9. นวโม ปริจฺเฉโท

ปุญฺญวิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[560-1] วฏฺฏกถาย โลกุตฺตรวิปากานํ อลพฺภนโต ‘‘โลกิยาเนวา’’ติ วุตฺตํฯ ปุญฺญาปุญฺญาทิสงฺขาราติ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโรติ ตโย สงฺขาราฯ ตตฺถ ปุนาติ อตฺตโน สนฺตานํ อปุญฺญผลโต, ทุกฺขสํกิเลสโต จ โสเธติ, ปุชฺชํ ภวผลํ นิพฺพตฺเตตีติ วา ปุญฺญํ, อตฺตโน ผลสฺส อภิสงฺขรณฏฺเฐน อภิสงฺขาโร จาติ ปุญฺญาภิสงฺขาโร, ปุญฺญปฏิปกฺขโต อปุญฺญํ, วุตฺตนเยน อภิสงฺขาโร จาติ อปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ สมาธิปจฺจนีกานํ อติทูรตาย น อิญฺชติ น กมฺปตีติ อาเนญฺชํ, ตํ อภิสงฺขโรตีติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ ตตฺถ ทานสีลาทิวเสน ปวตฺตา อฏฺฐ กามาวจรกุสลเจตนา, ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา รูปาวจรกุสลเจตนา จาติ เตรส เจตนา ปุญฺญาภิสงฺขาโร นามฯ ปาณาติปาตาทิวเสน ปวตฺตา ทฺวาทส อกุสลเจตนา อปุญฺญาภิสงฺขาโร นามฯ ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา จตสฺโส อรูปาวจรกุสลเจตนา อาเนญฺชาภิสงฺขาโร นามฯ ภวาทีสุ ยถา ปจฺจยา, ตถา เยสญฺจ วิปากานํ ปจฺจยา, เตปิ วิญฺญาตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ เกจิ ปน ‘‘เตปีติ สงฺขารานํ คหณ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, เอวํ สติ ‘‘เยส’’นฺติ อนิยมนิทฺเทสสฺส นิยมกวจนาภาวโตฯ

[562] กตเม ปน เต ภวาทโยติ อาห ‘‘ตโย ภวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ กามรูปารูปวเสน ตโย ภวาฯ สญฺญีภวอสญฺญีภวเนวสญฺญีนาสญฺญีภววเสน, ปน เอกโวการภวจตุโวการภวปญฺจโวการภววเสน จ ตโย ภวา เอตฺเถว สโมธานํ คจฺฉนฺติฯ จตสฺโส โยนิโยติ อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโอปปาติกวเสน จตฺตาโร สตฺตนิกายาฯ ตตฺถ พีชกปาเล นิพฺพตฺโต สตฺตนิกาโย อณฺฑชโยนิ นามฯ มาตุคพฺเภ ชลาพุเช นิพฺพตฺตสตฺตนิกาโย ชลาพุชโยนิ นามฯ ปทุมคพฺภมานุสกคพฺภมลาทิสํเสทูปนิสฺสเยน อุปฺปชฺชนกสตฺตนิกาโย สํเสทชโยนิ นามฯ กุโตจิ อนุปฺปชฺชิตฺวา เกวลํ ตตฺถ ตตฺถ ปริปุณฺณงฺคปจฺจงฺโค หุตฺวา อุปฺปชฺชนกสตฺตนิกาโย โอปปาติกโยนิ นามฯ คติปญฺจกํ เหฏฺฐา วิภาวิตเมว ฯ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส วตฺถุภูตา จ วิญฺญาณกฺขนฺธา ฉ วิญฺญาณฏฺฐิติโย นามฯ ตา ปน นานตฺตกายาทิวเสน สตฺตวิธาติ อาห ‘‘วิญฺญาณฏฺฐิติโย สตฺตา’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สตฺติมา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ กตมา สตฺต? สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโนฯ เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกา, อยํ ปฐมา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนฯ เสยฺยถาปิ เทวา พฺรหฺมกายิกา ปฐมาภินิพฺพตฺตา, อยํ ทุติยา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโนฯ เสยฺยถาปิ เทวา อาภสฺสรา, อยํ ตติยา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนฯ เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหา, อยํ จตุตฺถี วิญฺญาณฏฺฐิติฯ สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานญฺจายตนูปคา, อยํ ปญฺจมี วิญฺญาณฏฺฐิติฯ สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนูปคา, อยํ ฉฏฺฐี วิญฺญาณฏฺฐิติฯ สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อากิญฺจญฺญายตนูปคา, อยํ สตฺตมี วิญฺญาณฏฺฐิตี’’ติ (ที. นิ. 3.332; อ. นิ. 7.44)ฯ

เอตฺถ หิ อปริมาณจกฺกวาฬวาสิโน มนุสฺสา กามาวจรเทวา ปุนพฺพสุมาตุปิยงฺกรมาตาทโย วินิปาติกาสุรา จ กุสลวิปากปฏิสนฺธิกา เวมานิกเปตา เจติ อิเม ทีฆรสฺสกิสถูลกาฬโอทาตาทิวณฺณสณฺฐานวเสน รูปกายสฺส, อเหตุทุเหตุติเหตุวเสน ปฏิสนฺธิสญฺญาย จ นานาภาวโต นานตฺตกายนานตฺตสญฺญิโน นาม, อยํ ปฐมา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

ปฐมชฺฌานตลวาสิโน ปน ตโย เทวา อุปรูปริวาสีนํ วณฺณาทิกมเปกฺขิตฺวา อตฺตโน วณฺณาทีนํ นิหีนตาย รูปกายสฺส นานาภาวโต, ปฐมชฺฌานวิปากวิญฺญาณวเสน สมานสญฺญิตาย จ นานตฺตกายเอกตฺตสญฺญิโน นาม, อยํ ทุติยา วิญฺญาณฏฺฐิติ, จตุราปายวาสิโนปิ วณฺณสณฺฐานวเสน รูปกายสฺส นานาสภาวตฺตา, อกุสลวิปากสญฺญาวเสน สญฺญาย เอกสภาวตฺตา จ ทุติยวิญฺญาณฏฺฐิติยํเยว สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ทุติยชฺฌานตลวาสิโน ตโย เทวา วณฺณสณฺฐานาทิวเสน สