส กาลสฺส อจฺจเยน โอฬาริกํ อาหารํ อาหรตํ มุตฺตกรีเสสุ สญฺชาเตสุ เตสํ นิกฺขมนตฺถาย วณมุขานิ ภิชฺชนฺติ, ปุริสสฺส ปุริสภาโว, อิตฺถิยา จ อิตฺถิภาโว ปาตุรโหสิฯ ตถา หิ ปุริมตฺตภาเวสุ ปวตฺตอุปจารฌานานุภาเวน ยาว สตฺตสนฺตาเน กามราควิกฺขมฺภนเวโค น ปฏิปสฺสมฺภติ, น ตาว พลวกามราคูปนิสฺสยานิ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานิ ปาตุรเหสุํฯ ยทา ปนสฺส วิจฺฉินฺนตาย พลวกามราโค ลทฺธาวสโร อโหสิ, ตทา ตทูปนิสฺสยานิ ตานิ สตฺตานํ สนฺตาเน สญฺชายนฺติฯ

[668] ปรโตติ ปฐมกปฺปโต อปรภาเคฯ ปวตฺเต…เป.… ปริวตฺตตีติ ยถา ตํ โสเรยฺยกเสฏฺฐิปุตฺตสฺส วิยาติ อธิปฺปาโยฯ อปิ-สทฺเทน ปฐมปาราชิกายํ วินีตวตฺถุปาฬิยํ อาคตภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุนิยา วิย จ ปฏิสนฺธิยํ สมุฏฺฐิตสฺสปิ ปวตฺเต ปริวตฺตนํ ทีเปติฯ ยถาห –

‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภูตํ โหติฯ เตน โข ปน สมเยน อญฺญตริสฺสา ภิกฺขุนิยา ปุริสลิงฺคํ ปาตุภูตํ โหตี’’ติ (ปารา. 69)ฯ

ยสฺส ปน ปฏิสนฺธิยํ ทฺวีสุ เอกมฺปิ น สมุฏฺฐิตํ, โส อภาวโก นาม, ตสฺส ปวตฺติยมฺปิ อินฺทฺริยุปฺปตฺติ น โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[669] กิํ ปเนตสฺส อุภยสฺสปิ นิพฺพตฺติยา, วินาสนสฺส จ การณํ, ยโต อิทํ สมุฏฺฐาติ, ปริวตฺตตีติ จ วุจฺจตีติ อิมํ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘มหตา ปาปกมฺเมนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ มหตาติ ปรทาริกกมฺมาทินา มหาพเลนฯ

ปาปกมฺเมน อุปนิสฺสยภูเตน ฯ มหตา กุสเลเนวาติ อิทํ สุคติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทุคฺคติยํ ปน อุภยมฺปิ อกุสลกมฺเมเนว ชายติฯ

[670] อินฺทฺริเย วินฏฺเฐ เอกนฺเตเนว ลิงฺคมฺปิ วินสฺสเตวาติ อาห ‘‘อิตฺถิลิงฺคํ วินสฺสตี’’ติฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย ทฏฺฐพฺโพ – อิเมสุ ทฺวีสุ ปุริสินฺทฺริยํ อุตฺตมํ, อิตฺถินฺทฺริยํ หีนํ, ปุริสินฺทฺริยสฺส อนฺตรธานํ มหนฺเตน อกุสเลน กมฺเมน โหติ, สมุฏฺฐานํ มหนฺเตน กุสลกมฺเมน, อิตฺถินฺทฺริยสฺส อนฺตรธานํ ทุพฺพลากุสเลน, สมุฏฺฐานมฺปิ ทุพฺพลกุสเลน, ทุคฺคติยํ ปน อุภยสฺสาปิ อนฺตรธานํ, สมุฏฺฐานญฺจ อกุสเลเนว โหตีติฯ ยทิ สุคติยํ อิตฺถินฺทฺริยมฺปิ กุสเลเนว นิพฺพตฺตติ, กถญฺจรหิ ‘‘ปรทาริกกมฺมํ กตฺวา นิรเย ปจฺจิตฺวา เตเนว ปาปกมฺเมน ปญฺจสตกฺขตฺตุํ มนุสฺสโลเก อิตฺถี หุตฺวา นิพฺพตฺตตี’’ติอาทิวจนนฺติ? นายํ วิโรโธ นิสฺสนฺทผลวเสน วุตฺตตฺตาฯ ตถา หิ ปฏิสนฺธิยํ ตาว ปุริสินฺทฺริยนิพฺพตฺตนารหมฺปิ กมฺมํ กทาจิ ปรทาริกาทินา พลวปาปกมฺเมน ปฏิพาหิตสามตฺถิยํ อสฺส, ตทา อตฺตโน ปุริสินฺทฺริยนิพฺพตฺตเน อสมตฺถตาย อิตฺถินฺทฺริยเมว นิพฺพตฺเตติฯ

ปวตฺติยํ ปน อตฺตโน พลวภาเวน อิตฺถินฺทฺริยูปนิสฺสยํ ปรทาริกมกุสลกมฺมํ ปฏิพาหิตฺวา ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ปุริสินฺทฺริยํ สมุฏฺฐาเปนฺตํ กทาจิ ลทฺธสามคฺคิตาสญฺชาตพลวิเสเสน ปรทาริกาทินา กมฺเมน ปฏิพาหิตสามตฺถิยํ ภเวยฺย, ตทา อตฺตโน ทุพฺพลตาย ปุริสินฺทฺริยํ น นิพฺพตฺเตติ , อิตฺถินฺทฺริยเมว นิพฺพตฺเตติฯ เอวํ ปรทาริกาทิกมฺมูปนิสฺสเยน อิตฺถินฺทฺริยสฺส นิพฺพตฺตนโต ตํ เตน นิพฺพตฺติตํ กตฺวา วุจฺจติฯ

[671-2] ยทา ปน ตํ กมฺมํ ปุน สามคฺคิปฏิลาภโต, ปริกฺขีณปาปกมฺมตาย วา พลวปฺปตฺตํ อภวิสฺส, ตทา ทินฺนเวธํ วิย รุกฺขํ ตทปคเม อตฺตโน พลานุรูปํ ปุริสินฺทฺริยํ นิพฺพตฺเตติ, อิตฺถินฺทฺริยํ ปน อตฺตโน การณาภาวโต นุปฺปชฺชติฯ อุภยสฺส ปน นิพฺพตฺติยมฺปิ วิสทิสินฺทฺริยนิพฺพตฺตนโต ปุเร สตฺตรสมจิตฺตสฺส ฐิติกาลมุปาทาย ตํตํสมุฏฺฐาปกกมฺมํ ตํ ตํ อินฺทฺริยํ น ชเนติฯ สตฺตรสมจิตฺเตน สห อุปฺปนฺนํ วิสทิสินฺทฺริยุปฺปตฺติโต ปุริมจิตฺเตน สห นิรุชฺฌติฯ ยทิ หิ สตฺตรสมจิตฺตุปฺปาทโต ปรมฺปิ อุปฺปชฺเชยฺย, อิตรํ นุปฺปชฺชติ เอกสฺมิํ สนฺตาเน ทฺวินฺนํ สหุปฺปตฺติยา อนิจฺฉิตตฺตาฯ เตเนว หิ ‘‘ยสฺส วา ปน ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.188) อิมสฺมิํ ปญฺเห ‘‘โน’’ติ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.188) ปฏิกฺเขโป กโตติฯ เอวญฺจ กตฺวา วกฺขติ ‘‘อุภโตพฺยญฺชนสฺสาปี’’ติอาทิ ฯ เอกสฺมิญฺจ นิรุทฺเธ ตปฺปฏิพทฺธานิ ลิงฺคาทีนิ กติปยทิวเสหิ นิรุชฺฌนฺติ, เตสุ นิรุทฺเธสุ อิตรานิ อนุกฺกเมน ชายนฺตีติ อาจริยาฯ อิตฺถินิมิตฺตุปฺปาทกกมฺมโต, ปุริสนิมิตฺตุปฺปาทกกมฺมโต วาติ อุภโต ทุวิธํ พฺยญฺชนมสฺสาติ อุภโตพฺยญฺชโนฯ ตสฺสาปีติ ยสฺส ทุวิธํ พฺยญฺชนมตฺถิ, ตสฺสาปิ เอกเมว อินฺทฺริยํ สิยา, กิํ ปน อิตรสฺสาติ ทสฺเสติฯ

นนุ จ ทุวิเธ พฺยญฺชเน สติ อินฺทฺริยทฺวเยนาปิ ภวิตพฺพํ, พฺยญฺชนญฺหิ ตํ ตํ อินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ชายตีติ? สจฺจํ ชายติ, เอตฺถาปิ อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อิตฺถินิมิตฺตเมว ยาวชีวํ ปวตฺตติ, ปุริสอุภโตพฺยญฺชนสฺส ปุริสินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ปุริสนิมิตฺตเมว, อิตรํ ปน น ตสฺส อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยเหตุโต ชายติฯ ตํ ปน เยน การเณน โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติ อนุโยคํ กตฺวา ‘‘น จาภาโว’’ติอาทินา โสธนํ ตุ วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเตติ เอกสฺมิํเยว อินฺทฺริเย สติฯ

อภาโว จาติ ยํ ปฏิจฺจ ชายติ, ตสฺส อภาวโต ปุริสอุภโตพฺยญฺชนสฺส อิตฺถิพฺยญฺชนาภาโว, อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนสฺส ปุริสพฺยญฺชนาภาโวติ อตฺโถ ฯ น จาภาโว สิยาติ เนว ทุติยพฺยญฺชนสฺส อภาโว สิยาฯ น ตํ พฺยญฺชนการณนฺติ ตํ อินฺทฺริยํ ทุติยพฺยญฺชนการณํ น โหติฯ กสฺมา? สทา อภาวโตฯ อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนสฺส หิ ยทา อิตฺถิยา ราคจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา ปุริสพฺยญฺชนํ ปากฏํ โหติ, อิตฺถิพฺยญฺชนํ ปฏิจฺฉนฺนํ คุฬฺหํ โหติ, ตถา อิตรสฺส อิตรํฯ ยทิ จ เตสํ อินฺทฺริยํ ทุติยพฺยญฺชนการณํ ภเวยฺย, สทาปิ พฺยญฺชนทฺวยํ ติฏฺเฐยฺย, น ปน ติฏฺฐติ, ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ ‘‘น ตสฺส ตํ พฺยญฺชนการณ’’นฺติฯ กิญฺจรหิ การณนฺติ เจ? อาห ‘‘ตสฺสา…เป.… การณ’’นฺติฯ ตตฺถ กมฺมสหายนฺติ ปุริมภวสิทฺธสฺส อินฺทฺริยนิพฺพตฺตกกมฺมสฺส สหายํฯ ราคจิตฺตนฺติ อิตฺถิยา ปุริสสฺมิํ, ปุริสสฺส อิตฺถิยํ วา อุปฺปนฺนํ เมถุนราคจิตฺตํฯ ตสฺมิญฺหิ อุปฺปนฺเน ตํ ปากฏํ โหติ, ตสฺมิํ ปฏิปฺปสฺสทฺเธ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติฯ ยสฺมา ปนิมสฺส เอกเมว อินฺทฺริยํ โหติ, ตสฺมา อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนโก สยมฺปิ ปรํ อุทฺทิสฺส คพฺภํ คณฺหาติ, อตฺตานํ อุทฺทิสฺส ปรมฺปิ คณฺหาเปติฯ โส หิ อิตฺถินฺทฺริยวนฺตตาย สยํ คณฺหาติ, ปเรสุ อุปกฺกมกรณโต ปรํ คณฺหาเปติฯ ปุริสอุภโตพฺยญฺชนโก ปเรสุ อุปกฺกมกรณโต ปรํ คพฺภํ คณฺหาเปติ, สยํ ปน ปุริสินฺทฺริยวนฺตตาย คพฺภํ น คณฺหาติฯ

ยสฺมา อิตฺถินฺทฺริเย สติ อิตฺถิลิงฺคาทโย โหนฺติ, เตสุ จ สนฺเตสุ อิตฺถีติ ปกาโส โหติ, ตสฺมา ตํ ตสฺส ปกาสนการณนฺติ อาห ‘‘อิตฺถีติ ปกาสนรส’’นฺติฯ ทุวิธมฺปิ ปเนตํ อินฺทฺริยํ กายปสาโท วิย สกลสรีรพฺยาปกเมว, น จสฺส กายปสาเทน สงฺกโร ลกฺขณเภทโต, นิสฺสยเภทโต จฯ

[673] สหชรูปปริปาลนลกฺขณนฺติ ยถา อตฺตนา สหชาตรูปานิ ตีสุ ขเณสุ ปวตฺตนฺติ, เอวํ อนุปาลนลกฺขณํฯ

ชีวิตินฺทฺริยสฺส เอกนฺตกมฺมชตฺตา สหชคฺคหเณเนว อนุปาเลตพฺพานมฺปิ กมฺมชภาโวว สิทฺโธติ กมฺมชคฺคหณํ น กตํฯ ยถาสกํ ขณตฺตยมตฺตฏฺฐายีนมฺปิ กมฺมชรูปานํ ปวตฺติเหตุภาเวเนว ตํ อนุปาลกํฯ เตนาห ‘‘เตสํ ปวตฺตนรส’’นฺติฯ ปวตฺตนญฺเจตฺถ วุตฺตนเยน เตสํ ยาปนํ ฐปนํ ฐิติเหตุกตาฯ น หิ กมฺมชานํ กมฺมเมว ฐิติเหตุ ภวิตุํ สกฺโกติ อาหารชาทีนํ อาหาราทิ วิยฯ กิํ การณํ? ตงฺขณาภาวโตฯ กมฺมญฺหิ นิรุทฺธํ รูปสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโต ตํสมุฏฺฐานรูปานิ มตปิติกา วิย ปุตฺตา จูฬปิตุอาทินิสฺสเยน อญฺญนิสฺสเยเนว ปวตฺตนฺติ, อญฺญญฺจ เตสํ ยาปนสมตฺถํ นตฺถิ อญฺญตฺร ชีวิตินฺทฺริเยนาติ ตเทว เตสํ ปวตฺตนรสํฯ อาหารชาทโย ปน ธรมานกปิติกา วิย ปุตฺตา อญฺญนิรเปกฺขา สกสกปจฺจยวเสเนว ปวตฺตนฺติฯ อาหาราทโย หิ อตฺตโน อตฺถิกฺขเณเยว รูปานิ สมุฏฺฐาเปตฺวา เตสํ ฐิติปวตฺติยาว ติฏฺฐนฺติ, ตโต ตํสมุฏฺฐานานิ ชีวิตินฺทฺริยนิรเปกฺขานิฯ เสสานิปิ ตํตํปจฺจยวเสเนว ติฏฺฐนฺตีติ น อญฺญํ ฐปนการณํ ปจฺจาสีสนฺติฯ กมฺมสมุฏฺฐานมฺปิ เจตํ อุปฺปาทโต ปฏฺฐาเยว อนุปาลกํฯ ยาเปตพฺพานิ ปวตฺเตตพฺพานิ สหชาตภูตานิ ปทฏฺฐานเมตสฺสาติ ยาเปตพฺพภูตปทฏฺฐานํฯ

[674] มโนวิญฺญาณธาตูติ ฐเปตฺวา อรูปาวจรวิปากมโนวิญฺญาณธาตุํ อวเสสา มโนวิญฺญาณธาตุฯ เตนาห ‘‘ปญฺจโวกาเร’’ติฯ ปญฺจโวกาเร มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุโย จ ยํ รูปํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺติ, ตํ ‘‘วตฺถู’’ติ ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ปญฺจโวกาเรติ จ วิเสสนํ มโนวิญฺญาณธาตุวเสน กตํ, มโนธาตุ ปน จตุโวการภเว นตฺเถวฯ ปาฬิยํ อนาคตสฺสาปิ หทยวตฺถุโน อาคมโต, ยุตฺติโต จ อตฺถิภาโว วิญฺญาตพฺโพฯ ตตฺถ อาคโม ตาว –

‘‘ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ ปวตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิญฺญาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.8) –

เอวมาทิ ปฏฺฐานวจนํฯ ยุตฺติ ปน เอวํ เวทิตพฺพา – นิปฺผนฺนอุปาทายรูปนิสฺสยํ ธาตุทฺวยํ ปญฺจโวการภเว รูปปฏิพทฺธวุตฺติตฺตาฯ ยํ ยญฺหิ รูปปฏิพทฺธวุตฺติ, ตํ ตํ นิปฺผนฺนอุปาทายรูปนิสฺสยํ ทิสฺสติ ยถา จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ ตตฺถ น ตาว รูปายตนาทีนํ, โอชาย จ ตนฺนิสฺสยตา ยุชฺชติ อินฺทฺริยปฏิพทฺธโต พหิปิ เตสํ ปวตฺติทสฺสนโต, นาปิ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานํ ตทุภยวิรหิเต อภาวกสนฺตาเนปิ ธาตุทฺวยทสฺสนโตฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺสาปิ สหชปริปาลนลกฺขณกิจฺจนฺตรํ วิชฺชตีติ น ตนฺนิสฺสยตา ยุชฺชติฯ ตญฺหิ กิจฺจนฺตเร ปสุตํ น อิมาสํ นิสฺสโย ภวิตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ปาริเสสโต เตสํ นิสฺสโย หทยวตฺถุ นาม อตฺถีติ วิญฺญาตพฺพํฯ โหตุ ตาว ธาตุทฺวยนิสฺสโย วตฺถุ, อุปาทายรูปญฺจ, ตํ ปเนตํ กมฺมสมุฏฺฐานํ ปฏินิยตกิจฺจํ หทยปฺปเทเส ฐิตเมกนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กถเมตํ วิญฺญายตีติ? วุจฺจเต – วตฺถุรูปภาวโต กมฺมสมุฏฺฐานํ จกฺขุ วิยฯ ยญฺหิ วิญฺญาณสฺส วตฺถุภูตํ รูปํ, ตํ กมฺมสมุฏฺฐานํ ยถา จกฺขุปสาโท, ตโต เอว ปฏินิยตกิจฺจํ อฏฺฐิํ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพํ เจตสา สมนฺนาหริตฺวา กิญฺจิ จินฺเตนฺตสฺส หทยปฺปเทสสฺส ขิชฺชนโต ตตฺเถทํ ติฏฺฐตีติ วิญฺญายติฯ ยถาหุ อาจริยา –

‘‘กมฺมชํ วตฺถุภาวา ตํ, จกฺขุํว นิยตกฺริยํ;

จินฺตาย จ อุโรเขทา, ตตฺร ติฏฺฐนฺติ วิชานิย’’นฺติฯ

ยทิ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ นิสฺสยภูตํ หทยวตฺถุ นาม อตฺถิ, กสฺมา ปเนตํ รูปกณฺเฑ น วุตฺตํฯ น หิ ลพฺภมานสฺส อวจเน การณํ อตฺถีติ? โน นตฺถิ การณนฺตรสมฺภวโตฯ กิํ ปน ตํ การณํ? เทสนาเภโทฯ ยถา หิ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ เอกนฺตโต จกฺขาทินิสฺสยานิ, น เอวํ มโนวิญฺญาณํ เอกนฺเตน หทยวตฺถุนิสฺสิตํ ปญฺจโวการภเวเยว ตนฺนิสฺสยตฺตา, เอกนฺเตน นิสฺสิตวเสเนว จ วตฺถุเทสนา ปวตฺตาฯ ‘‘อตฺถิ รูปํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วตฺถุ, อตฺถิ รูปํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส น วตฺถู’’ติอาทินา (ธ. ส. 584) จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ นิสฺสิเตหิ วิเสสิตตฺตาฯ ยมฺปิ เอกนฺเตน หทยวตฺถุนิสฺสยํ ตสฺส วเสน ‘‘อตฺถิ รูปํ มโนวิญฺญาณสฺส วตฺถู’’ติอาทินา ทุกาทีสุ วุจฺจมาเนสุ น ตทนุคุณา อารมฺมณทุกาทโย สมฺภวนฺติฯ น หิ ‘‘อตฺถิ รูปํ มโนวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ, อตฺถิ รูปํ น มโนวิญฺญาณสฺส อารมฺมณ’’นฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ วตฺถารมฺมณทุกา ภินฺนคติกา สิยุํ, น เอกรสา เทสนา ภเวยฺย, เอกรสญฺจ เทสนํ เทเสตุํ ตตฺถ ภควโต อชฺฌาสโย, ตสฺมา ตตฺถ หทยวตฺถุ น วุตฺตํ, น อลพฺภมานตฺตาฯ เอสา หิ ภควโต ปกติ, ยํ เอกรเสเนว เทสนํ เทเสตุํ ลพฺภมานสฺสาปิ กสฺสจิ อคฺคหณํฯ ตถา หิ นิกฺเขปกณฺเฑปิ จิตฺตุปฺปาทวิภาเคน อวุจฺจมานตฺตา อวิตกฺกาวิจารปทวิสชฺชเน วิตกฺโก วิจาโร จาติ วตฺตุํ น สกฺกาติ อวิตกฺกวิจารมตฺตปทวิสชฺชเน ลพฺภมาโนปิ วิตกฺโก น อุทฺธโฏ, อญฺญถา ‘‘วิตกฺโก จา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติฯ นิสฺสยภาวโต อุปริ อาโรเปตฺวา วหนฺตํ วิย ปจฺจุปฏฺฐาตีติ อุพฺพาหนปจฺจุปฏฺฐานํฯ

[675] จตูสุ อาหาเรสุ อิธ รูปาธิการโต กพฬีกาโร อาหาโร คเหตพฺโพติ อาห ‘‘อาหารตาติ กพฬีกาโร อาหาโร’’ติฯ

ตตฺถ กพฬํ กรียตีติ กพฬีกาโรฯ อาหรียตีติ อาหาโร, กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหรียตีติ อตฺโถฯ อิทญฺจ สวตฺถุกํ กตฺวา อาหารํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ กพฬีการาหารสฺส ปน โอชา อิธ อาหาโร นามฯ เตนาห ‘‘ยาย โอชายา’’ติอาทิฯ โส จ รูปาหรณสภาโว อุปตฺถมฺภนพลกโร องฺคมงฺคานุสารีรสาหรณภูโต ภูตนิสฺสิโต เอโก วิเสโสฯ พาหิราหารปจฺจยํ ปฏิลภิตฺวา เอว อชฺฌตฺติกาหาโร รูปํ อุปฺปาเทตีติ อยํ อชฺฌตฺติกาหารสฺส อุปนิสฺสยภาเวนาปิ รูปํ อาหรตีติ อาห ‘‘โอชฏฺฐมกํ รูปํ อาหรตี’’ติฯ โอชา อฏฺฐมี ยสฺส ตํ โอชฏฺฐมกํฯ ยาย โอชายาติ อตฺตโน อุทยานนฺตรํ รูปชนนโต โอชาสงฺขาตาย โอทนกุมฺมาสาทิวตฺถุคตาย ยาย ผรณโอชายฯ ยตฺถ ยตฺถาติ ยมฺหิ ยมฺหิ ชนปเท, นคราทีสุ จฯ ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร’’ติ ปวุจฺจติ ตพฺพตฺถุกตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

[676] กิํ ปน วตฺถุโน กิจฺจํ, กิํ โอชายาติ เจ? ปริสฺสยหรณํ วตฺถุสฺส กิจฺจํ, ปาลนํ โอชายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺนปานาทิก’’นฺติอาทิฯ อคฺคิํ หรติ กมฺมชนฺติ กมฺมชเตชํ คณฺหาติฯ อนฺโตกุจฺฉิยญฺหิ โอทนาทิวตฺถุสฺมิํ อสติ กมฺมชเตโช อุฏฺฐหิตฺวา อุทรปฏลสงฺขาตมุปาทินฺนรูปํ คณฺหาติ, ‘‘ฉาโตมฺหิ, อาหารํ เม เทถา’’ติ วทาเปติ, ภุตฺตกาเล อุทรปฏลํ มุญฺจิตฺวา อนุปาทินฺนกวตฺถุํ คณฺหาติ, อถ สตฺโต เอกคฺโค โหติฯ

ยถา หิ ฉายารกฺขโส ฉายาปวิฏฺฐํ ทิสฺวา คเหตฺวา เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา อตฺตโน ภวเน โมทนฺโต ฉาตกาเล อาคนฺตฺวา สีเส ทํสติ, โส ทฏฺฐตฺตา วิรวติ, ตํ วิรวํ สุตฺวา สเจ อญฺเญปิ มนุสฺสา อาคจฺฉนฺติ, โส อาคตาคเต คเหตฺวา ขาทิตฺวา สกภวเน โมทติ , เอวํ ยํ ยํ อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ, ตํ ตํ กมฺมชเตโช คเหตฺวา ชีราเปตฺวา ปุน อุทรปฏลํ คณฺหาติ, ตสฺมา อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ อตฺตโน อุทรปฏลํ ปวิฏฺฐกาเล อุปาทินฺนกายํ คเหตฺวา ฐิตํ ตโต โมเจตฺวา อตฺตานํ คณฺหาปนวเสน ตํ อตฺตโน สนฺติกํ หรติฯ เกวลนฺติ โอชาวิยุตฺตํ วตฺถุ ชีวิตํ กมฺมชภูตํ ตํ ปาเลตุํ น สกฺโกติฯ

[677] โอชา…เป.… ปาจกนฺติ โอชา ชีวิตํ ปาเลตุํ สกฺโกติ, กมฺมชํ เตชํ หริตุํ น สกฺโกติ อามาสยสฺส อปุณฺณโตติ อธิปฺปาโยฯ อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺฐาโนติ โอชฏฺฐมกรูปหรณวเสเนว อิมสฺส กายสฺส อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจุปฏฺฐาติฯ กาเยนาติ รูปกาเยนฯ อตฺตโน ภาวนฺติ อตฺตโน อธิปฺปายํฯ วิญฺญาเปนฺตานนฺติ ปเรสํ สญฺญาเปนฺตานํฯ กายคฺคหณานุสาเรนาติ ผนฺทมานกายคตวณฺณสฺส คหณภูตานํ จกฺขุทฺวาริกชวนานนฺตรปฺปวตฺตานํ นิจฺฉยคฺคหณสงฺขาตานํ มโนทฺวาริกชวนานํ อนุสฺสรเณน เตสํ อนนฺตรนฺติ อตฺโถฯ ปญฺจทฺวาเร หิ รูปาทิอารมฺมเณ อาปาถคเต ยถาปจฺจยํ กุสลากุสลชวเน อุปฺปชฺชิตฺวา ภวงฺคํ โอติณฺเณ มโนทฺวาริกชวนํ ตเทวารมฺมณํ กตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ, ปุน ตสฺมิํเยว ทฺวาเร วิสยํ ววตฺถาเปตฺวา ชวนํ ภวงฺคํ โอตรติ, ตสฺมา จกฺขุทฺวาริกชวนานนฺตรปฺปวตฺตานํ ทฺวินฺนํ ชวนวารานมนนฺตรํ ตติยวาเร ปวตฺตาย มโนทฺวารชวนวีถิยา เอว คหิตาย เอตาย กรณภูตาย จตุตฺถวาเร มโนทฺวาเร ชวเนเนว ภาโว วิญฺญายติฯ เอเตน วิญฺญตฺติ-สทฺทสฺส กรณสาธนตา วุตฺตาฯ สยํ วาติอาทินา ปน กมฺมสาธนตฺตมาหฯ

เอวํ วิญฺญตฺติ-สทฺทสฺส การกทฺวเย สมฺภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กาย-สทฺเทน สห กมฺมธารยสมาสํ ทสฺเสตุํ, ‘‘กาโย’’ติ โวหารสฺส วิญฺญตฺติยมฺปิ จ ปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กาเยน สํวโร’’ติอาทิสุตฺตมาหฯ กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิญฺญาปนเหตุตฺตาติ วิปฺผนฺทมานกาเยน กรณภูเตน อธิปฺปายวิญฺญาปนเหตุภาวโต กาเยน วิญฺญตฺตีติปิ กายวิญฺญตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – วิญฺญตฺติยา กายวิปฺผนฺทนสฺส เหตุภาวโต ตํเหตุกํ กายวิปฺผนฺทนสงฺขาตํ กายํ คเหตฺวา อธิปฺปายชานนโต วิญฺญตฺติ อธิปฺปายวิญฺญาปนสฺส การณภาเวน คยฺหตีติ กาเยน อธิปฺปายํ วิญฺญาเปตีติฯ ตถา กายวิปฺผนฺทนํ คเหตฺวา ตสฺส การณเมตฺถ อตฺถีติ วิญฺญตฺติยา คยฺหมานตฺตา สยญฺจ กาเยน วิญฺญายติ, ตสฺมา กาเยน วิญฺญตฺตีติปิ กายวิญฺญตฺตีติฯ

[678] จิตฺตชานิลธาตุยาติ อภิกฺกมาทิปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตุยาฯ อาการวิการตาติ อาการภูโต วิกาโรฯ กสฺส ปน สา อาการวิการตาติ? สามตฺถิยโต วาโยธาตุอธิกานํ จิตฺตชมหาภูตานํฯ กิํ ตํ สามตฺถิยํ? จลนเหตุตา, จิตฺตชตา, อุปาทายรูปตา จฯ อถ วา จิตฺตชานิลธาตุยา เอกา อาการวิการตาติ สมฺพนฺโธฯ น เกวลญฺหิ สามิวจนํ จลนสมฺพนฺธาเปกฺขาย เอว, อถ โข อาการวิการสมฺพนฺธาเปกฺขายปีติฯ

ยทิ เอวํ, กถํ วิญฺญตฺติยา อุปาทายรูปตฺตํฯ ‘‘จิตฺตชานิลธาตุยา’’ติ หิ วจเนน วาโยธาตุยาว อาการวิการตา วิญฺญตฺติ อาปชฺชติ, น จ เอกภูตนิสฺสิตํ อุปาทายรูปํ นาม อตฺถิ ‘‘จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายรูป’’นฺติ (ธ. ส. 584) วจนโตติ? นายํ โทโส, จตุนฺนํ วิการตา จตูสุ เอกสฺสปิ โหติ จตุสาธารณธนํ วิยฯ

อนิลธาตุอธิกกลาโป วา อิธ ‘‘อนิลธาตู’’ติ วุจฺจติ, ตทธิเก ตํโวหารโต ยถา สมฺภารธาตุยา อธิกภาเวน ปถวีโวหาโร, ตสฺมา วาโยธาตุอธิกานํ จิตฺตชมหาภูตานํ เอกา อาการวิการตา กายวิญฺญตฺตีติ น โกจิ วิโรโธฯ อธิกตา จสฺสา สามตฺถิยโต ทฏฺฐพฺพา, น ปมาณโตฯ อิตรถา หิ เตสํ อวินิพฺโภควุตฺติตา น ยุชฺเชยฺยฯ อธิกตา หิ อตฺตโน อธิกวเสน อิตเรหิ วินิพฺโภคปฺปวตฺติโต โหติฯ สามตฺถิยาธิกญฺจ การณานุการิตายฯ การณญฺหิ อภิกฺกมาทิปวตฺตกํ จิตฺตํ, ตํ จลนาธิปฺปายสภาวํ ตโต สมุฏฺฐิเต กลาเป อนุกโรนฺเต วาโยธาตุยา เอว อธิกตฺตํ ยุตฺตนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘วาโยธาตุยา เอว อาการวิการตา’’ติ คณฺหนฺติ, เตสํ มเตน อุปาทารูปตฺตํ ทุรูปปนฺนํฯ น หิ เอกสฺส วิกาโร จตุนฺนํ อุปาทารูปนฺติ สกฺกา วตฺตุํฯ

กีทิสี ปนายํ วิการตาติ อาห ‘‘สหชาตสฺส รูปสฺส จลเน เหตู’’ติฯ ตตฺถ สหชาตสฺสาติ อตฺตนา สหชาตสฺสฯ ยสฺมา อุตุจิตฺตาหารชานํ จลนํ จิตฺตชรูปสมฺพนฺเธเนว โหติ, นทีโสตจลเนน ตตฺถ ปกฺขิตฺตสุกฺขโคมยปิณฺฑาทีนํ วิยฯ วิญฺญตฺติวเสน ปน จิตฺตชานเมว จลนํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สหชาตสฺสา’’ติฯ รูปสฺสาติ รูปกายสฺสฯ จลเนติ สนฺถมฺภนสนฺธารณจลนสงฺขาเต จลิตภาเวฯ สนฺถมฺภนาทิกมฺปิ หิ จลนาภิมุขตาย จลนนฺติ ยุชฺชติฯ เหตูติ เหตุภูตา สหการีการณภูตาฯ เอตฺตาวตา จ กิํ วุตฺตํ โหติ? กายวิญฺญตฺติ นาม เนว ผนฺทมานรูปกาโย, น จ ผนฺทมานา วาโยธาตุ, อถ โข มหนฺตํ ปาสาณํ อุกฺขิปนฺตสฺส สพฺพถาเมน คหณกาเล สรีรสฺส อุสฺสาหนวิกาโร วิย รูปกายสฺส ปริปฺผนฺทนปจฺจยภาเวน ลพฺภมาโน เอโก อาการวิกาโร กายวิญฺญตฺติ นามาติ วุตฺตํ โหติฯ

นนุ จ ผนฺทมานวณฺณาทิวินิมุตฺโต โกจิ วิกาโร อตฺถิ, ตสฺส วณฺณคฺคหณานนฺตรํ คหณํ โหตีติ กถเมตํ วิญฺญายตีติ? อธิปฺปายคฺคหณโตฯ น หิ วิญฺญตฺติวิการรหิเตสุ รุกฺขจลนาทีสุ อธิปฺปายคฺคหณํ ทิฏฺฐํ, หตฺถจลนาทีสุ ปน ทิฏฺฐํ, ตสฺมา ผนฺทมานวณฺณาทิวินิมุตฺโต โกจิ วิกาโร อตฺถิ อธิปฺปายสฺส วิญฺญาปโกติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมตํ เอกนฺเตนฯ ญาปโก จ เหตุ สยํ คหิโตเยว อตฺตโน ญาเปตพฺพมตฺถํ ญาเปติ, น วิชฺชมานมตฺเตนาติฯ ญาเปตพฺพวณฺณคฺคหณานนฺตรํ วิการคฺคหณมฺปิ อนุมานโต สิทฺธํฯ ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘วิสยตฺตมนาปนฺนา,

สทฺทา เนวตฺถโพธกา;

น สตฺตามตฺตโต อตฺเถ,

เต อญฺญาตา ปกาสกา’’ติฯ

ยทิ วิการคฺคหณเมว การณมธิปฺปายคฺคหณสฺส, กสฺมา อคฺคหิตสงฺเกตานํ อธิปฺปายคฺคหณํ น โหตีติ? น เกวลํ วิการคฺคหณเมว อธิปฺปายสฺส คหณสฺส การณํ, อถ โข ปุริมสิทฺธสมฺพนฺธคฺคหณญฺจ อิมสฺส อุปนิสฺสโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา หิ อรญฺเญ อุทกติตฺเถ อุสฺสาเปตฺวา ฐปิตโคสีสาทีนิ อุทกนิมิตฺตานิ ทิสฺวา ตทนนฺตรปฺปวตฺตาย อวิญฺญายมานนฺตราย มโนทฺวารชวนวีถิยา โคสีสาทีนํ อุทกสหจารีปการสญฺญาณาการํ คเหตฺวา ‘‘อุทกเมตฺถ อตฺถี’’ติ ชานนํ, เอวํ ผนฺทมานวณฺณํ คเหตฺวา ตทนนฺตปฺปวตฺตาย อวิญฺญายมานนฺตราย มโนทฺวารวีถิยา ปุริมคฺคหิตสมฺพนฺธูปนิสฺสยสหิตาย สาธิปฺปายวิการคฺคหณํ โหตีติฯ

[681-2] สหชรูปจลนสฺส วิญฺญตฺติวิการสหิตาย วาโยธาตุยา เหตุภาโว ยุตฺโต, กิํ สพฺพา เอว วาโยธาตุ สหชรูปํ จาเลตีติ อิมํ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘ลภิตฺวา ปนุปตฺถมฺภ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อุปตฺถมฺเภตีติ อุปตฺถมฺภํ, อุปตฺถมฺภกปจฺจยนฺติ อตฺโถฯ เอกาวชฺชนวีถิยนฺติ มโนทฺวาริกชวนวีถิํ สนฺธายาห ปญฺจทฺวาริกวีถิยา วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตฺตาภาวโตฯ เหฏฺฐาหิ ฉหิ จ จิตฺเตหีติ สตฺตสุ ชวเนสุ เหฏฺฐิเมหิ ฉหิ ชวเนหิ สมุฏฺฐิตํ วาโยธาตุํ อุปตฺถมฺภํ ลภิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ เกจิ ปน โปตฺถเกสุ ‘‘วาโยธาตุสมุฏฺฐิต’’นฺติ ปาฐํ ทิสฺวา อุปตฺถมฺภนฺติ ภาวสาธนวเสน คเหตฺวา เหฏฺฐา ฉหิ จิตฺเตหิ อุปฺปนฺนวาโยธาตุสมุฏฺฐิตํ อุปตฺถมฺภํ ลภิตฺวาติ โยเชนฺติฯ วิญฺญตฺติสหิตตฺตนาติ สยํ วิญฺญตฺติสหิตา อตฺตนา สหชาตํ จิตฺตชรูปํ เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน จลยติ, น อิตราติ อตฺโถฯ

อยํ ปเนตฺถาธิปฺปาโย – ยถา นาม สตฺตหิ ยุเคหิ อากฑฺฒิตพฺพสกเฏ สตฺตมยุคยุตฺตา เอว โคณา เหฏฺฐา ฉสุ ยุเคสุ ยุตฺตโคเณหิ ลทฺธุปตฺถมฺภา สกฏํ จาเลนฺติ, ปฐมยุคาทิยุตฺตา ปน สนฺถมฺภนสนฺธารณมตฺตเมว สาเธนฺตา เตสํ อุปตฺถมฺภกา โหนฺติ, เอวเมวํ สตฺตมชวนสมุฏฺฐิตา วาโยธาตุ เหฏฺฐา ฉหิ ชวเนหิ สมุฏฺฐิตวาโยธาตุโต ลทฺธุปตฺถมฺภา จิตฺตชรูปํ จาเลติฯ ปฐมชวนาทิสมุฏฺฐิตา ปน สนฺถมฺภนสนฺธารณมตฺตํ สาเธนฺตา ตสฺส อุปตฺถมฺภกา โหนฺติ, เทสนฺตรุปฺปตฺติเยว เจตฺถ จลนํ อุปฺปนฺนเทสโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ ธมฺมานํ จลนาภาวโต, อิตรถา ธมฺมานํ อพฺยาปารตา, ขณิกตา จ น สิยาฯ กถํ ปนสฺส สหชรูปานํ เทสนฺตรุปฺปตฺติยา เหตุภาโวติ? ยถา อตฺตนา สหชรูปานิ เหฏฺฐิมชวนาทิสมุฏฺฐิตรูเปหิ ปติฏฺฐิตฏฺฐานโต อญฺญตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ เตหิ สห ตตฺถ อุปฺปตฺติเยวสฺส เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อถ ผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตรํ วิญฺญตฺติคฺคหณสฺส วุตฺตตฺตา วิญฺญตฺติสหิตาติ สตฺตมชวนสมุฏฺฐิตาย เอว จ วิเสสิตตฺตา จลนาการสหิตาเยว วาโยธาตุ วิการสหิตาติ? นยิทเมวํ เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน จลยิตุมสกฺโกนฺติโยปิ สนฺถมฺภนสนฺธารณมตฺตกรเณน ปฐมชวนาทิสมุฏฺฐานวาโยธาตุโยปิ วิญฺญตฺติวิการสหิตา เอวฯ เยน ทิสาภาเคน คนฺตฺวา อภิกฺกมาทีนิ ปวตฺเตตุกาโม ตทภิมุขภาววิการสมฺภวโตฯ อธิปฺปายสหภาวินญฺหิ วิการํ วิญฺญตฺติมาจิกฺขนฺติฯ เตเนว หิ ภควตา ‘‘กตมํ ตํ รูปํ กายวิญฺญตฺติ? ยา กุสลจิตฺตสฺส วา…เป.… อพฺยากตจิตฺตสฺส วา อภิกฺกมนฺตสฺส วา…เป.… ปสาเรนฺตสฺส วา กายสฺส ถมฺภนา สนฺถมฺภนา สนฺถมฺภิตตฺตํ วิญฺญตฺติ วิญฺญาปนา วิญฺญาปิตตฺตํฯ อิทํ ตํ รูปํ กายวิญฺญตฺตี’’ติ (ธ. ส. 720) สนฺถมฺภนสนฺธารณานมฺปิ ปจฺจยภาวากาโร กายวิญฺญตฺตีติ วุตฺโตฯ เอวญฺจ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนสฺสาปิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตาวจนํ สุฏฺฐุ อุปปนฺนํ โหติฯ

[683-4] จิตฺตชาตาย ปถวีธาตุยา อุปาทินฺนกฆฏฺฏเน ปจฺจโย โย อาการวิกาโร, อยํ วจีวิญฺญตฺติ วิญฺเญยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ จิตฺตชาตายาติ วจีเภทปฺปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺฐานาย ฯ อุปาทินฺนกฆฏฺฏเนติ อุปาทินฺนกกลาปสงฺขาตสฺส อกฺขรุปฺปตฺติฏฺฐานสฺส ฆฏฺฏนสญฺญิเต กิจฺเจ ฆฏฺฏนสฺสาติ อตฺโถฯ ปจฺจโยติ ตสฺส สหการีการณภูโตฯ เอโก อาการวิกาโรติ ฆฏฺฏิยมานอุปาทินฺนรูปโต, ฆฏฺฏนฺติ ยา ปถวีธาตุโต จ วินิวฏฺโฏ ปถวีธาตุยา อุปาทินฺนฆฏฺฏนปจฺจยสภาวรูโป เอโก อาการวิการวิเสโสติ อตฺโถฯ ปถวิธาตุยาติ สามิวจนํ ‘‘อุภยสมฺพนฺธาเปกฺข’’นฺติอาทิ กายวิญฺญตฺติยํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ ผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตรํ คยฺหติ, เอวมิธ สุยฺยมานสทฺทสวนานนฺตรนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิทญฺจ สนฺถมฺภนาทีนํ อภาเวน ฆฏฺฏเนน สทฺธิํเยว สทฺทสฺส อุปฺปชฺชนโต ‘‘ลภิตฺวา ปนุปตฺถมฺภ’’นฺติอาทินโย น ลพฺภติฯ ฆฏฺฏนญฺหิ ปฐมชวนาทีสุปิ ลพฺภเตวฯ เตนาห ‘‘สทฺทวสา’’ติฯ อถ ฆฏฺฏนจลนานํ โก วิเสโสติ? ฆฏฺฏนํ ปจฺจยวิเสเสน ภูตกลาปานํ อญฺญมญฺญํ อาสนฺนตรุปฺปาทตา, จลนํ เอกสฺสาปิ เทสนฺตรุปฺปาทนปรมฺปรตาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ โคสีสาทิอุปมาเปตฺถ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพาฯ สาวาติ สา เอว สหสทฺทา วิญฺญตฺติฯ สกฺยกุลินฺทุนาติ สุปริสุทฺธคคนตลสฺส สกฺกราชกุลสฺส อวภาสกฏฺเฐน ตสฺส นิสากรภูเตนฯ อถ วา อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ กโรตีติ อินฺทุฯ อินฺทุ-สทฺทสฺส อุตฺตมวาจกตฺตา สกฺกกุลุตฺตเมนาติ อตฺโถฯ

[685] อถ วิญฺญตฺติ ตาว สหสทฺทาว, สทฺโท ปน จิตฺตโช อวิญฺญตฺติโก อตฺถีติ เจ? นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สทฺโท น จิตฺตโช’’ติอาทิฯ วิญฺญตฺติฆฏฺฏนนฺติ วิญฺญตฺติปจฺจยํ ปถวีธาตุยา ฆฏฺฏนํฯ ธาตุสงฺฆฏฺฏเนเนวาติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถติฯ ยสฺมา ธาตุสงฺฆฏฺฏเนเนว สทฺโท ชายติ, น เตน วินา, ตสฺมาติ อตฺโถฯ อเนน จ เย วทนฺติ ‘‘วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท น โสตวิญฺเญยฺโยติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา จิตฺตสมุฏฺฐาโน วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท วิญฺญตฺติยา วินาปิ อุปฺปชฺชติฯ ‘ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺติ วิญฺญาปนา’ติ (ธ. ส. 636) หิ วจนโต อโสตวิญฺเญยฺเยน สทฺเทน สห วิญฺญตฺติ น อุปฺปชฺชติ, ตโตว จิตฺตโชปิ สทฺทนวโก อตฺถี’’ติ, เตสํ วาทํ ปฏิกฺขิปติฯ มหาอฏฺฐกถาวาโทปิ หิ สทฺโทว โหติ, น โสตวิญฺเญยฺโยติ วิรุทฺธเมตนฺติ มญฺญมาเนหิ สงฺคหกาเรหิ ปฏิกฺขิตฺโตวฯ

อานนฺทาจริโย ปน มหาอฏฺฐกถาวาทํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวาว ตตฺถ อธิปฺปายํ วณฺเณติฯ กถํ? ‘‘ชิวฺหาตาลุจลนาทิกรวิตกฺกสมุฏฺฐิตํ วิญฺญตฺติสหชเมว สุขุมสทฺทํ ทิพฺพโสเตน สุตฺวา อาทิสตี’’ติ สุตฺเต, ปฏฺฐาเน จ โอฬาริกํ สทฺทํ สนฺธาย โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจยภาโว วุตฺโตติ อิมินา อธิปฺปาเยน วิตกฺกวิปฺผารสทฺทสฺส อโสตวิญฺเญยฺยตา วุตฺตาติฯ

[686-7] วิญฺญาปนโตติ วจีโฆเสน อธิปฺปายวิญฺญาปนเหตุตฺตาฯ สยํ วิญฺเญยฺยโตติ คหณานุสาเรน วจีโฆเสน วา เหตุนา สยํ วิญฺเญยฺยตฺตาฯ ตสฺสาติ วิญฺญตฺติสทฺทสฺสฯ สมฺภโว การกทฺวเยติ วิญฺญาปยตีติ วิญฺญตฺติ, วิญฺญายตีติ วิญฺญตฺตีติ เอวํ เหตุมฺหิ, กมฺมนิ วา ตสฺส สมฺภโว นิพฺพตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ กิํ ปเนตํ วิญฺญตฺติทฺวยํ จิตฺตสมุฏฺฐานํ, อุทาหุ กมฺมาทิสมุฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘น วิญฺญตฺติทฺวย’’นฺติอาทิฯ อฏฺฐ รูปานิ วิยาติ สกสกกลาปคตอฏฺฐรูปานิ วิย, วิญฺญตฺติทฺวยสฺส เอกโต วุจฺจมานตฺตา กายวิญฺญตฺติสหชกลาเป สทฺโท น ลพฺภตีติ วจีวิญฺญตฺติกลาเป ลพฺภมานมฺปิ ตํ หิตฺวา ‘‘อฏฺฐ’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ

ยถาวุตฺตวิการคฺคหณมุเขน ‘‘อยํ อิทํ นาม กาตุกาโม’’ติ ตํสมงฺคิโน อธิปฺปาโย วิญฺญายตีติ อาห ‘‘อธิปฺปายปฺปกาสนรสา’’ติฯ กายวิปฺผนฺทนเหตุภูตาย วาโยธาตุยา วิการตฺตา ตสฺสา กายวิปฺผนฺทนสฺส เหตุภาวากาเรน ปจฺจุปฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ ‘‘กาย…เป.… ปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ วาโยธาตุยา กิจฺจาธิกตาย อาห ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตุปทฏฺฐานา’’ติฯ วจีโฆสสฺส เหตุภาวปจฺจุปฏฺฐานาติ วุตฺตนเยเนว วจีโฆสสงฺขาตสฺส จิตฺตชสทฺทสฺส เหตุภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ

เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ฆฏฺฏเน ปจฺจโยติ วุตฺตตฺตา ฆฏฺฏนานนฺตรํ สทฺทสฺส อุปฺปตฺติ โหตีติ คเหตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานปถวีธาตุ อุปาทินฺนฆฏฺฏนมตฺตํ กโรติ, ฆฏฺฏิตกฺขเณ อุตุสมุฏฺฐาโนว สทฺโท อุปฺปชฺชติ, โส ปน จิตฺตปจฺจยตฺตา ปริยาเยน จิตฺตสมุฏฺฐาโนติ วุจฺจตี’’ติ วทนฺติฯ เตสํ มเตน จิตฺตชสทฺโทเยว น ลพฺภติ, ตสฺมา เอวํ อคฺคเหตฺวา อุทกตาปนกาเล อนฺโตอุทเกเยว อุปฺปชฺชนกสทฺโท วิย อุปาทินฺเน ฆฏฺเฏตฺวา อุปฺปชฺชมานจิตฺตสมุฏฺฐานปถวีธาตุยา อุปฺปตฺติสมกาลเมว ตสฺมิํ กลาเป นวมํ หุตฺวา อนฺโตเยว ภูติกสทฺโท อุปฺปชฺชตีติ คเหตพฺพํ, ตสฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานสทฺโทปิ วจีวิญฺญตฺติวเสเนว อุปฺปชฺชติ, อจฺฉราปหรณาทิสทฺโท ปน วจีวิญฺญตฺติยา อภาวโต จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺฐาโนเยวาติฯ

[688] วิคฺคหาภาวโต น กสฺสติ, กสิตุํ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกตีติ อกาโส, โสเยว อากาโสติ อาห ‘‘น กสฺสตีติ อากาโส’’ติ, โก ปเนโสติ อาห ‘‘รูปานํ วิวโร’’ติ, กณฺณจฺฉิทฺทาทิรูปานํ อนฺตรนฺติ อตฺโถฯ อเนน อชฏากาสมาหฯ โย…เป.… ปริจฺเฉโทติ ปน อิมินา อิธาธิปฺเปตมากาสํ, โส ปน รุฬฺหีวเสน อากาโสติ ปวุจฺจติฯ

รูปานิ ปริจฺฉินฺทติ, สยํ วา เตหิ ปริจฺฉิชฺชติ, เตสํ วา ปริจฺเฉทมตฺตนฺติ รูปปริจฺเฉโท, ตํ ลกฺขณเมตสฺสาติ รูปปริจฺเฉทลกฺขโณฯ อยญฺหิ ตํ ตํ รูปกลาปํ ปริจฺฉินฺทนฺโต วิย โหติฯ เตนาห ‘‘รูปปริยนฺตปฺปกาสนรโส’’ติฯ ‘‘อยํ รูปานํ เหฏฺฐิโม ปริยนฺโต, อยํ อุปริโม’’ติ เอวํ วิภาวนกิจฺโจติ อตฺโถฯ อตฺถโต ปน ยสฺมา รูปานํ ปริจฺเฉทมตฺตํ หุตฺวา คยฺหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘รูปมริยาทปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติฯ เอตฺถาห – กิํ ปเนส รูเป ปริจฺฉินฺทนฺโต จตุสมุฏฺฐานกลาปโต ปริจฺฉินฺทติ, อถ เอกสมุฏฺฐานพหุกลาปโต, อุทาหุ เอเกกสมุฏฺฐานเอเกกกลาปโต, เอเกกรูปโต วาติ? เอเกกสมุฏฺฐานเอเกกกลาปโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยทิ หิ จตุสมุฏฺฐานกลาปโต, เอกสมุฏฺฐานพหุกลาปโต วา ปริจฺฉินฺทติ, เอวํ สติ สมฺผุฏฺฐภาวปจฺจุปฏฺฐาโน วา ปริจฺฉินฺเทยฺย, เอกกลาปคตรูปานํ วิย นานากลาปคตรูปานมฺปิ อวินิพฺโภควุตฺติตา วา อาปชฺเชยฺยฯ อถ วา เอเกกรูปโต ปริจฺฉินฺทติ, เอวํ สติ เอเกกกลาปคตรูปานมฺปิ นานากลาปคตรูปานํ วิย อญฺญมญฺญวินิพฺโภควุตฺติตาปสงฺโค สิยา, อุภยมฺปิ ปเนตํ อนิฏฺฐํ, ตสฺมา เอเกกสมุฏฺฐานเอเกกกลาปโต ปริจฺฉินฺทตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อสมฺผุฏฺฐภาวฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺฐาโน วาติ อสมฺผุฏฺฐภาวปจฺจุปฏฺฐาโน วา ฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺฐาโน วาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ ยสฺมิํ กลาเป ภูตานํ ปริจฺเฉโท, เตเหว อสมฺผุฏฺฐภาเวน ปจฺจุปฏฺฐานโต อสมฺผุฏฺฐภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ กิญฺจาปิ หิ กลาปนฺตรภูตา กลาปนฺตรภูเตหิ สมฺผุฏฺฐาว เอกฆนปิณฺฑภาเวน ปวตฺตตฺตา, ตถาปิ ธมฺมโต อญฺญมญฺญํ วิวิตฺตตฺตา อสํกิณฺณา เอวฯ เตสํ ยา วิวิตฺตตา อญฺญมญฺญํ อสํกิณฺณตา, อยํ ปริจฺเฉโทฯ ภูตนฺตเรหิ วิย เตหิ โส อสมฺผุฏฺโฐว, อิตรถา ปริจฺฉินฺนตา น สิยา เตสํ ภูตานํ พฺยาปิภาวาปตฺติโตฯ อพฺยาปิภาโว หิ อสมฺผุฏฺฐตาฯ เตนาห ภควา อิมสฺส นิทฺเทเส ‘‘อสมฺผุฏฺฐํ จตูหิ มหาภูเตหี’’ติ (ธ. ส. 637)ฯ

อถ วา กลาปนฺตรภูตานํ อญฺญมญฺญํ อสํกิณฺณภาเวน ปจฺจุปฏฺฐานโต อสมฺผุฏฺฐตาปจฺจุปฏฺฐานภาโว วุตฺโต, กณฺณจฺฉิทฺทมุขวิวราทิวเสน ฉิทฺทวิวรภาวสฺส ปจฺจุปฏฺฐานโต ฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺฐานตา วุตฺตาฯ รูปปริจฺเฉเท หิ สติ ฉิทฺทวิวรภาโว โหติฯ

เยสํ รูปานํ ปริจฺเฉโท, ตตฺเถว เตสํ ปริจฺเฉทภาเวน ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺฐาโน’’ติฯ

[689-91] รูปสฺสลหุตาทิตฺตยนิทฺเทเสติ รูปสฺสลหุตา รูปสฺสมุทุตา รูปสฺสกมฺมญฺญตาติ อิมสฺส รูปลหุตาทิตฺตยสฺส นิทฺเทเส สมฺปตฺเต อิทํ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนวาติ อรูปสฺส ลหุตาทีสุ ‘‘กายลหุภาโว กายลหุตา’’ติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรเนว ‘‘รูปสฺส ลหุภาโว ลหุตา’’ติอาทินา รูปสมฺพนฺธีภาเวน รูปวิการาปิ วิญฺญาตพฺพาฯ รูปสฺส ลหุภาโว ลหุตา, สา รูปสฺส ครุภาววูปสมลกฺขณา, ครุภาวนิมฺมทฺทนรสา, อทนฺธตาปจฺจุปฏฺฐานา, ลหุรูปปทฏฺฐานาฯ รูปสฺส มุทุภาโว มุทุตา, สา รูปสฺส ถทฺธภาววูปสมลกฺขณา, ถทฺธภาวนิมฺมทฺทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺฐานา, มุทุรูปปทฏฺฐานาฯ รูปสฺส กมฺมญฺญภาโว กมฺมญฺญตา, สา รูปสฺส อกมฺมญฺญภาววูปสมลกฺขณา, อกมฺมญฺญภาวนิมฺมทฺทนรสา, สรีรกิริยาสุ อนุกูลภาวปจฺจุปฏฺฐานา, กมฺมญฺญรูปปทฏฺฐานาติฯ อตฺโถ ปเนตฺถ ตตฺถ ตตฺถ อมฺเหหิ วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ อิมา ปน ติสฺโส รูปานํ วิการภาวโต ‘‘รูปวิการา’’ติ วุจฺจนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ติสฺโส…เป.… วิภาวินา’’ติ วุตฺตํฯ

ยถากฺกมํ ปเนตา รูปสฺส ทนฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐานา, ถทฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐานา, รูปานํ สรีรกิริยาสุ อนนุกูลภาวกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐานาติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ธาตุกฺโขโภติ วาตปิตฺตเสมฺหปโกโป, รสาทิธาตูนํ วา วิการาวตฺถา, ทฺวิธา วุตฺตาปิ อตฺถโต ปถวีธาตุอาทีนํเยว วิกาโรติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปฏิปกฺขปจฺจยา สปฺปายอุตุอาหาราวิกฺขิตฺตจิตฺตตา, สา จ ตํตํวิการสฺส วิเสสปจฺจยภาวโต วุตฺตา, อวิเสเสน ปน สพฺเพสํ ปจฺจยา, ตถา หิ เต กทาจิปิ อญฺญมญฺญํ น วิชหนฺติฯ ตถา อวิชหนฺตานํ ปน ทุพฺพิชานียํ นานตฺตนฺติ ตํปกาสนตฺถํ ‘‘เอตาส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ กมโตว นิทสฺสนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ลหุตาย หิ อโรคี นิทสฺสนํ, มุทุตาย มทฺทิตจมฺมํ, กมฺมญฺญตาย สุธนฺตสุวณฺณํฯ

นนุ เจตฺถ อโรคิโน ตาว นิทสฺสนํ ยุตฺตํ ตสฺส อินฺทฺริยพทฺธสนฺตานตฺตา, สุปริมทฺทิตจมฺมสุธนฺตสุวณฺณานํ ปน กถํฯ น หิ อนินฺทฺริยพทฺธรูปสนฺตาเน ลหุตาทีนิ สมฺภวนฺติ ตถา ธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยาภาวโต? สจฺจํ, มุทุกมฺมญฺญสทิสรูปนิทสฺสนมตฺตเมตํ, น ปน ตตฺถ อิธาธิปฺเปตมุทุตากมฺมญฺญตาสภาวโตฯ ยทิ เอวํ, กถํ ตูลปิจุอาทีสุ ลหุภาวาทิกนฺติ? น ตตฺถ ปรมตฺถโต ลหุภาวาทิกํ อตฺถิ, ครุภาวาทิเหตูนํ ปน อภาวโต ตตฺถ ลหุภาวาทิโวหาโรฯ

กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ เอกนฺเตน ตาสํ ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยาเปกฺขตฺตา, อิตรถา สพฺพทาภาวินีหิ ลหุตาทีหิ ภวิตพฺพํ สิยาติฯ อทนฺธตาลกฺขณาติ อครุภาวลกฺขณาฯ ครุภาวสฺส วิโนทนํ ขิปนํ อปนยนํ กิจฺจเมติสฺสาติ ครุภาววิโนทนรสาฯ กิญฺจาปิ หิ อยํ รูปานํ ครุภาวํ วิโนเทตุํ น สกฺโกติ, ครุรูปปฏิปกฺขานํ ปน อทนฺธรูปานํ วิการตฺตา ‘‘ชาติ นํ อุปฺปาเทตี’’ติอาทีสุ วิย ปริยาเยน ครุภาวํ วิโนเทติ นามฯ ตสฺสญฺหิ วิชฺชมานายํ อุปฺปนฺนรูปานํ อครุภาโวเยวาติฯ เอส นโย มุทุตากมฺมญฺญตาสุฯ เจตสิกลหุตาทโย ปน อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจนีกานํ ตํตํอกุสลธมฺมานํ วิทฺธํสกภาเวน ปวตฺตนฺตีติ วิการมตฺตภาวโต นิปฺปริยาเยเนว ตาสํ ตํกิจฺจตา ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ลหุปริวตฺติตปจฺจุปฏฺฐานาติ อทนฺธสฺส อโรคีปุริสสฺส อปราปรํ สงฺกนฺติ ปริวตฺตนํ วิย อทนฺธปริวตฺตนํ หุตฺวา ปจฺจุปฏฺฐานาติ อตฺโถฯ

ยสฺส รูปสฺส ลหุตา, ตตฺเถว วิการภาเวน อุปลพฺภนโต ลหุรูปปทฏฺฐานาฯ เอวมิตราสุปิฯ อถทฺธตาติ อกถินตาฯ อตฺตโน มุทุภาเวเนว สพฺพกิริยาสุ อวิรุทฺธา หุตฺวา ปจฺจุปฏฺฐาตีติ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺฐานาฯ มุทุ หิ กตฺถจิ น วิรุชฺฌติฯ ตีสุปิ ฐาเนสุ ปฏิปกฺขตฺเถ อ-กาโรฯ ทนฺธตาทิเหตูนํ ปฏิปกฺขสมุฏฺฐานตฺตา ลหุตาทีนนฺติ เกจิฯ อปเร ปน สตฺตาปฏิเสเธติ วทนฺติฯ สรีเรน กตฺตพฺพกิริยานํ อนุกูลตาสงฺขาโต กมฺมญฺญภาโว ลกฺขณเมติสฺสาติ สรีรกิริยานุกูลกมฺมญฺญภาวลกฺขณาฯ อกมฺมญฺญํ ทุพฺพลํ นาม โหตีติ กมฺมญฺญตา อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺฐานา วุตฺตาฯ

[692] รูปานมาจโย โยติอาทีสุ โย นิปฺผนฺนรูปานํ อาทิโต จโย, ยถาปจฺจยํ ตโต ตโต อาคตสฺส วิย จโยติ วา อาจยสงฺขาโต รูปานํ ปฐมุปฺปาโท วฑฺฒิ จ, โส อุปจโยติ อุทฺเทเส วุตฺโต ‘‘อุปญฺญตฺตํ อุปสิตฺต’’นฺติอาทีสุ วิย อุป-สทฺทสฺส ปฐมูปริอตฺถทสฺสนโตฯ ยา ปน เตสํเยว รูปานํ อนุปฺปพนฺธตา อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺติ, สา สนฺตตีติ ปวุจฺจติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ หิ รูปุปฺปตฺติอาทิจยภาวโต อาจโย นาม, ตโต ปรํ ยาว สตฺตรสมจิตฺตุปฺปาทา วฑฺฒิภาวโต อุปจโย นามฯ ตทา หิ รูปสฺส กมฺมจิตฺตอุตูหิ จโยเยว, น หานิฯ อถ วา ยาว อาหารสมุฏฺฐาน รูปุปฺปาโท, จกฺขาทิอุปฺปาโท วา, ตาว อุปจโย นาม, ตโต ปรํ ปน จุติปริโยสานํ สนฺตติ นามฯ เอวญฺจ กตฺวา –

‘‘โย อายตนานํ อาจโย, โส รูปสฺส อุปจโยฯ โย รูปสฺส อุปจโย, สา รูปสฺส สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. 641-642) –

เอวํ อุปจยสนฺตตีนํ อตฺถโต นานตฺตาภาวทีปนตฺถํ วุตฺตาย ปาฬิยา อฏฺฐกถายํ –

‘‘อาจโย นาม นิพฺพตฺติ, อุปจโย นาม วฑฺฒิ, สนฺตติ นาม ปวตฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘นทีตีเร ขตกูปสฺมิญฺหิ อุทกุคฺคมนกาโล วิย อาจโย นิพฺพตฺติ, ปริปุณฺณกาโล วิย อุปจโย วฑฺฒิ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คมนกาโล วิย สนฺตติ ปวตฺตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 641; วิสุทฺธิ. 2.444) –

อุปมา วุตฺตาฯ ‘‘รูปานมาจโย’’ติ เจตฺถ พหุวจนนิทฺเทเสน อุปฺปาโท นาม อุปฺปชฺชมานานํ วิกาโรฯ วิการตฺเต จ สติ อตฺตโน วิการวนฺตธมฺมเภทภินฺนตฺตา เอกกฺขเณปิ อุปฺปชฺชมานานํ พหูนมฺปิ รูปานํ วิสุํ วิสุํเยว อุปฺปาทวิการภาโว, น ปิณฺฑสฺเสวาติ ทีปิตํ โหติฯ น เกวลญฺจ รูปานเมว อุปฺปตฺติ อีทิสี, อถ โข อรูปธมฺมานมฺปิ อุปฺปาโท รูปารูปธมฺมานํ ชรตา, อนิจฺจตา, รูปสฺส ลหุมุทุกมฺมญฺญตา จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[693] ชาติรูปนฺติ ทีปิตํ อฏฺฐกถาสุ อุภยสฺสปิ รูปุปฺปาทสภาวตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ เอวํ, กสฺมา วิภชฺช วุตฺตํ? ภควตา ตเถว เทสิตตฺตาฯ ภควตาปิ กสฺมา ตถา เทสิตนฺติ อาห ‘‘วุตฺตมาการนานตฺตา’’ติอาทิฯ อาการนานตฺตํ เหฏฺฐา วิภาวิตเมวฯ อกฺขรสฺส ปฐมุปฺปตฺติ อุปจโย, ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติ สนฺตติฯ เอวํ ติสมุฏฺฐานรูปานมฺปิ ทฏฺฐพฺพนฺติ เอวํ เตสํ อาการนานตฺตํ วณฺเณนฺติฯ เวเนยฺยานํ วเสน วาติ ตทา กิร โสตูนํ เอวํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, อยํ ชาติ สพฺเพสํ ธมฺมานํ ปภโว, สยํ ปน น กุโตจิ ชายติ, ยถา ตํ ‘‘ปกติวาทีนํ ปกตี’’ติฯ

เตสํ มิจฺฉาคาหํ วิธเมนฺโต ‘‘ชาติ นาม น อญฺญา, อุปจยสนฺตติวเสน ฐิตา รูปุปฺปตฺติเยว ปน ตถา วุจฺจติ, สา จ ยสฺส อุปฺปาโท , ตสฺส ปจฺจเยเหว ชาตปริยายํ ลพฺภตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ อุปจโย สนฺตตีติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา เทเสตีติ อาจริยาฯ

ปุพฺพนฺตโต ปุพฺพโกฏฺฐาสโต, อนาคตภาวโตติ อตฺโถฯ อุปฺปชฺชมาเน รูปธมฺเม อุปฺปาโท อนาคตกฺขณโต อุมฺมุชฺชาเปนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุมฺมุชฺชาปนรโส’’ติฯ ‘‘อิเม รูปธมฺมา สมฺปฏิจฺฉถ เน’’ติ นิยฺยาเตนฺโต วิย คยฺหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติฯ ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺฐานตา อุปริ จโย อุปจโยติ อิมสฺส อตฺถสฺส วเสน เวทิตพฺพาฯ ยถา อุปฺปาทกฺขณปฺปตฺตํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติ อาทิกมฺเม ตปฺปจฺจยวเสน, เอวํ อุปฺปาทกฺขณคตํ อุปจิตํ นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปจิตรูปปทฏฺฐาโน’’ติฯ

ปวตฺติลกฺขณาติ อนุปฺปพนฺธโต อุปฺปตฺติวเสน ปวตฺตมานรูปานํ ปวตฺตนนฺติ ลกฺขิตพฺพาฯ อนุปฺปพนฺธนรสาติ ปุพฺพาปรวเสน อนุปฺปพนฺธนกิจฺจาฯ อสติ หิ อุปฺปาเท ปุพฺพาปรวเสน อนุปฺปพนฺโธ น สิยาฯ อนุปฺปพนฺธรสตฺตาเยว อนุปจฺเฉทวเสน คเหตพฺพโต อาห ‘‘อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ ปุพฺพาปรวเสน ฆฏิตรูเปสุ อุปลพฺภนโต วุตฺตํ ‘‘อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺฐานา’’ติฯ

[694] ชีรณนฺติ ชิณฺณภาโว, อภินวภาวหานีติ อตฺโถฯ

ปากฏา รูปธมฺเมสุ ขณฺฑิจฺจาทิภาเวน ทนฺตาทีสุ วิการทสฺสนโต, อิตรา ตทภาวโต อปากฏาฯ กามํ รูปธมฺมานมฺปิ ขณิกชรา ปฏิจฺฉนฺนา เอว, ยา ‘‘อวีจิชรา’’ติ วา วุจฺจติฯ อรูปธมฺมานํ ปน ชราย สุฏฺฐุ ปฏิจฺฉนฺนภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ปากฏา รูปธมฺเมสู’’ติ อวิเสเสน วุตฺตํฯ ขณฺฑิจฺจาทิวิกาโร ปน ขณิกชราย นตฺถิฯ

รูปปริปาโก รูปธมฺมานํ ชิณฺณตา, ชรํ ปตฺตสฺส ภงฺโค อวสฺสํภาวีติ วุตฺตํ ‘‘อุปนยนรสา’’ติ, ภงฺคูปนยนกิจฺจาติ อตฺโถฯ สภาวานปคเมปีติกกฺขฬตฺตาทิสภาวานปคเมปิ, ฐิติกฺขเณ หิ ชรา นาม, น จ ตทา ธมฺมสภาวํ วิชหติฯ นวภาโว อุปฺปาทาวตฺถา, ตสฺสา อปคมภาเวน คยฺหตีติ อาห ‘‘นวภาวาปคมปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ วีหิปุราณภาโว วิยาติ วีหิภาวานปคเมปิ อภินวภาวาปคมนกโร วีหิปุราณภาโว วิยฯ วีหิปุราณภาโว สพฺพาวตฺถานิ อปเนติ, อยํ ปน เกวลํ อุปฺปาทาวตฺถเมว อปเนติฯ ปริโต สพฺพโต ภิชฺชนนฺติ ลกฺขิตพฺพาติ ปริเภทลกฺขณา ฯ นิจฺจํ นาม ธุวํ, รูปํ ปน ขณภงฺคิตาย น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, ตสฺส ภาโว อนิจฺจตาฯ สา ปน ฐิติปฺปตฺตรูปํ ฐิติยเมว วินาสนภาเวน สํสีเทนฺตี วิย โหตีติ สํสีทนรสาฯ ยสฺมา จ สา ภงฺคภาวโต ขยวยากาเรเนว คยฺหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ขยวยภาวปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ อนุกฺกเมน วินาโส ขโย นาม, ทีปวฏฺฏิกาย สห เตลสฺส วิย สห นิโรโธ วโยติ วทนฺติฯ

[696-7] สโมธานโตติ ราสิโตฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ มิทฺธรูปสฺส วทนสีลา, มิทฺธวาโท วา เอเตสนฺติ มิทฺธวาทิโนฯ มิทฺธรูปํ นามาติ อุตุจิตฺตาหารวเสน ติสมุฏฺฐานํ มิทฺธํ นาม รูปํฯ เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ กถํ ปฏิกฺขิปิตพฺพาติ อาห ‘‘มุนีสี’’ติอาทิฯ นตฺถิ นีวรณาติ โสตาปตฺติมคฺเคน วิจิกิจฺฉานีวรณสฺส, อนาคามิมคฺเคน กามจฺฉนฺทพฺยาปาทกุกฺกุจฺจนีวรณานํ, อรหตฺตมคฺเคน ถินมิทฺธนีวรณานญฺจ ปหีนตฺตาฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยทิ มิทฺธํ รูปํ สิยา, อปฺปหาตพฺพํ ภเวยฺยฯ รูปกฺขนฺโธ อภิญฺเญยฺโย ปริญฺเญยฺโย น ปหาตพฺโพ น ภาเวตพฺโพ น สจฺฉิกาตพฺโพฯ ‘‘กตเม ธมฺมา เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพาฯ

จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ, จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, รูปญฺจ นิพฺพานญฺจ, อิเม ธมฺมา เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพา’’ติ (ธ. ส. 1407) วจเนน รูปธมฺมานํ ปหานาภาวโตฯ เอวญฺจ สติ ตสฺส นีวรณภาโว วิรุชฺเฌยฺย นีวรณานํ ปหาตพฺพตฺตาฯ น หิ นีวรณานํ อปฺปหาตพฺพตฺเต –

‘‘ยา เม กงฺขา ปุเร อาสิ, ตํ เม อกฺขาสิ จกฺขุมา;

อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติฯ (สุ. นิ. 546) –

นีวรณปฺปหาเนน ภควโต โถมนํ ยุชฺเชยฺยฯ ยทิ สิยา, ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถาติอาทิวจนโต (ม. นิ. 1.247; สํ. นิ. 3.33-34) รูปสฺส ปหาตพฺพตาปิ ปญฺญายตีติ? ตํ น, ตพฺพิสยฉนฺทราคปฺปหานสฺส ตตฺถ อธิปฺเปตตฺตาฯ เตนาห ภควา ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูเป ฉนฺทราควินโย, ตํ ตตฺถ ปหาน’’นฺติฯ น จ ปเนตํ น สกฺกา วตฺตุํ เอตฺถาปิ ‘‘ตพฺพิสยฉนฺทราคปฺปหานวเสเนว วุตฺต’’นฺติ สาธกวจนภาวโต, กามจฺฉนฺทาทีนํ ตตฺถ ปหานสฺส อนธิปฺเปตตฺตา จ, ตสฺมา ‘‘นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติอาทิวจเนหิ วิรุชฺฌนโต น มิทฺธํ รูปนฺติฯ

ยทิ ปน ปโร ทฬฺหมูฬฺหคฺคาหิตาย ตํวิสยฉนฺทราคปฺปหานวเสเนว นีวรณปฺปหานํ อธิปฺเปตนฺติ สกวาทํ โอฑฺเฑยฺย, ตสฺส ตนฺนิเสธนตฺถํ ปุน ถินมิทฺธนีวรณสฺส อวิชฺชานีวรเณน สห สมฺปโยควจนญฺจ อาหรนฺโต อาห ‘‘ถินมิทฺธนีวรณ’’นฺติอาทิฯ ถินมิทฺธนีวรณญฺเจว อวิชฺชานีวรณญฺจ นีวรเณน สมฺปยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค’’ติ (ธาตุ. 3) วจนโต อรูปธมฺมานเมว อญฺญมญฺญสฺส สมฺปโยโค ลพฺภติ, น รูปธมฺมานํ อญฺญมญฺญํ อรูเปน วา, ตสฺมา ยทิ มิทฺธํ รูปํ สิยา, น ตํ สมฺปโยควจนมรหตีติฯ

อถ สิยา – ยถาลาภวจนเมตฺถ สกฺกา วิญฺญาตุํ, ‘‘สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺฐนฺตมฺปี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.249) วิยฯ ยถา หิ ‘‘สกฺขรกถลิกํ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺฐนฺตมฺปี’’ติอาทีสุ สกฺขรกถลิกสฺส จรณาโยคโต มจฺฉคุมฺพาเปกฺขาย จรณํ, อุภยาเปกฺขาย ฐานนฺติ เอวํ ยถาลาโภ โยชียติ, เอวมิธาปิ ถินาเปกฺขาย สมฺปโยควจนํ, อุภยาเปกฺขาย นีวรณวจนนฺติ? ตมฺปิ น, รูปภาวสฺเสว อสิทฺธตฺตาฯ สิทฺเธ หิ รูปภาเว อสมฺภวโต ยถาลาภโยชนา ยุชฺเชยฺยาติฯ เอตฺตเกเนว มิทฺธสฺส อรูปภาเว สิทฺเธปิ ยถา ทฺวิกฺขตฺตุํ พนฺธํ สุพนฺธํ โหติ, เอวมเนกสุตฺตสาธิตํ อปฺปธํสิยํ โหตีติ ปฏฺฐานปฺปกรเณ ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ…เป.… ปจฺจยา’’ติ (ปฏฺฐา. 3.8.8) อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘อรูเป…เป.… อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. 3.8.8) วุตฺตํ อรูปภวุปฺปตฺติมฺปิ อาหรนฺโต อาห ‘‘มหาปกรณปฏฺฐาเน’’ติอาทิฯ ฌานนิกนฺติอาทีนมฺปิ ธมฺมโต โลภาทิภาวโต กามจฺฉนฺทนีวรณาทีหิ อภินฺนตฺตา วุตฺตํ ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณ’’นฺติอาทิฯ

เอตฺถ สิยา – ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.51) ถินมิทฺธสฺส นีวรณภาเวน เอกโต อาคตตฺตา อิธาปิ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณ’’นฺติ เอกโต วุตฺตํ, ถินเมว จ ปน อรูปภเว อุปฺปชฺชติ ถินมิทฺธนฺติ? ตยิทมสารํ, กุกฺกุจฺจสฺส น คหิตตฺตาฯ ยทิ หิ เอกโต คหิตมตฺเตเนว อิธาปิ เอกโต คหณํ สิยา, กุกฺกุจฺจสฺสปิ ตตฺถ เอกโต วุตฺตสฺส อิธ คหณํ สมฺภเวยฺย, น จ ปเนวํ อตฺถิ อุทฺธจฺจนีวรณนฺเตฺวว วุตฺตตฺตา, ตสฺมา น ตสฺส อรูปภวุปฺปตฺติํ สกฺกา ปฏิพาหิตุนฺติฯ

อาทิ-สทฺเทน ‘‘เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, อกุสลราสิ, ยทิทํ ปญฺจ นีวรณา (อ. นิ. 5.52), อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหาย, วิคตถินมิทฺโธติ ตสฺส ถินมิทฺธสฺส จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา, เตน วุจฺจติ วิคตถินมิทฺโธติ, อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา ถินมิทฺธมฺหา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ วา’’ติ (วิภ. 551) เอวมาทิํ ปาฬิํ สงฺคณฺหาติฯ

ยทิปิ สิยา ทุวิธํ มิทฺธํ รูปํ, อรูปญฺจฯ ตตฺถ ยํ อรูปํ, ตํ นีวรเณสุ เทสิตํ, น รูปนฺติ? ตมฺปิ น, วิเสสวจนาภาวโตฯ น หิ วิเสเสตฺวา มิทฺธํ นีวรเณสุ เทสิตํ ‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, ถินํ, ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ มิทฺธํ, ตทปิ นีวรณํ, ถินมิทฺธํ นีวรณนฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ อาคจฺฉตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา, ตสฺมา มิทฺธสฺส ทุวิธตํ ปริกปฺเปตฺวาปิ น สกฺกา นีวรณภาวํ นิวตฺเตตุํฯ สกฺกา หิ วตฺตุํ ยํ ตํ อรูปโต อญฺญํ มิทฺธํ ปริกปฺปิตํ, ตมฺปิ นีวรณํ มิทฺธสภาวตฺตา อิตรํ นีวรณํ วิยาติฯ ยทิ มิทฺธสฺส รูปภาวํ น สมฺปฏิจฺฉถ, กถํ ภควโต นิทฺทา โหติ, นนุ มิทฺธสฺส ‘‘นิทฺทา ปจลายิกา’’ติอาทินา วิภงฺเค วุตฺตตฺตา นิทฺทาภาโว สิทฺโธติ? นยิทเมวํ, อิตฺถิลิงฺคาทีสุ วิย นิทฺทาเหตุโน มิทฺธสฺส นิทฺทาภาเวน วิภตฺตตฺตาฯ เอวมฺปิ นิทฺทาเหตุโน มิทฺธสฺส อภาวโต กถํ ภควโต นิทฺทาติ เจ? สา ภควโต นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ อคฺคิเวสฺสน…เป.… ทิวา สุปิตา’’ติอาทิวจนโต (ม. นิ. 1.387) น นิทฺทา ภควโต มิทฺเธน, อถ โข สรีรเคลญฺเญน, ตญฺจ ภควโต นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘ปิฏฺฐิ เม อาคิลายติ, ตมหํ อายมิสฺสามี’’ติ (ม. นิ. 2.22; สํ. นิ. 4.243) วจนโตฯ น เจตฺถ เอวมวธารณํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘มิทฺธเมว นิทฺทาเหตู’’ติ, ตสฺมา อญฺโญปิ อตฺถิ นิทฺทาเหตุฯ โก ปน โสติ? สรีรเคลญฺญํ, ตสฺมา น ภควโต นิทฺทา มิทฺธเหตุกาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[698] วิสุํ วิสุํ อภาวํ ทสฺเสตฺวาติ วาโยธาตุอาทิโต วิสุํ วิสุํ นตฺถิภาวํ ทสฺเสตฺวาฯ

กถํ ปน โส ทสฺสิตพฺโพติ อาห ‘‘วาโยธาตุยา’’ติอาทิฯ ตตฺถ กายพลํ นาม อตฺถโต วาโยธาตุยา ปวตฺติอาการวิเสโส ตสฺสา วิปฺผารภาวโตฯ ยโต พาลานํ พลนฺติ วทนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘วาโยธาตุยา คหิตาย พลรูปํ คหิตเมวา’’ติฯ สมฺภโว กามธาตุยํ เอกจฺจสตฺตานํ อินฺทฺริยปริปากปจฺจโย อาโปธาตุยา ปวตฺติอาการวิเสโสติ อาห ‘‘อาโปธาตุยา สมฺภวรูป’’นฺติฯ คหิตาย คหิตเมวาติ สมฺพนฺโธฯ อุปจยสนฺตติวินิมุตฺโต รูปุปฺปาโท นตฺถิ, อุปฺปาทาวตฺถาย จ อญฺญา ชาติ นาม นตฺเถวาติ วุตฺตํ ‘‘อุปจยสนฺตตีหิ ชาติรูป’’นฺติฯ กมฺมสมุฏฺฐานสฺสปิ โรคสฺส วิสภาคปจฺจยสมุปฺปนฺโน ธาตุกฺโขโภ อาสนฺนการณํ , ปเคว อิตรสฺสฯ โส อตฺถโต รูปธมฺมานํ ปากาวตฺถา ฐิติภงฺคกฺขเณสุ เอว สิยาติ วุตฺตํ ‘‘ชรตาอนิจฺจตาทีหิ โรครูปํ คหิต’’นฺติฯ

[699-704] รูปานิ สมุฏฺฐหนฺติ ชายนฺติ เอเตหีติ รูปสมุฏฺฐานานิฯ กานิ ปน ตานีติ อาห ‘‘อุตุจิตฺตาหารกมฺมานี’’ติฯ

อาหาโร รูปเหตุโยติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปกฺขิปิตพฺโพ, กมฺมํ, อุตุ จ จิตฺตญฺจ อาหาโรติ อิเม รูปเหตุโยติฯ รูปเหตุโยติ จ รูปสฺส ชนกปจฺจยาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เอเตเหวา’’ติอาทิฯ เอกเมกํเยว สมุฏฺฐานํ เอเตสนฺติ เอกสมุฏฺฐานาฯ นนุ เอกโต เอว ปจฺจยโต ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อุปฺปตฺติ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, รูปชนกปจฺจเยสุ เอกโตติ อยเมตฺถ อภิสนฺธิฯ อฏฺฐินฺทฺริยานีติ จกฺขาทีนิ ปญฺจ, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยทฺวยํ, ชีวิตญฺจาติ อฏฺฐินฺทฺริยานิฯ กายวจีวิญฺญตฺติวเสน วิญฺญตฺติทฺวยํฯ

ทฺวีหีติ โกจิ จิตฺเตน, โกจิ อุตุนา จาติ เอวํ ทฺวีหิฯ น หิ เอกสฺเสว ทฺเว เอกกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺติฯ เอวํ เสเสสุปิฯ อุตุอาหาร…เป.… กตนฺติ เอเกกํ อุตุนา, อาหาเรน, จิตฺเตน จาติ ตีหิ กตํฯ จตสฺโส จาปิ ธาตุโยติ จตฺตาริ มหาภูตานิฯ ตานิ หิ นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน ธาตูติ วุจฺจนฺติฯ กมฺมาทีหิ จตูหิ ภวนฺตีติ จตุพฺภวาฯ ทฺเวติ ชรตา อนิจฺจตาฯ

[705-6] อิทานิ มิสฺสกสมุฏฺฐานานิปิ คเหตฺวา ตํตํปจฺจยชาตานํ คณนปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺเมนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อฏฺฐินฺทฺริยานิ วตฺถุ สุทฺธฏฺฐกํ สนฺตตฺยูปจยากาสาติ วีสติ กมฺมชาฯ วิญฺญตฺติทฺวยํ สทฺโท ลหุตาทิตฺตยํ สุทฺธฏฺฐกาทโย เอกาทสาติ สตฺตรส เจตสา ชายเร, จิตฺตชาติ อตฺโถฯ สทฺโท ลหุตาทิตฺตยํ สุทฺธฏฺฐกาทโย เอกาทสาติ ทสปญฺเจว ปนฺนรส อุตุนา ชายเรฯ ลหุตาทิตฺตยํ สุทฺธฏฺฐกาทโย เอกาทสาติ จุทฺทส อาหารโตฯ ชรตาอนิจฺจตาหิ เต อฏฺฐสฏฺฐิ จ โหนฺเตวาติ สมฺพนฺโธฯ

[707-8] ‘‘ชรตา…เป.… สมุฏฺฐิตา’’ติ วตฺวา ปุน ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ชาตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชาตสฺส ปากเภทตฺตาติ ชรตาย ชาตธมฺมสฺส ปากตฺตา, อนิจฺจตาย จ เภทตฺตาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ชรตาอนิจฺจตา นาม อุปฺปนฺนธมฺมสฺส โหนฺติ, โน อุปฺปชฺชมานสฺสฯ ยทิ หิ อุปฺปชฺชมานสฺส สิยุํ, ตทา ตาสมฺปิ ชายมานตฺตปริยาโย ยุชฺเชยฺยฯ อุปฺปนฺนธมฺมสฺส ปน ชาติโต ปรํ อิมาสํ สมฺภวโต น ชายนฺตีติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติฯ ยทิ ปน โกจิ เตสมฺปิ ชาตภาเว โก วิโรโธติ ปฏิปชฺเชยฺย, ตสฺส ตํ ทุคฺคาหํ วิธเมนฺโต อาห ‘‘ชาเยยฺยุ’’นฺติอาทิฯ

โหนฺตุ นาม เตสมฺปิ ปากเภทา , ตทาปิ โก วิโรโธติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ ปาโก น ปริปจฺจตีติ สมฺพนฺโธ, เอเตน น ภิชฺชตีติ ทีปิตํ โหติฯ ปกฺกสฺส หิ ภงฺโค นิยโตฯ เภโท วา น จ ภิชฺชตีติ เอตฺถาปิ ปากภาโวปิ วุตฺโตวฯ น หิ อปกฺกํ ภิชฺชตีติ, อญฺญถา อุปฺปาทภงฺคานํ อนญฺญตฺตปฺปสงฺคโตฯ นตฺถิ ตนฺติ ปากเภทานํ ปจฺจนํ ภิชฺชนํ นตฺถีติ วุตฺตเมวตฺถํ สงฺขิปิตฺวา อาหฯ

เอตฺตาวตา จ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยทิ ชรตาอนิจฺจตา เกนจิ ปจฺจเยน ชาเยยฺยุํ, ตทา อุปฺปนฺนสฺส นาม ชราย, ภงฺเคน จ ภวิตพฺพนฺติ เตสํ ชรตาอนิจฺจตาปิ สิยุํ, น จ ปเนตา อุปลพฺภนฺติฯ กสฺมา? ยสฺมา น ชรตา อญฺญชราย ชีรติ, ภิชฺชติ วา, น จ ภงฺโค อญฺเญน ภงฺเคน ภิชฺชติ, ชีรติ วา, อิตรถา สาปิ ชรา อปราย ชราย, ภงฺเคน จ ชีรติ, ภิชฺชติ, โส จ ภงฺโค อญฺญาย ชราย, อญฺเญน ภงฺเคน ชีรติ, ภิชฺชตีติ อนวฏฺฐานปฺปสงฺคโตติ วุตฺตํ โหติฯ

[709-10] ‘‘ชาตสฺสา’’ติอาทิ นิคมนํฯ อถ วา อุตฺตริ วตฺตพฺพโจทนาย ผลฐปนํฯ ‘‘สิยา กตฺถจี’’ติอาทิ ปรมตาสงฺกนํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ‘‘ชรตาอนิจฺจตาทฺวยํ น ปจฺจติ, น ภิชฺชติ วา’’ติ อธิกาเรฯ รูปสฺสูปจโยตีติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ‘‘รูปสฺส อุปจโย สนฺตตี’’ติ วจเนนาติ อตฺโถฯ เอวํ ปาโกปิ ปจฺจตุ, เภโทปิ ปริภิชฺชตูติ สมฺพนฺโธฯ

อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา กมฺมาทีหิ อุปฺปชฺชนกรูปนิทฺเทเส ‘‘กตมํ ตํ รูปํ อุปาทินฺนํ? จกฺขายตนํ…เป.… กายายตนํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ อตฺถิ รูปํ กมฺมสฺส กตตฺตา รูปายตนํ…เป.… โผฏฺฐพฺพายตนํ อากาสธาตุ รูปสฺส อุปจโย รูปสฺส สนฺตติ กพฬีกาโร อาหาโร’’ติอาทินา (ธ. ส. 652) อุปจยสนฺตตีนํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา ชาติ ชายตีติ ทีปิตํ โหติ ตสฺสา อปรชาติยา อภาเวปิฯ เอวํ ชราภงฺคานํ อปรชราภงฺคาภาเวปิ ชีรณํ, ภิชฺชนญฺจ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อิตรถา ชาติยาปิ เภทนา ตทวตฺถาเยวาติฯ

[711] ‘‘น เจวา’’ติอาทิ ยถาสงฺกิตปรมตสฺส ปฏิกฺขิปนํฯ ยทิ ชายตีติ น วิญฺญาตพฺพํ, เอวญฺจ สติ นิทฺเทเส กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ชายมานสฺสา’’ติอาทิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อสติปิ ชาติยา ชายมานตฺเต ชายมานานํ ธมฺมานํ อภินิพฺพตฺติภาวโต ตสฺสา ตปฺปจฺจยภาวโวหาโร อนุมโตติ ตตฺถ วุตฺตา, น ปน ปรมตฺถโต ชายมานตฺตาฯ ชายมานสฺส หิ อภินิพฺพตฺติมตฺตํ ชาติ, ตสฺมา อสิทฺเธน อสิทฺธสาธนเมตนฺติฯ

[712-7] ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินา ปุนปิ ปรมตาสงฺกํ กตฺวา ปฏิกฺขิปติฯ ตตฺถ เยสํ ธมฺมานํ ยา ชาติ, สา ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุติญฺจ ลภเตวาติ สมฺพนฺโธฯ ตถาติ ยถา ลภเตว, ตถาฯ ยํตํ-สทฺทา หิ อพฺยภิจาริตสมฺพนฺธาฯ เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจยา เอติสฺสาติ ตปฺปจฺจยา, ตสฺสา ภาโว ตปฺปจฺจยตฺตํ, ตปฺปจฺจยตฺเตน ปวตฺโต โวหาโร ตปฺปจฺจยตฺตโวหาโร, ตํ กมฺมปจฺจยภาวาทิโวหารนฺติ อตฺโถฯ อภินิพฺพตฺติสมฺมุตินฺติ อภินิพฺพตฺตติ ชายตีติ เอวํ อภินิพฺพตฺติวเสน ปวตฺตสมฺมุติํฯ กมฺมาทิสมฺภวนฺติ กมฺมาทิจตุปจฺจยสมุฏฺฐานํฯ ชนกานํ ปจฺจยานํ อานุภาวกฺขณุปฺปาเท อภาวโตติ สมฺพนฺโธฯ

อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – เย เต รูปานํ ชนกปจฺจยา, เตสํ ตทุปฺปาทนํ ปติ อนุปรตพฺยาปารานํ โย โส ปจฺจยูปลกฺขณิโย กิจฺจานุภาวกฺขโณ, ตทา ชายมานานํ ธมฺมานํ วิการภาเวน ลพฺภมานตํ สนฺธาย วิเนยฺยปุคฺคลวเสน ชาติยา ปจฺจยโต ชาตตฺตํ อนุญฺญาตํ ตโต ปุเร , ปจฺฉา จ อนุปลพฺภมานตฺตา, เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ชาติยา ปน ลพฺภตี’’ติฯ ชราภงฺคานํ ปน ปจฺจยานุภาวกฺขณโต อุตฺตริ ฐิติภงฺคกฺขเณสุ ลพฺภมานตฺตา น เอวํ อนุญฺญาตุํ สกฺกาติ, ชาติยา ปน ลพฺภติ โส โวหาโรติ อธิปฺปาโยฯ ตปฺปจฺจยตฺตโวหารนฺติอาทิคาถาทฺวยํ นิคมนวเสน วุตฺตํฯ

[718-9] อถ กิํ อิมาย คีวากณฺฑูยาย, นนุ วุตฺตํ ภควตา สุตฺตนฺเต ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.20), ตสฺมา กถเมตํ วุจฺจติ, ชรตา อนิจฺจตา เจว น เกหิจิ สมุฏฺฐิตาติ โย วเทยฺย, ตสฺส วิตกฺกํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตุํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ กสฺมา น วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘สา หิ ปริยายเทสนา’’ติฯ ปริยายเทสนตฺตเมว วิภาเวตุํ ‘‘อนิจฺจาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา-สทฺเทน ‘‘สงฺขตาน’’นฺติ สงฺคณฺหาติฯ

[720-3] อนิจฺจํ สงฺขตญฺจาติ จ-สทฺเทน ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ สงฺคณฺหาติฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – อนิจฺจสงฺขตธมฺมานํ ชรามรณตฺตา เตสุ สนฺเตสุ โหติ, อสนฺเตสุ น โหติฯ น หิ อชาตํ ปริปจฺจติ, ภิชฺชติ วา, ตสฺมา ตํ ชาติปจฺจยตํ สนฺธาย ‘‘ชรามรณํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, ตโตเยว จ อนิจฺจ’’นฺติ ปริยาเยน สุตฺเต อาคตํฯ ยถา วิญฺญตฺติอาทีนํ นิปฺปริยายโต จิตฺตสมุฏฺฐานตาภาเวปิ จิตฺตชานํ วิการตฺตา จิตฺตสมุฏฺฐานภาโวติฯ วิญฺญตฺติโย วิยาติ จ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ ลหุตาทีนมฺปิ จิตฺตชาทิภาวสฺส ปริยาเยเนว อิจฺฉิตตฺตาฯ นิปฺปริยาเยน อฏฺฐารเสว นิปฺผนฺนรูปานิ กมฺมาทิสมุฏฺฐานานีติฯ ตยนฺติ ชาติชราภงฺคสงฺขาตานํ ลกฺขณรูปตฺตยํฯ

ขํปุปฺผํวาติ อากาสกุสุมํ วิยฯ ยถา อากาสกุสุมํ สพฺพโส อชาตตฺตา นตฺถิ, เอวมิทมฺปิ นตฺถีติ อตฺโถฯ นิจฺจํ วาสงฺขตํ วิยาติ ยถา อสงฺขตํ นิพฺพานํ เกนจิ อสงฺขตตฺตา นิจฺจํ ธุวํ, เอวมิทมฺปิ เกนจิ อสงฺขตตฺตา นิจฺจํ สสฺสตํ วาติ อตฺโถฯ โนภยํ ปนิทนฺติ อิทํ ปน อุภยมฺปิ ขํปุปฺผํ วิย โน นตฺถิ, น จ นิพฺพานํ วิย อสงฺขตํ วาติ อตฺโถฯ นิสฺสยายตฺตวุตฺติโตติ ชายมานปริปจฺจมานภิชฺชมานานํ ชาติอาทิมตฺตภาเวน ชายมานาทินิสฺสยปฏิพทฺธวุตฺติตฺตาฯ ตเมว นิสฺสยายตฺตวุตฺติตํ สมตฺเถตุํ ‘‘ภาเว ปถวิยาทีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ปถวีอาทีนํ นิสฺสยานํ ภาเว ชาติอาทิตฺตยํ ปญฺญายติ, ตสฺมา โน นตฺถิ, ยสฺมา จ เตสํ อภาเว น ปญฺญายติ, ตสฺมา น นิจฺจนฺติ อิมเมว จ อภินิเวสํ นิเสเธตุํ ภควตา ชาติยา จตุชตฺตํ, ชรามรณสฺส จ อนิจฺจาทิปริยาโย วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[724-5] นิปฺผนฺนานิ นามาติ ‘‘รูปสฺส ปริจฺเฉโท, รูปสฺส วิกาโร, รูปสฺส ลกฺขณ’’นฺติอาทินา ปริจฺเฉทาทิภาวํ อติกฺกมิตฺวา อตฺตโน กกฺขฬตฺตาทินา สภาเวน ปริจฺฉิชฺช คเหตพฺพตฺตา, อปริยาเยเนว กมฺมาทิปจฺจเยหิ นิปฺผนฺนตฺตา วา นิปฺผนฺนานิ นามฯ ตพฺพิปรีตโต อนิปฺผนฺนาฯ

เสสกา อนิปฺผนฺนาติ สุตฺวา ปโร อนิฏฺฐํ อาปาเทนฺโต อาห ‘‘ยทิ โหนฺตี’’ติอาทิฯ ‘‘เตสเมวา’’ติอาทินา ปน ตํ ปฏิกฺขิปติฯ

กายวิกาโร กายวิญฺญตฺติ นาม, วจีวิกาโร วจีวิญฺญตฺติ นาม, ฉิทฺทํ วิวรํ อากาสธาตุ นาม, ลหุภาโว ลหุตา นาม, มุทุภาโว มุทุตา นาม , กมฺมญฺญภาโว กมฺมญฺญตา นาม, นิพฺพตฺติ อุปจโย นาม, ปวตฺติ สนฺตติ นาม, ชีรณากาโร ชรตา นาม, หุตฺวา อภาวากาโร อนิจฺจตา นามาติ เอวํ เตสํเยว อฏฺฐารสนฺนํ นิปฺผนฺนรูปานํ วิการภูตตฺตา นิปฺผนฺนา เจว สงฺขตา จ, เตสํเยว จ รูปานํ วิการตฺตา เต อสงฺขตา นาม กถํ ภเวยฺยุํ, นิปฺผนฺนา เจว สงฺขตาติ สมฺพนฺธํ กตฺวา ยทิ อนิปฺผนฺนรูปานํ นิสฺสยภูตา นิปฺผนฺนรูปา สงฺขตา, เตสํ ปน วิการภูตา กถํ อสงฺขตา นาม โหนฺตีติ อตฺถํ วณฺเณนฺติฯ เตสํ อธิปฺปาเยน นิปฺผนฺนา เจวาติ ว-กาโร อาคมสิทฺโธติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[726-7] อิตฺถิภาโว…เป.… วณฺณิตาติ ผลฐปนํฯ ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติอาทิ โจทนาฯ ‘‘อญฺญํ ปนา’’ติอาทิ ปริหาโรฯ ตตฺถ จกฺขุกายปสาทานํ, เอกตฺตํ อุปปชฺชตีติ จกฺขุปสาเท กายปสาทภาวสฺส, กายปสาเท จกฺขุปสาทภาวสฺส สพฺภาวโต ปุริมสฺส โผฏฺฐพฺพาวภาสนํ, อิตรสฺส จ รูปาวภาสนํ โหตีติ จกฺขุกายปสาทานํ เอกีภาโว ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํฯ โสตกายปสาทาทีนมฺปิ หิ วุตฺตนเยน เอกตฺตํเยวาติฯ

[728-30] อญฺญํ ปน อญฺญสฺมิํ น จตฺถีติ ฐเปตฺวา อญฺญมญฺญาวินิพฺโภควเสน ปวตฺติํ อญฺญํ รูปํ อญฺญสฺมิํ รูเป ปรมตฺถโต เนวตฺถิ ภินฺนนิสฺสยภาเวน กลาปนฺตรคตตฺตาฯ จกฺขุปสาโท หิ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐิตภูตนิสฺสิโต, กายปสาโท ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตนิสฺสิโตฯ อสงฺกรนฺติ อสํกิณฺณํฯ ยทิ เอวํ, น สพฺพตฺถ กายายตนาทิกนฺติ? ตมฺปิ นตฺถิ ปรมตฺถโตฯ วินิพฺภุชิตฺวา หิ เนสํ นานากรณํ ปญฺญาเปตุํ น สกฺกา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อญฺญมญฺญาวินิพฺโภควเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อญฺญมญฺญา…เป.… ปวตฺติโตติ อญฺญมญฺญํ สนฺตานโต อวินิพฺภุชฺชนวเสน อวิสํสฏฺฐวเสน ปวตฺตนโตฯ อวินิพฺโภครูปวเสนาติ ปน อตฺโถ น โหติฯ

น หิ จกฺขุกายปสาทานํ เอกกลาปคตอวินิพฺโภครูปา ฐานนฺตรํ วตฺตุํ สกฺกาติ ฯ ยถา รูปรสาทีนํ วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อญฺญมญฺญพฺยาปิตา วุจฺจติ, น จ ปรมตฺถโต รูเป รโส อตฺถิฯ ยทิ สิยา, รูปคฺคหเณเนว รสคฺคหณํ คจฺเฉยฺยฯ เอวํ กายายตนาทีนมฺปิ ปรมตฺถโต น สพฺพตฺถ อตฺถิตา, ‘‘อิทํ เอตฺถ, อิทํ เอตฺถา’’ติ ฐานนฺตรํ ปน สมยญฺญุนา เกนจิ น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ อตฺถิ กายปสาโทตีติ อิติสทฺโท ‘‘ตสฺมา’’ติ อิมสฺส อตฺเถฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติฯ เอวมุทีริตนฺติ สพฺพฏฺฐานิกนฺติ เอวมุทีริตํฯ

[731-2] ลกฺขณาทิวเสนาปีติ ยถาวุตฺตลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานวเสนาปิฯ ธชานํ …เป.… คตาติ ปญฺจวณฺณานํ นีลาทิปญฺจวณฺณสุตฺตมยานํ เอกเมกสฺส วา เอเกกวณฺณวเสน ธชานํ ฉายา เตสํ อุปมตํ อุปมาภาวํ คตา สมฺปตฺตาติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘ฉายา อุปมา เอเตสนฺติ ฉายาอุปมา, ฉายาอุปมานํ ภาโว ฉายาอุปมตา, ตํ คตา เอเต ธมฺมา’’ติ วทนฺติฯ ตํ ปน เตหิ ‘‘ฉายาอุปมตํ คตา’’ติ เอตฺถ พหุพฺพีหิวเสเนว รสฺสตฺตนฺติ มญฺญมาเนหิ วุตฺตํ ภเวยฺยฯ คาถาพนฺธตฺถํ ปน รสฺสตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘จตุตฺถทู’’ติอาทีสุ หิ วิภตฺติโลปมฺปิ กตฺวา ทสฺเสนฺโต อาจริโย น อีทิเสสุ ฐาเนสุ พฺยญฺชเน อาทรํ ชเนติฯ ยํ ปน ‘‘เตส’’นฺติ เหฏฺฐาปทํ, ‘‘ธมฺมาน’’นฺติ อุปริปทํ วา สมฺพนฺธิตุํ อนิจฺฉนฺเตหิ วุจฺจติ ตตฺถ ‘‘นานตฺตํ สมุปาคต’’นฺติฯ ตํ เอตฺถ อกามาปิ สมฺพนฺธิตพฺพเมวฯ น หิ นานตฺตํ สมุปาคตํ เตสนฺติ นาเปกฺขตีติฯ อถาปิ ตตฺถ ‘‘นานตฺตํ สมุปาคตา’’ติ ปาฐํ ปริกปฺเปยฺยุํ, โหตุ ตาว โปตฺถเกสุ อทิสฺสมานมฺปิ ปาฐํ ปริกปฺเปตฺวา เตสํ ตุฏฺฐิฯ

อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา ปญฺจวณฺณานํ ธชานํ เอกโต กตฺวา อุสฺสาปิตานํ กิญฺจาปิ ฉายา เอกาพทฺธา วิย โหติ, อญฺญมญฺญํ ปน อสมฺมิสฺสาว, เอวเมว อิเม สพฺพฏฺฐานิกรูปา กิญฺจาปิ เอกาพทฺธา วิย โหนฺติ, ลกฺขณโต ปน อญฺญมญฺญํ ภินฺนสภาวา อสมฺมิสฺสาเยวฯ เอกกลาปฏฺฐาปิ หิ ลกฺขณโต ภินฺนสภาวา, กิํ ปน นานากลาปฏฺฐาติฯ

[733] อตฺตโน ปจฺจเยหิ โลเก นิยุตฺตํ, วิทิตนฺติ วา โลกิกํ, ตสฺส ภาโว โลกิกตฺตํฯ หิโนติ ปติฏฺฐหติ สมฺปยุตฺตธมฺมราสิ เอเตนาติ เหตุ, มูลฏฺเฐน อุปการโก โลภาทิโก จ อโลภาทิโก จ, ตาทิโส เหตุ น โหตีติ นเหตุฯ อตฺตโน ปจฺจเยหิ สงฺขตํ อภิสงฺขตนฺติ สงฺขตํฯ อาภวคฺคา, อาโคตฺรภุ วา สวนฺตีติ อาสวา, สห อาสเวหีติ สาสวํ, อาสเวหิ อาลมฺพิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ปจฺจยายตฺตวุตฺติโตติ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยาธีนปฺปวตฺติตาย สปฺปจฺจยตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ นิทสฺสนมตฺตเมตํฯ กามาวจรตฺตา อเหตุกตฺตา เหตุวิปฺปยุตฺตตฺตา สํโยชนิยตฺตา คนฺถนิยตฺตา อุปาทานิยตฺตา โอฆนิยตฺตา โยคนิยตฺตา นีวรณิยตฺตา สํกิเลสิกตฺตา ปรามฏฺฐตฺตา อเจตสิกตฺตา จิตฺตวิปฺปยุตฺตตฺตา น รูปาวจรตฺตา น อรูปาวจรตฺตา น อปริยาปนฺนตฺตา อนิยฺยานิกตฺตา อนิจฺจตฺตาติ เอวมาทินาปิ การเณน เอกวิธเมวาติฯ

[734-8] เอวํ เอกวิธนยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตทุวิธตาทินยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อชฺฌตฺติกพหิทฺธา’’ติอาทินา อชฺฌตฺติกทุกาทโย อารทฺธาฯ ตตฺถ อชฺฌตฺติกทุเก ตาว อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโว, ตํ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตตฺตา อชฺฌตฺตา, อินฺทฺริยพทฺธธมฺมา, เตสุ ภวานิ, อตฺตนิ วา ภวานิ อชฺฌตฺติกานิฯ กามํ อญฺเญปิ อชฺฌตฺตสมฺภูตา อตฺถิ, รุฬฺหีวเสน ปน จกฺขาทีเนว ‘‘อชฺฌตฺติกานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ

อถ วา ‘‘ยทิ มยํ น โหม, ตฺวํ กฏฺฐกลิงฺครูปโม ภวิสฺสสี’’ติ วทนฺตา วิย อตฺตภาวสฺส สาติสยํ อุปการกานีติ ตาเนว วิเสสโต อชฺฌตฺติกนามํ ลภนฺติฯ อินฺทฺริยานินฺทฺริยาติ อาธิปจฺจฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ, เสสํ ตทภาวโต อนินฺทฺริยํฯ ตตฺถ จกฺขาทีนํ ปญฺจนฺนํ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ อธิปเตยฺยํ เตสํ ปฏุมนฺทภาวาทิอนุวตฺตนโต, อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยทฺวยสฺส อิตฺถิลิงฺคาทิเหตุภาเว, ชีวิตินฺทฺริยสฺส จ สหชรูปานุปาลเนติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิสยวิสยีภาวโต ฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพตฺตา โอฬาริกํ, ตพฺพิปรีตตฺตา สุขุมํฯ อุปาทินฺนนฺติ กมฺมุนา คหิตํฯ กมฺมนิพฺพตฺตญฺหิ ‘‘มเมตํ ผล’’นฺติ เตน กมฺมุนา คหิตํ วิย โหติฯ

เอกาทส…เป.… สปฺปฏิฆนฺติ จกฺขุวิญฺญาณาวิญฺเญยฺยตฺตา สนิทสฺสนตฺตาภาวโต อนิทสฺสนํ, อญฺญมญฺญํ ปตนวเสน ปน ปฏิฆสพฺภาวโต สปฺปฏิฆํ, อุภยปฏิกฺเขเปน อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํฯ กมฺมโต ชาตนฺติ เอตฺถ ยํ เอกนฺตโต กมฺมสมุฏฺฐานํ อฏฺฐินฺทฺริยานิ, วตฺถุ จาติ นววิธํ รูปํฯ ยญฺจ เอกาทสวิเธ จตุสมุฏฺฐาเน กมฺมสมุฏฺฐานํ เอกาทสวิธเมว รูปนฺติ เอวํ วีสติวิธมฺปิ กมฺมโต อุปฺปชฺชนโต กมฺมชํฯ ยญฺหิ ชาตํ, ยญฺจ ชายติ, ยญฺจ ชายิสฺสติ, ตํ สพฺพมฺปิ ‘‘กมฺมช’’นฺติ วุจฺจติ ยถา ‘‘ทุทฺธ’’นฺติฯ กมฺมโต อญฺญํ อกมฺมํ, อกมฺมโต ชาตํ อกมฺมชํฯ อญฺญตฺเถ หิ อยํ อ-กาโรฯ เตนาห ‘‘ตทญฺญปจฺจยาชาต’’นฺติฯ กมฺมโต อญฺญปจฺจยโต ชาตํ, อุตุจิตฺตาหารชนฺติ อตฺโถฯ จิตฺตชตฺติกาทีนิ วุตฺตานุสาเรน โยเชตุํ สกฺกาติ น ทสฺสิตานิฯ

ทิฏฺฐจตุกฺเก ทฏฺฐพฺพนฺติ ทิฏฺฐํฯ ยํ รูปายตนํ อทกฺขิ, ยญฺจ ทกฺขิสฺสติ, ยญฺจ ทกฺขติ, ยญฺจ ปสฺเสยฺย, ตํ สพฺพํ ทิฏฺฐํ นาม ตํสภาวานติวตฺตนโต ยถา ‘‘อิฏฺฐ’’นฺติฯ เอส นโย สุตาทีสุปิฯ ทิฏฺฐํ นาม รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺเญยฺยตฺตาฯ สุตํ นาม สทฺทายตนํ โสตวิญฺญาณวิญฺเญยฺยตฺตาฯ

มุตํ นาม คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนตฺตยํ มุตฺวา ปตฺวา คเหตพฺพโต , ปสาเทน สห สมฺพนฺธนโต วาฯ ตถา เหตํ สมฺปตฺตคฺคาหกวิสยํ วุตฺตํฯ วิญฺญาตํ นาม อวเสสํ เกวลํ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยตฺตาฯ

ทฺวารญฺเจว วตฺถุ จาติ อตฺตนิสฺสิตานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ, อญฺญนิสฺสิตานํ สมฺปฏิจฺฉนาทีนญฺจ ปวตฺติมุขภาวโต ทฺวารญฺเจว อตฺตนิสฺสิตานํ อาธารภาวโต วตฺถุ จฯ ทฺวารเมว หุตฺวา น วตฺถูติ เกวลํ กมฺมทฺวารภาวโต ทฺวารเมว, ตนฺนิสฺสิตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อภาวโต น วตฺถุฯ วตฺถุเมว หุตฺวา น ทฺวารนฺติ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ นิสฺสยภาวโต วตฺถุเมว, จกฺขาทโย วิย สปรนิสฺสิตานํ ปวตฺติทฺวาราภาวโต น ทฺวารํฯ เสสํ เอกวีสติวิธํ รูปํ วุตฺตวิปริยายโต เนว ทฺวารํ น วตฺถุ จฯ จตุตฺถจตุกฺเกติ วตฺถุจตุกฺเกฯ ตติยปทนฺติ ‘‘วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริย’’นฺติ ปทํฯ

[739-40] ปุน ปญฺจวิธนฺติ สมฺพนฺโธฯ จตุชนฺติ ปกาสิตํ จตูหิเยว สมุฏฺฐานโตฯ

จกฺขุวิญฺญาณวิญฺเญยฺยํ รูปายตนํ เตน คเหตพฺพโต, น ปน จกฺขุวิญฺญาเณเนว วิญฺเญยฺยโตฯ ตถา เหตํ อาวชฺชนาทีหิ เจว มโนทฺวาริกชวเนหิ จ วิญฺญายตีติฯ เอส นโย โสตวิญฺเญยฺยาทีสุปิฯ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยํ ปน เกวลํ มโนวิญฺญาเณเนว วิญฺญาตพฺพํฯ น หิ รูปาทิโต อญฺญตฺถ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปวตฺตนฺติฯ

ฉวตฺถุอวตฺถุเภทโตติ ฉนฺนํ วตฺถูนํ, อวตฺถุสฺส จ เภทโตฯ มโนธาตุวิญฺเญยฺยํ รูปาทิปญฺจกํฯ

มนายตนสฺส อรูปตฺตา, ธมฺมายตนสฺส จ เอกเทสโต รูปตฺตา อาห ‘‘อายตนเภทโต เอกาทสวิธ’’นฺติฯ

[743-5] อรูปภเว รูปุปฺปตฺติยา อภาวโต, อสญฺญีภวสฺส จ รูปภวปริยาปนฺนตฺตา วุตฺตํ ‘‘กามรูปภวทฺวเย’’ติฯ ภุมฺมวชฺเชสูติ ภุมฺมเทวานํ วชฺชนํ โยนิวิภาคํ ปตฺวา เตสํ มนุสฺสสทิสตฺตาฯ ปุริมา ติสฺโสติ อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโยนิโยฯ ตา หิ ยถาวุตฺตปฺปเภเทสุ น ลพฺภนฺติ, ตาสญฺจ ปฏิกฺเขเปน ปจฺฉิมา โอปปาติกโยนิ อนุญฺญาตาติ อตฺถโต อาปนฺนเมว โหตีติฯ ตตฺถ นิรเยติ อุสฺสทานมฺปิ คหณโต อวีจิมหานิรเย กีฏปาณกานมฺปิ สรีรํ ปจฺฉา วฑฺฒนกํ หุตฺวาว นิพฺพตฺตติ, นิชฺฌามตณฺหิกเปตานํ นิจฺจาตุรตาย กามสฺส อภาวโต คพฺภคฺคหณํ น โหติ, ตสฺมา อณฺฑชชลาพุชโยนิโย ตตฺถ น สนฺติ, อาทิตฺตตฺตา กุจฺฉิยํ คพฺภํ น ปติฏฺฐาตีติ เกจิฯ นิพฺพตฺตมานานญฺจ ปาปกมฺมานุภาเวน มหาทุกฺขสฺส ปตฺตพฺพตาย มหนฺเตเนว สรีเรน ภวิตพฺพนฺติ สํเสทชโยนิปิ เตสํ น โหติ, อคฺคิชาลาย สนฺตปฺปมานสรีรตฺตา เตสํ นิพฺพตฺตกาเล อลฺลฏฺฐาเน ปุปฺผาทีสุ สมฺภวาภาวโต สํเสทชตา นตฺเถวาติปิ วทนฺติฯ เตน เตสํ โอปปาติกาว โยนีติ อาห ‘‘นิชฺฌามตณฺหิเก’’ติฯ อถ สํเสทชโอปปาติกโยนีนํ โก วิเสโสติ? สํเสทโช ตาว ขุทฺทกสรีโร หุตฺวา ปทุมคพฺภาทิํ นิสฺสาย นิพฺพตฺโต กเมน วฑฺฒติฯ อิตโร ปน ยตฺถ ยตฺถ นิพฺพตฺตติ, ตตฺถ ตตฺถ ปริจฺฉินฺนปฺปมาณสรีโรว โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก วิย ปริปุณฺณงฺคปจฺจงฺโค ปาตุรโหสิฯ

เสเส คติตฺตเยติ ฐเปตฺวา เทวคติํ, นิรยคติญฺจ อวเสสมนุสฺสเปตติรจฺฉานสญฺญิเต คติตฺตเยฯ

มนุสฺเสสุ หิ เกจิ อณฺฑชาปิ โหนฺติ กุนฺตปุตฺตทฺเวภาติกตฺเถรา วิย, เกจิ สํเสทชาปิ โหนฺติ ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺตโปกฺขรสาติพฺราหฺมณาทโย วิย, เกจิ โอปปาติกาปิ โหนฺติ อมฺพปาลิคณิกาทโย วิยฯ นิชฺฌามตณฺหิกาวเสสเปตา ปน สพฺพจตุปฺปทปกฺขิชาติทีฆชาติอาทโย สพฺเพปิ ติรจฺฉานา จ จตุโยนิกาวาติฯ

[746-7] คพฺเภ มาตุกุจฺฉิยํ เสตีติ คพฺภเสยฺยโก, โสเยว รูปาทีสุ สตฺตตาย คพฺภเสยฺยกสตฺโตฯ ตสฺส คพฺภเสยฺยกสตฺตสฺสฯ ติํส รูปานีติ กายภาววตฺถุทสกวเสน สมติํส กมฺมชรูปานิเยวฯ ตทา หิ เนว จิตฺตชรูปมตฺถิ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส รูปสมุฏฺฐาปกตฺตาภาวโต, นาปิ อุตุชํ ปุริมุปฺปนฺนอุตุโน อภาวาฯ อุตุ หิ ฐานปฺปตฺตํ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, น จ อาหารชํ ตสฺมิํ กาเย อชฺโฌหฏสฺส อภาวโต, ตสฺมา กมฺมสมุฏฺฐานานิเยว ติํส รูปานิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ นิพฺพตฺตนฺติ, ยานี ‘‘กลลรูป’’นฺติ ปวุจฺจนฺติ, ปริปิณฺฑิตานิ จ ตานิ ชาติอุณฺณาย เอกสฺส อํสุโน ปสนฺนติลเตเล ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺตานิ อจฺฉานิ วิปฺปสนฺนานิ ปสนฺนเตลพินฺทุสมานานิ โหนฺติฯ ยถาหุ –

‘‘ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ,

สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;

เอวํ วณฺณปฏิภาคํ,

กลลนฺติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 26);

สภาวสฺเสวาติ อวธารเณน อภาวกสฺส ภาวทสกาภาวโต ติํสรูปานํ อสมฺภวํ ทีเปติฯ เตนาห ‘‘อภาว…เป.… กายวตฺถุวเสน ตู’’ติฯ อภาวคพฺภเสยฺยานนฺติ อิมินา อภาวโอปปาติกานํ น เอวนฺติ ทสฺเสตีติ เกจิฯ ปุพฺเพ สภาวกคพฺภเสยฺยกสฺส ปน วตฺวา ตโต นิวตฺตนตฺถํ ‘‘อภาวคพฺภเสยฺยกสตฺตาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปุพฺเพ คพฺภเสยฺยก-คฺคหเณน อณฺฑชานมฺปิ คหเณ อิธ วิสุํ วจนํ โคพลีพทฺทญายวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํ, น ปน เตสํ อภาวกภาวนิวตฺตนตฺถนฺติฯ อิตรถา หิ วีสติรูปานํ วจนํ วิรุชฺฌติฯ อภาวกภาโว ปเนตฺถ อณฺฑชานํ ปกรณโต ทฏฺฐพฺโพฯ น หิ คพฺภเสยฺยก-สทฺเทน สมาสภูตํ อภาว-สทฺทํ อิธ อาเนตุํ สกฺกาติฯ

[748] คหิตาคหเณเนตฺถ, เอกาทส ภวนฺติ เตติ เอกสฺมิํ กลาเป คหิตรูปานํ อปรกลาเป อคฺคหณวเสน สุทฺธฏฺฐกํ, ชีวิตํ, กายปสาโท, วตฺถุรูปนฺติ อภาวกสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ เอกาทส รูปานิ ภวนฺติ, สภาวกสฺส ปน ทฺวีสุ ภาเวสุ เอเกน สห ทฺวาทส รูปานิ โหนฺติฯ เอเสว จ นโยติ วุตฺเตสุ, วกฺขมาเนสุ จ ปฏิสนฺธิกฺขณิกกลาเปสุ อคฺคหิตคฺคหเณน รูปคฺคหเณ นโย เอเสว เญยฺโยฯ

[749] นนุ จ ‘‘สพฺเพสุ ทสเกสู’’ติ วุตฺตํ, กถํ ปน เต ทสกา ชานิตพฺพาติ อาห ‘‘ชีวิเตนา’’ติอาทิฯ สุทฺธกมฏฺฐกนฺติ จตฺตาริ มหาภูตานิ, ตนฺนิสฺสิตา จ วณฺณคนฺธรสโอชาติ อิทํ ชีวิตาทินา อสมฺมิสฺสํ สุทฺธฏฺฐกํฯ อิมานิเยว หิ อฏฺฐ กตฺถจิ อวินิพฺโภควเสนปิ ปวตฺติโต อวินิพฺโภครูปานิ อวกํสโต เอโก กลาโปติ จ วุจฺจติฯ อาจริยโชติปาลตฺเถเรน ปน ‘‘นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนวเสน ทส รูปานิ อวินิพฺโภควุตฺติกานิ เอโก กลาโป’’ติ วตฺวา ปุน ตํสมตฺถนตฺถํ อิทํ วุตฺตํ –

‘‘อวินิพฺโภควุตฺตีนิ, จตุชาเนกลกฺขณา;

นิปฺผนฺนานฏฺฐ วา เตสุ, หิตฺวาน กายลกฺขเณ’’ติฯ

[750] กายทสกนฺติ กาโย ทสโม เอตฺถาติ กายทสกํ, อสาธารเณน วา กาเยน ลกฺขิตํ ทสกํ กายทสกํฯ เอส นโย จกฺขุทสกาทีสุฯ ปริยาปุฏํ ญาตํ, กถิตนฺติ วา อตฺโถฯ

[752-3] กามาวจรเทเวสุ สพฺพกาลํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ สตฺตติยา รูปานํ ลพฺภนโต วุตฺตํ ‘‘นิจฺจํ รูปานิ สตฺตตี’’ติฯ น หิ เต กทาจิปิ วิกลินฺทฺริยา, อภาวกา วา โหนฺติฯ ‘‘มนุสฺเสสุ โอปปาติกสตฺตาน’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ อาทิกปฺปิกานํ ภาวทสกสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ อภาวโต เตสํ สฏฺฐิ รูปานีติ เวทิตพฺพํฯ ชีวิตนวกมฺปิ โอปปาติกานํ, สํเสทชานญฺจ กามาวจรสตฺตานํ ปวตฺเตเยว โหติ ตสฺส ปาจกคฺคินา สหวุตฺติตฺตา, ตสฺส จ อชฺโฌหฏาหารสนฺนิสฺสเยน สมฺภวโตฯ สํเสทชานมฺปิ ปริปุณฺณงฺคปจฺจงฺคานํ นิพฺพตฺตนโต โอปปาติเกหิ วิเสโส นตฺถีติ เตสํ วิสุํ อคฺคหณํฯ วิภงฺเคปิ หิ –

‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทสายตนานิ, กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานิ, กสฺสจิ นวายตนานิ, กสฺสจิ สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. 1009) –

อิมสฺส นิทฺเทเส ‘‘โอปปาติกสตฺตาน’’นฺติอาทินา โอปปาติก-คฺคหณเมว กตํ, น สํเสทช-คฺคหณํฯ ตญฺจ ปริปุณฺณายตนานํ สํเสทชานํ โอปปาติเกสุ สงฺคณฺหนโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘สํเสทชโยนิกา ปริปุณฺณายตนภาเวน โอปปาติกสงฺคหํ กตฺวา วุตฺตา’’ติฯ ปธานาย วา โยนิยา สพฺพปริปุณฺณายตนโยนิํ ทสฺเสตุํ ‘‘โอปปาติกสตฺตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

[754-5] จกฺขุโสตวตฺถุวสาติ จกฺขุทสกโสตทสกวตฺถุทสกวสาฯ

อานนฺทาจริโย ปเนตฺถ ‘‘รูปธาตุยํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน สห จกฺขุโสตวตฺถุสตฺตกานํ ชีวิตฉกฺกสฺสาติ จตุนฺนํ กลาปานํ วเสน สตฺตวีสติ รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ คนฺธรสาหารานํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา’’ติ วตฺวา ปุน ตํ สมตฺเถนฺโต ‘‘ปาฬิยญฺหิ ‘รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ ฐเปตฺวา อสญฺญสตฺตานํ เทวานํ ปญฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ, ปญฺจ ธาตุโย ปาตุภวนฺตี’ติ (วิภ. 1015) วุตฺตํฯ ตถา ‘รูปธาตุยา ฉ อายตนานิ นว ธาตุโย’ติ (วิภ. 994) สพฺพสงฺคาหกวเสน ตตฺถ วิชฺชมานายตนธาตุโย ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ กถาวตฺถุมฺหิ จ ฆานายตนาทีนํ วิย คนฺธายตนาทีนญฺจ ตตฺถ ภาโว ปฏิกฺขิตฺโต ‘อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนนฺติ? อามนฺตาฯ อตฺถิ ตตฺถ คนฺธายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’ติอาทินา (กถา. 520)ฯ น จ อโผฏฺฐพฺพายตนานํ ปถวีธาตุอาทีนํ วิย อคนฺธรสายตนานํ คนฺธรสานํ ตตฺถ ภาโว สกฺกา วตฺตุํ ผุสิตุํ สกฺกุเณยฺยตาวินิมุตฺตสฺส ปถวีอาทิสภาวสฺส วิย คนฺธรสายตนภาววินิมุตฺตสฺส คนฺธรสภาวสฺส อภาวาฯ ยทิ จ ฆานสมฺผสฺสาทีนํ การณภาโว นตฺถีติ ตานิ อายตนานีติ น วุจฺเจยฺยุํ, ธาตุสทฺโท ปน นิสฺสตฺตนิชฺชีววิภาวโกติ คนฺธธาตุรสธาตูติ อวจเน การณํ นตฺถิฯ ธมฺมสภาโว จ เนสํ เอกนฺเตน อิจฺฉิตพฺโพ สภาวธารณาทิลกฺขณโต อญฺญสฺส อภาวาฯ ธมฺมานญฺจ อายตนภาโว เอกนฺตโต ยมเก วุตฺโต ‘ธมฺโม อายตนนฺติ? อามนฺตา’ติ (ยม. 1.อายตนยมก.13), ตสฺมา เตสํ คนฺธรสายตนภาวาภาเวปิ โกจิ อายตนภาโว วตฺตพฺโพฯ ยทิ จ โผฏฺฐพฺพภาวโต อญฺโญ ปถวีอาทิภาโว วิย คนฺธรสภาวโต อญฺโญ เตสํ โกจิ สภาโว สิยา, เตสํ ธมฺมายตนสงฺคโหฯ

คนฺธรสภาเว, ปน อายตนภาเว จ สติ คนฺโธ จ โส อายตนญฺจ คนฺธายตนํ, รโส จ โส อายตนญฺจ รสายตนนฺติ อิทมาปนฺนเมวาติ คนฺธรสายตนภาโว จ น สกฺกา นิวาเรตุํ, ‘ตโย อาหารา’ติ (วิภ. 1015) วจนโต กพฬีการาหารสฺส ตตฺถ อภาโว วิญฺญายติ, ตสฺมา ยถา ปาฬิยา อวิโรโธ โหติ, ตถา คนฺธรโสชา หิตฺวา รูปคณนา กาตพฺพาฯ เอวญฺหิ ธมฺมตา น วิโลมตา โหตี’’ติ วทติฯ

อาจริยโชติปาลธมฺมปาลตฺเถรา ปน ตํ ปฏิกฺขิปนฺติฯ ตถา จ วุตฺตํ เตหิ ‘‘รูปาวจรสตฺตานํ ฆานชิวฺหายตนาภาวโต วิชฺชมานาปิ คนฺธรสา อายตนกิจฺจํ น กโรนฺตี’’ติ, เต อนามสิตฺวา ปาฬิยํ ‘‘ปญฺจายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ ‘‘ฉ อายตนานี’’ติ (วิภ. 993-994) จ อาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ตโย อาหารา’’ติ จ อชฺโฌหริตพฺพสฺส อาหารสฺส อภาเวน โอชฏฺฐมกรูปสมุฏฺฐาปนสงฺขาตสฺส อาหารกิจฺจสฺส อกรณโต, น สพฺเพน สพฺพํ คนฺธรสานํ, โอชาย จ อภาวโตฯ อิติ วิสยิโน กิจฺจสฺส อภาเวน วิสโย กิจฺจภาวธมฺโม น วุตฺโตฯ ยสฺมิญฺหิ ภเว วิสยี นตฺถิ, ตสฺมิํ ตํเหตุโก นิปฺปริยาเยน วิสยสฺส อายตนภาโว นตฺถีติ วิชฺชมานสฺสาปิ อวจนํ, ยถา ตตฺเถว รูปภเว ปถวีเตโชวาโยธาตูนํ โผฏฺฐพฺพายตนภาเวนฯ ยสฺส ปน ยตฺถ วจนํ, ตสฺส ตตฺถ วิสยีสพฺภาวเหตุโก นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว วุตฺโต, ยถา ตตฺเถว รูปายตนสฺสฯ ยทิ วิสยีสพฺภาวเหตุโก วิสยสฺส นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว, กถมสญฺญสตฺตานํ ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺติฯ อสญฺญสตฺตานญฺหิ จกฺขายตนํ นตฺถิฯ อถ ตทภาเวน รูปายตนํ อญฺเญสํ อวิสโยติ? นายํ วิโรโธฯ เยน อธิปฺปาเยน รูปธาตุยํ สญฺญีนํ คนฺธายตนาทีนํ อวจนํ, เตน น รูปายตนสฺสาปิ อวจนนฺติ อสญฺญีนํ เอกํ อายตนํ น วตฺตพฺพํฯ

ยถาสกญฺหิ อินฺทฺริยโคจรภาวาเปกฺขาย เยสํ นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว อตฺถิ, เตสุ นิทฺทิสิยมาเนสุ ตทภาวโต รูปธาตุยํ สญฺญีนํ คนฺธาทิเก วิสุํ อายตนภาเวน อวตฺวา ธมฺมสภาวานติวตฺตนโต, มโนวิญฺญาณสฺส จ วิสยภาวูปคมนโต ธมฺมายตนนฺโตคเธ กตฺวา ‘‘ปญฺจายตนานี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ เอตทตฺถญฺหิ ธมฺมายตนนฺติ สามญฺญโต นามกรณํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกานิ วา ตานิ กตฺวา ‘‘ปญฺจายตนานี’’ติ วุตฺตํฯ เยน จ ปน อธิปฺปาเยน อสญฺญีนํ รูปายตนํ วุตฺตํ, เตน สญฺญีนํ, อสญฺญีนมฺปิ คนฺธายตนาทีนํ วิสุํ คหณํ กาตพฺพนฺติ อิมสฺส นยสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อสญฺญสตฺตานํ เทวานํ ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. 1017) วุตฺตํฯ

อสติปิ หิ ตตฺถ อตฺตโน อินฺทฺริเยสุ รูปสฺส วณฺณายตนสภาวาติกฺกโม นตฺเถวาติ ตํ รูปายตนนฺเตฺวว วุจฺจติฯ อิมินา จ นยทสฺสเนน คนฺธาทีนิ ตีณิ ปกฺขิปิตฺวา สญฺญีนํ อฏฺฐ อายตนานิ, อสญฺญีนํ ปญฺจาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ เอวญฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา รูปโลเก ผุสิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ปถวีอาทีนํ พฺรหฺมูนํ วจีโฆโส เอว จ น สิยาฯ น หิ ปฏิฆฏฺฏนนิฆํสนมนฺตเรน สทฺทปฺปวตฺติ อตฺถิ, น จ ผุสนสภาวานํ กตฺถจิ อผุสนสภาวตา สกฺกา วิญฺญาตุํ, โผฏฺฐพฺพายตนสฺส จ ภูตตฺตยสฺส อภาเว รูปภเว รูปายตนาทีนมฺปิ สมฺภโว เอว น สิยา, ตสฺมา ผุสิตุํ สกฺกุเณยฺยตายปิ ปถวีอาทีนํ ตตฺถ กายินฺทฺริยาภาเวน เตสํ โผฏฺฐพฺพภาโว น วุตฺโตฯ เอวญฺจ กตฺวา รูปธาตุยํ เตสํ สปฺปฏิฆตาวจนญฺจ สมตฺถิตํ โหติฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘อสญฺญสตฺตานํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ…เป.… ทฺเว มหาภูตา’’ติอาทิฯ

ปฏิโฆ จ นาม ภูตตฺตยสฺส กายปสาทํ ปติ ตนฺนิสฺสยภูตฆฏฺฏนํ ทฺวาเรน อภิมุขภาโว, อิธ ปน ตํสภาวตา, โส จ ผุสิตุํ อสกฺกุเณยฺยภาโว ฆฏฺฏนาย อภาวโต นตฺถิฯ ยทิ ตตฺถ อสติปิ วิสยิมฺหิ รูปายตนมฺปิ คเหตฺวา ‘‘ทฺเว อายตนานี’’ติ วุตฺตํ, อถ กสฺมา คนฺธายตนาทีนิ คเหตฺวา ‘‘ปญฺจายตนานี’’ติ น วุตฺตนฺติ? นยทสฺสนวเสน เทสนา ปวตฺตาติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ อถ วา ตตฺถ รูปายตนสฺเสว วจนํ กทาจิ อญฺญภูมิกานํ ปสาทสฺส วิสยภาวํ สนฺธาย, น ปน อิตเรสํ อภาวโต, นาปิ ปริยาเยน คนฺธายตนาทีนํ อายตนภาวาภาวโตฯ

อสญฺญีนญฺหิ รูปายตนํ สมานตลวาสีนํ เวหปฺผลานํ, อุปริภูมิกานญฺจ สุทฺธาวาสานํ ปสาทสฺส วิสยภาวํ คจฺฉติ, น ปน คนฺธรสาติ เตสํเยว ตตฺถ อวจนํ ยุตฺตํฯ กถาวตฺถุมฺหิ จ นิปฺปริยาเยน คนฺธายตนาทีนํ อตฺถิภาวํ ปริชานนฺตํ สนฺธาย ปฏิเสโธ กโตฯ ยทิปิ เจตํ วจนํ ตตฺถ คนฺธายตนาทีนํ อภาววิภาวนํ น โหติ, อตฺถิภาวทีปนมฺปิ ปน อญฺญวจนํ นตฺเถวาติ? นยิทเมวํ อฏฺฐกถาสุ ตตฺถ เตสํ อตฺถิภาวสฺส นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตตฺตาฯ ยญฺหิ อฏฺฐกถาวจนํ ปาฬิยา น วิรุชฺฌติ, ตํ ปาฬิ วิย ปมาณภูตํ อวิครหิตาย อาจริยปรมฺปราย ยาวชฺชตนา อาคตตฺตาฯ ตตฺถ สิยา ‘‘ยํ ปาฬิยา น วิรุชฺฌติ อฏฺฐกถาวจนํ, ตํ ปมาณํ, อิทํ ปน วิรุชฺฌตี’’ติ? นยิทเมวํ, ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา ปฏิปาทิตตฺตาฯ จกฺขาทีนํ อายตนานํ, ตนฺนิสฺสยานญฺจ วิญฺญาณานํ สตฺตสุญฺญตาสนฺทสฺสนตฺถํ ภควโต ธาตุเทสนาติ อายตนภาเวน วุตฺตานํเยว ธาตุภาวทีปนโต ธาตุภาวสฺสาปิ เตสํ อวจนํ ยุชฺชติ เอว, ตสฺมา ยถา ปาฬิยา อวิโรโธ โหติ, ตถา จกฺขุทสกาทิวเสน อิธ รูปคณนา กตาติ น เอตฺถ ธมฺมตาวิโลมนาสงฺกาย โอกาโสติ เวทิตพฺพนฺติฯ

[756] ชจฺจนฺธพธิราติ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ทีฆกรณํฯ น หิ ชจฺจนฺธพธิรอฆานรหิเต นปุํสเก วตฺถุกายชิวฺหาทสกวเสน อิธ ติํสาติ ยุชฺชติ, อิทญฺจ ‘‘โอปปาติกสฺส ชจฺจนฺธพธิรฆานรหิเต นปุํสเก ชิวฺหากายวตฺถุทสกานํ วเสน ติํส รูปานิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ อฏฺฐกถาวาทํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ อานนฺทาจริโย ปน ตํ ‘‘ปาฬิยา น สเมตี’’ติ วตฺวา ปฏิกฺขิปติฯ ตถา จาห ‘‘เนตํ ปาฬิยา สเมตี’’ติฯ น หิ ปาฬิยํ กามาวจรานํ สํเสทโชปปาติกานํ อฆานกานํ อุปฺปตฺติ วุตฺตาฯ

ธมฺมหทยวิภงฺเค หิ –

‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทสายตนานิ, กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานิ, กสฺสจิ นวายตนานิ, กสฺสจิ สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. 1009) –

วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติฯ ยทิ หิ อฆานกสฺสาปิ อุปปตฺติ สิยา, ติกฺขตฺตุํ ‘‘ทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, ติกฺขตฺตุญฺจ ‘‘นวายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ, น เจตํ วุตฺตํฯ ยมเก จ ฆานชิวฺหานํ สหปฺปวตฺติ วุตฺตาติ ตํ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพนฺติฯ อยญฺเหตฺถ อาจริยสฺส อธิปฺปาโย – ธมฺมหทยวิภงฺคปาฬิยญฺหิ ‘‘เอกาทสา’’ติ ปริปุณฺณายตนสฺส สทฺทายตนวชฺชานิ เอกาทสายตนานิ วุตฺตานิ, ‘‘กสฺสจิ ทสายตนานี’’ติ อนฺธสฺส จกฺขายตนวชฺชานิ, ‘‘อปรานิ ทสายตนานี’’ติ พธิรสฺส โสตายตนวชฺชานิ, ‘‘นวายตนานี’’ติ อนฺธพธิรสฺส จกฺขุโสตวชฺชานิ, ‘‘สตฺตายตนานี’’ติ คพฺภเสยฺยกสฺส รูปคนฺธรสกายโผฏฺฐพฺพมนธมฺมายตนวเสน วุตฺตํฯ

ยทิ จกฺขุโสตฆานวิกโลปิ อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส อฏฺเฐวายตนานิ วตฺตพฺพานิ สิยุํ, น จ วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ, ตสฺมา นตฺเถว จกฺขุโสตฆานวิกโลฯ สติ อฆานกอุปปตฺติยํ ปุนปิ ‘‘กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ ตถา จ สติ ยถา อนฺธพธิรสฺส วเสน ‘‘กสฺสจิ นวายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ เอกวารํ วุตฺตํ, เอวํ อนฺธาฆานกสฺส, พธิราฆานกสฺส จ วเสน ‘‘กสฺสจิ อปรานิ นวายตนานิ, กสฺสจิ อปรานิ นวายตนานี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ กามภเว อชิวฺหสฺส สตฺตสฺสาภาวโต, ฆานชิวฺหายตนานํ สหปฺปวตฺติวจนโต จ ตตฺเถว กามธาตุยํ อฆานกสฺสาสมฺภโวติฯ

โชติปาลตฺเถราทโย ปน ‘‘สํเสทชสฺส ชจฺจนฺธพธิรอฆานกนปุํสกสฺส ชิวฺหากายวตฺถุทสกานํ วเสน ติํสรูปานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ, น โอปปาติกสฺสฯ ธมฺมหทยวิภงฺคปาฬิยญฺจ ‘อุปปตฺติกฺขเณ’ติ วุตฺตตฺตา โอปปาติกสฺเสว วเสน นโย นีโตฯ ยมกฏฺฐกถายญฺจ วุตฺตํ ‘กามธาตุยํ อฆานโก โอปปาติโก นตฺถิฯ ยทิ ภเวยฺย, กสฺสจิ อฏฺฐายตนานิ ปาตุภวนฺตีติ วเทยฺยา’ติ, ยมฺปิ ธมฺมหทยวิภงฺเค ‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’ติอาทีนํ นิทฺเทเส ‘โอปปาติกานํ เปตาน’นฺติอาทินา โอปปาติก-คฺคหณเมว กตํ, น ปน สํเสทช-คฺคหณํ, ตํ ปริปุณฺณายตนานํเยว สํเสทชานํ โอปปาติเกสุ สงฺคหวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘สํเสทชโยนิกา ปริปุณฺณายตนภาเวน โอปปาติกสงฺคหํ กตฺวา วุตฺตา’ติ, ปธานาย วา โยนิยา สพฺพํ ปริปุณฺณายตนํ โยนิํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘โอปปาติกาน’นฺติ วุตฺตนฺติ จ, ตสฺมา น โกจิ ปาฬิวิโรโธ’’ติ วทนฺติฯ

อปเร ปนาหุ – ‘‘กามธาตุยํ อฆานโก โอปปาติโก นตฺถิฯ ยทิ ภเวยฺย, กสฺสจิ อฏฺฐายตนานิ ปาตุภวนฺตีติ วเทยฺยาติ อิทํ มนุสฺเสสุ สํเสทโชปปาติกานํ วเสน วุตฺตํ, เต ปริปุณฺณายตนาว ฯ เกสญฺจิ ปน อฆานกกีฏานํ อตฺถิภาวโต อปาเยสุ สํเสทโชปปาติเก สนฺธาเยตํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ตํ อานนฺทาจริยาทีนํ มเตน ปฏิกฺเขปารหเมวาติฯ

[757-8] อุกฺกํสสฺสาวกํสสฺส อนฺตเรติ ‘‘สตฺตตี’’ติ วุตฺตอุกฺกํสปริจฺเฉทสฺส, ‘‘ติํสา’’ติ วุตฺตอวกํสปริจฺเฉทสฺส จ มชฺเฌฯ อนุรูปโต…เป.… วิภาวินาติ ชาติอนฺธสฺส สฏฺฐิ รูปานิ จกฺขุทสกาภาวโต, ตถา พธิรสฺส โสตทสกาภาวโต, อนฺธพธิรสฺส ปน ปณฺณาส จกฺขุโสตทสกาภาวโตติอาทินา นเยน อญฺญมญฺญาเปกฺขาย ปริปุณฺณา ปริปุณฺณานํ รูปานํ ปาณีนํ วเสน รูปานํ สมุปฺปตฺติ วิญฺญาตพฺพาติ อตฺโถฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตเมวาติฯ

[759-60] เอวํ ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิยํ รูปปฺปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปวตฺติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตวีสติ รูปานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กามาวจรสตฺตสฺส หิ ปริปุณฺณายตนสฺส อสติ อนฺธพธิราทิปสาทวิฆาเต ยาว มรณจิตฺตสฺส เหฏฺฐา สตฺตรสมจิตฺตํ, ตาว สตฺตวีสติ รูปานิ ปวตฺตนฺติฯ อปริปุณฺณายตนสฺส ปน ชจฺจนฺธาทิกสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน รูปานํ หายนวฑฺฒนานิ เวทิตพฺพานิฯ นนุ อฏฺฐวีสติเยว รูปานิ กามภเว ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘อปฺปวตฺตนโต’’ติอาทิฯ

ฆานํ…เป.… น วิชฺชเรติ กามวิราคภาวนาวเสน คนฺธาทิคฺคาหเกสุ ปสาเทสุ วิรตฺตา โหนฺตีติ ฆานาทิตฺตยํ นตฺถิฯ จกฺขุโสเตสุ ปน อนุตฺตรทสฺสนาทิอตฺถํ วิรตฺตา น โหนฺตีติ ตานิ เตสํ อุปฺปชฺชนฺติฯ ภาวทฺวยํ กามราคูปนิสฺสยตฺตา น อุปฺปชฺชติฯ

เกจิ ปน ‘‘ลหุตาทิตฺตยมฺปิ รูปภเว นตฺถิ ทนฺธตฺตกราทิธาตุกฺโขภาภาวโตฯ สติ หิ ตาทิเส ธาตุกฺโขเภ ตปฺปฏิปกฺเขหิ ลหุตาทีหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ อการณํฯ น หิ วูปสเมตพฺพปจฺจนีกาเปกฺโข ตพฺพิโรธิธมฺมุปฺปาโทฯ ตถา สติ สเหตุกกิริยจิตฺตุปฺปาเทสุ กายลหุตาทีนํ อภาโว เอว สิยา, ตสฺมา ปญฺเจว รูปานิ สญฺญีพฺรหฺมานํ น อุปฺปชฺชนฺติ, อวเสสานิ เตวีสติ รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อสญฺญีพฺรหฺมานํ ปน ปญฺจ ปสาทรูปานิ, ภาวทฺวยํ, หทยวตฺถุ, วิญฺญตฺติทฺวยํ, ลหุตาทิตฺตยนฺติ เตรส รูปานิ วชฺเชตฺวา อวเสสานิ ปนฺนรส อุปฺปชฺชนฺติฯ

[761] จตุสนฺตตีติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน จตุสนฺตติรูปานิฯ รูเป โหนฺติ ติสนฺตตีติ พฺรหฺมานํ อนาหารภาเวน อาหารชรูปานํ อภาวโต ติสฺโส สนฺตติโยฯ ทฺวิสนฺตตีติ จิตฺตชาหารชานํ อภาวโต ทฺเว สนฺตติโยฯ พหิทฺธา เอกสนฺตตีติ กมฺมชาทีนํ ติสฺสนฺนมฺปิ อภาวโต อุตุชสนฺตติเยวฯ

[762-4] เอวํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ รูปานํ คณนปริจฺเฉทํ วตฺวา อิทานิ ตตฺถ เนสํ อุปฺปตฺติกฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ นิพฺพตฺตมาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺเพสนฺติ กามรูปภวิกานํ สพฺพสตฺตานํฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปนาติ เอตฺถ ทสกตฺตยํ โหตีติ ปาฐเสโสฯ เตนาห ‘‘ยเถวา’’ติอาทิฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทสกตฺตยํ เหฏฺฐา วุตฺตมฺปิ ‘‘ตญฺจ โข สนฺธิจิตฺตสฺสา’’ติอาทิกํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ปุน วุตฺตํฯ จิตฺตสฺส ตีสุ ขเณสุ กมฺมชรูปานํ สมุปฺปตฺติโต อาห ‘‘ตเถวา’’ติอาทิฯ ติํส ติํเสวาติ ติํส ติํเสว กมฺมชรูปานิฯ

อานนฺทาจริโย ปน ‘‘จิตฺตสฺส ฐิติกฺขณเมว นตฺถิ, ภงฺคกฺขเณ จ รูปุปฺปาโท นตฺถีติ จตุสมุฏฺฐานิกานิปิ รูปานิ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว โหนฺตี’’ติ อาหฯ

วุตฺตญฺหิ เตน – โย เจตฺถ จิตฺตสฺส ฐิติกฺขโณ วุตฺโต, โส จ อตฺถิ นตฺถีติ วิจาเรตพฺโพฯ จิตฺตยมเก หิ ‘‘อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ (ยม. 2.จิตฺตยมก.81) เอตสฺส วิภงฺเค ‘‘ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ โน จ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ (ยม. 2.จิตฺตยมก.81) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘ฐิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ จา’’ติฯ ตถา’’น อุปฺปชฺชมานํ น อุปฺปนฺน’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ภงฺคกฺขเณ น อุปฺปชฺชมานํ โน จ น อุปฺปนฺน’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘ฐิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ จา’’ติฯ เอวํ ‘‘น นิรุทฺธํ น นิรุชฺฌมาน’’นฺติ เอเตสํ ปริปุณฺณวิสฺสชฺชเน ‘‘อุปฺปาทกฺขเณ อนาคตญฺจา’’ติ วตฺวา ‘‘ฐิติกฺขเณ’’ติ อวจนํ, อติกฺกนฺตกาลวาเร จ ‘‘ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺต’’นฺติ (ยม. 2.จิตฺตยมก.83) วตฺวา ‘‘ฐิติกฺขเณ’’ติ อวจนํ ฐิติกฺขณาภาวํ จิตฺตสฺส ทีเปติฯ สุตฺเตปิ หิ ‘‘ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’’ติ (อ. นิ. 3.47) ตสฺเสว เอกสฺส อญฺญถตฺตาภาวโต ยสฺสา อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ, สา สนฺตติฏฺฐิตีติ น น สกฺกา วตฺตุํฯ วิชฺชมานํ ตํขณทฺวยสมงฺคี ฐิตนฺติฯ โย เจตฺถ จิตฺตสฺส นิโรธกฺขเณ รูปุปฺปาโท วุตฺโต, โส จ วิจาเรตพฺโพฯ กสฺมา? ‘‘ยสฺส วา ปน สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’’ติ (ยม. 1.สจฺจยมก.136) วุตฺตนฺติ, น จ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปเมว สนฺธาย ปฏิกฺเขโป กโตติ สกฺกา วิญฺญาตุํ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปาธิการสฺส อภาวาติฯ

อาจริยสฺส หิ อยมธิปฺปาโย – อุปฺปนฺนอุปฺปชฺชมานวาราทีสุ ‘‘ฐิติกฺขเณ’’ติ อวจนํ ‘‘จิตฺตสฺส ฐิติกฺขณํ นาม นตฺถี’’ติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ น หิ ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺเม ลพฺภมานสฺส อวจเน การณํ ทิสฺสติฯ น เกวลํ อภิธมฺเม อวจนเมว จิตฺตสฺส ฐิติกฺขณภาวโชตกํ, อปิจ โข ‘‘ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’’ติ เอวมาคตา สุตฺตนฺตปาฬิปิฯ อญฺญถตฺตํ นาม ปุพฺพาปรวิเสโสฯ

อปิจ ยถา ภูโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, กิํ ตถา ภูโตว ภิชฺชติ, อุทาหุ อญฺญถา ภูโตฯ ยทิ ตถา ภูโตว ภิชฺชติ, น ชรตาย สมฺภโวฯ อญฺญถา ภูโต, อญฺโญ เอว โสติ สพฺพถาปิ ฐิติกฺขณสฺส อภาโวเยวฯ ยทิ จ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ รูปํ อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ ทุกฺขสจฺจนฺติ กตฺวา ‘‘โน’’ติ วตฺตุํ น สกฺกา, วุตฺตญฺจ, ตสฺมา วิญฺญายติ ‘‘จิตฺตสฺส นิโรธกฺขเณ รูปุปฺปาโท นตฺถี’’ติฯ

อาจริยโชติปาลธมฺมปาลตฺเถรานํ ปเนตํ นกฺขมติฯ เตหิ ‘‘เอกธมฺมาธารภาเวปิ อุปฺปาทนิโรธานํ อญฺโญ อุปฺปาทกฺขโณ, อญฺโญ นิโรธกฺขโณฯ อุปฺปาทาวตฺถญฺหิ อุปาทาย อุปฺปาทกฺขโณ, นิโรธาวตฺถํ อุปาทาย นิโรธกฺขโณฯ อุปฺปาทาวตฺถาย จ ภินฺนา นิโรธาวตฺถาติ เอกสฺมิํเยว จ สภาวธมฺเม ยถา อิจฺฉิตพฺพา, อญฺญถา อญฺโญเยว ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, อญฺโญ นิรุชฺฌตีติ อาปชฺเชยฺย, เอวํ นิโรธาวตฺถาย วิย นิโรธาภิมุขาวตฺถายปิ ภวิตพฺพํ, สา ฐิติ ชรตา จา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมตํฯ

ยทิ เอวํ, กสฺมา ปาฬิยํ ฐิติกฺขโณ น วุตฺโตติ? วิเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน นยทสฺสนวเสน ปาฬิคตีติ เวทิตพฺพาติฯ อภิธมฺมเทสนาปิ หิ กทาจิ วิเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺตติ, ยถา รูปสฺส อุปฺปาโท ‘‘อุปจโย สนฺตตี’’ติ ภินฺทิตฺวา เทสิโตฯ เหตุสมฺปยุตฺตทุกาทิเทสนา เจตฺถ นิทสฺสิตพฺพาฯ ‘‘ยสฺส วา ปนา’’ติอาทิปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน จ อรูปโลกํ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ วา สนฺธาย ‘‘โน’’ติ สกฺกา วตฺตุํฯ อยญฺหิ ยมกเทสนาย ปกติ, ยทิทํ ยถาสมฺภวโยชนาติฯ

อถ วา ปจฺจาสตฺติญาเยน ยํ สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, เตน ยํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปาเทตพฺพํ จิตฺตเจตสิกตปฺปฏิพทฺธรูปสงฺขาตํ, ตสฺส ตทา อุปฺปตฺติ นตฺถีติ ‘‘โน’’ติ วิสฺสชฺชนํ, น สพฺพสฺส วจนโต, ตสฺมา น สกฺกา จิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ, ภงฺคกฺขเณ จ รูปุปฺปาทนํ ปฏิกฺขิปิตุนฺติ วทนฺติฯ

อุตุชรูปานิ ปน ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขณโต ปฏฺฐาย อฏฺฐกนวกวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ หิ อุปฺปนฺนานํ กมฺมชรูปานํ อพฺภนฺตเร สหุปฺปาทเอกนิโรธเตโชธาตุ ฐานํ ปตฺวา ตสฺส ฐิติกฺขเณ อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติ, ตตฺถ อุปฺปนฺนา เตโชธาตุ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ, ตตฺถ อุปฺปนฺนา ปฐมภวงฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณติ เอวมาทินา อฏฺฐกํ, กทาจิ สทฺทปาตุภาวกาเล เตน สห สทฺทนวกญฺจ อุปฺปชฺชติฯ จิตฺตชรูปานิ จ ปฏิสนฺธิโต อนนฺตรํ ปฐมภวงฺคโต ปฏฺฐาย รูปชนกจิตฺตานํ อุปฺปาทกฺขเณ อฏฺฐกวเสน, สทฺทปาตุภาวาทิกาเล สทฺทนวกาทิวเสน จ ปวตฺตนฺติฯ อาหารชานิ ปน เอกสฺส, ทฺวินฺนํ วา สตฺตาหานํ อติกฺกเมน นิพฺพตฺตนฺติฯ นนุ จ อชฺโฌหฏาหารปจฺจเยน อาหาโร รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, คพฺเภ สยนฺตสฺส จ กุโต อชฺโฌหรณาหาโรติ? สมาติโตฯ มาตรา หิ ภุตฺตํ กุจฺฉิคตสฺส สรีเร อพฺภญฺชนํ วิย อาหารกิจฺจํ กโรติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ยญฺจสฺส ภุญฺชตี มาตา,

อนฺนํ ปานญฺจ โภชนํ;

เตน โส ตตฺถ ยาเปติ,

มาตุกุจฺฉิคโต นโร’’ติฯ (สํ. นิ. 1.235);

ตสฺมา มาตรา อชฺโฌหฏาหาเรน อนุคฺคหิเต สรีเร อพฺภนฺตริกา โอชา ลทฺธปฺปจฺจยา รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, จกฺขุโสตฆานชิวฺหาทสกา ปน ปญฺจปสาทาวตฺถํ อติกฺกมฺม ปจฺฉา สตฺตเม สตฺตาเห อุปฺปชฺชนฺติ, ‘‘เอกาทสเม สตฺตาเห’’ติ (ยม. มูลฏี. อายตนยมก 22-254) อานนฺทาจริโย อโวจฯ อยเมตฺถ คพฺภเสยฺยกานํ รูปปฺปวตฺตินโยฯ

โอปปาติกานมฺปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ กมฺมสมุฏฺฐานานิ สตฺตติ รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตเถวสฺส ฐิติกฺขเณ, ภงฺคกฺขเณ จ สตฺตติ สตฺตตีติอาทินา วุตฺตนเยน อุกฺกํสาวกํสโต กามภวิกสตฺตานํ, รูปีพฺรหฺมานญฺจ ยถาวุตฺตนเยเนว ยถานุรูปํ กมฺมสมุฏฺฐานานํ, อุตุสมุฏฺฐานานญฺจ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ อาหารชรูปํ ปน กามาวจรานํ สพฺพปฐมํ อตฺตโน มุขคตเขฬํ อชฺโฌหรณกาเล อุปฺปชฺชติฯ สญฺญีพฺรหฺมานํ ตํ สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิฯ อสญฺญีนญฺจ จิตฺตชาหารชานิ นตฺเถวาติ อยํ วิเสโสฯ เอวํ อุปฺปชฺชมาเนสุ จ ปเนเตสุ รูเปสุ ยํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ, ตํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนจิตฺตํ อาทิํ กตฺวา สตฺตรสมจิตฺตสฺส นิโรธกฺขเณ นิรุชฺฌติ, ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อฏฺฐารสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌติ, ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อิมสฺส ฐิติกฺขเณ นิรุชฺฌตีติ เอวํ อุปฺปชฺชนฺตํ, นิรุชฺฌนฺตญฺจ ยาว มรณจิตฺตสฺส เหฏฺฐา สตฺตรสมจิตฺตํ, ตาว ยถารหํ จตุสนฺตติอาทิวเสน ปวตฺตตีติฯ อาสนฺนมรณสฺส ปน จุติโต สตฺตรสมจิตฺตสฺส ฐิติกฺขณมาทิํ กตฺวา กมฺมชรูปํ น สมุฏฺฐาติฯ ยทิ สมุฏฺฐาติ, มรณํ น สิยา อนุปจฺฉินฺนตฺตา กมฺมชรูปานํฯ กมฺมชรูปสมุจฺเฉเท หิ ‘‘มโต’’ติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘อายุ อุสฺมา จ วิญฺญาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;

อปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺคร’’นฺติฯ (สํ. นิ. 3.95);

สตฺตรสเมน สห อุปฺปนฺนญฺจ ตํ จุติจิตฺเตน สห นิรุชฺฌติ, อปรญฺจ น อุปฺปชฺชติฯ อายุกฺขยา, กมฺมกฺขยา, อุภยกฺขยา, อุปกฺกเมน วา กสฺสจีติ เอวํ กมฺมชรูปสฺเสว หิ มรณํ โหติ สติปิ อาหารเช, อฏฺฐกถามเตน จิตฺตเช จฯ ตมฺปิ อปคตชีวสฺส น อุปฺปชฺชติฯ อุตุชรูปํ ปน ปวตฺตติ เอวฯ ตถา สํเสทชานํ, โอปปาติกานํ ปน สรีรนิกฺเขปาภาวโต ตมฺปิ น ปวตฺตติฯ

[765-6] อุปฺปาทวยวนฺตตาย นิจฺโจ ธุโว น โหตีติ อนิจฺโจ, นิจฺจขณิกตาย วา น อิจฺโจ สสฺสตาทิวเสน อนุปคนฺตพฺโพติ อนิจฺโจฯ อยญฺหิ วินาโส ชนกปจฺจยโต อญฺญเหตุนิรเปกฺขตาย นิจฺจขณิโกว โหติฯ ธุวสารวิรหิตตฺตา อทฺธุโวฯ อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตาฯ อุทยวยปฏิปีฬเนน, ทุกฺขวตฺถุตาย จ ทุกฺขานํ ขนฺโธ สมูโหติ ทุกฺขกฺขนฺโธฯ เอวํวิโธ ปน สุเขหิ อสมฺมิสฺโสเยวาติ อาห ‘‘เกวโล’’ติฯ กสฺสจิปิ วา รูปสฺส สุขสภาวสฺส อภาวโต สกโลปิ ทุกฺขกฺขนฺโธติ วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขกฺขนฺโธ จ เกวโล’’ติฯ ปจฺจยยาปนิยตาย จ โรคมูลตาย จ โรคโตฯ โส หิ ยถารหํ ปจฺจเยหิ ยาเปตพฺพตาย ยาปฺยโรโค วิยาติ โรคโต ทฏฺฐพฺโพฯ ยาปฺยพฺยาธิ หิ โรโค, อิตโร อาพาโธ, มูลพฺยาธิ วิย เจส อนุพทฺธพฺยาธีนํ กิเลสโรคาทีนํ มูลภาวโต โรคโต ทฏฺฐพฺโพฯ ทุกฺขตาสูลโยคิตาย, กิเลสาสุจิปคฺฆรณตาย , อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปภินฺนตาย จ คณฺฑโตฯ โส หิ ทุกฺขทุกฺขตา สงฺขารทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตาติ ติวิธทุกฺขตาสงฺขาเตน รุชฺชเนน ยุตฺตตาย, ยถารหมารมฺมณวเสน จ สมนฺนาคมวเสน จ ราคาทิกิเลสาสุจิวิสฺสนฺทนโต, อหุตฺวา สมฺภวนโต, อุปฺปตฺติยา อุทฺธุมาตตฺตา ชราภงฺเคหิ จ ยถากฺกมํ ปริปกฺกปภินฺนภาวโต คณฺฑสทิโสติ คณฺฑโต ทฏฺฐพฺโพฯ อวสวตฺตนตาย, อวิเธยฺยตาย จ ปรโตฯ ยถา หิ ปโร ปตนฺโต ปรสฺส วสํ น คจฺฉติ, เอวเมตํ สุภสุขาทิภาเวน วเส วตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อวสวตฺตนโต ‘‘มา ชีรถ, มา มรถา’’ติอาทินา วิธาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อวิเธยฺยภาวโต ปรโต ทฏฺฐพฺพํฯ พฺยาธิชรามรเณหิ ปลุชฺชนโต, อาพฺยาสนโต จ ปโลกโตฯ

อิทํ พฺยาธิอาทีหิ ปกาเรหิ ภิชฺชนโต, วินสฺสนโต, เอเตหิ เอว วา อาพฺยาสนโต พฺยสนตฺถสฺส โลก-สทฺทสฺส ปวิสิฏฺฐสฺส อาพฺยาสนตฺถตาย ปโลกโต ทฏฺฐพฺพํฯ ฉนฺทนฺติ รชฺชนวเสน ปวตฺตํ ฉนฺทํฯ

[767] ธมฺมเสนาปตินาติ ธมฺมเสนาย ปติ นายโกติ ธมฺมเสนาปติ, สาริปุตฺตตฺเถโร, เตนฯ หิตสงฺขาโต อตฺโถ เอตสฺสาติ หิตตฺถิ, เตนฯ สกฺกจฺจาติ อุคฺคหณธารณาทีสุ อตนฺทิโต หุตฺวาฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

รูปวิภาควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. เอกาทสโม ปริจฺเฉโท

นิพฺพานนิทฺเทสวณฺณนา

[768-9] อาทิโต รูปานนฺตรมุทฺทิฏฺฐํ ยํ นิพฺพานนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺส วิภาวนํ ยถาพลํ ปวกฺขามีติ สมฺพนฺโธฯ

ภวาภวนฺติ ภวโต ภวํ, ขุทฺทกํ, มหนฺตํ วา ภวํฯ วินนโตติ สํสิพฺพนโตฯ ตณฺหา หิ สํสารนายิกภาเวน ภวโต ภวํ, สุคติทุคฺคติวเสน ขุทฺทกมหนฺตํ ภวํ วา อปราปรภาวาย สํสิพฺพติ, ตุนฺนกรณํ วิย กโรติฯ นิกฺขนฺตตฺตาติ วิสํโยควเสน นิสฺสฏตฺตาฯ มรณปฏิปกฺขตาย, อมตสทิสตาย วา อมตํฯ สพฺพทุกฺขนิสฺสฏตฺตา ปรมํ สุขํฯ สพฺเพปิ สงฺขารา สมนฺติ อุปสมนฺติ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปชฺชนฺติ เอเตนาติ สพฺพสงฺขารสมโถฯ ขนฺธูปธิอาทโย สพฺเพปิ อุปธี อุปทฺทวา ปฏินิสฺสชฺชียนฺติ เอเตนาติ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโคฯ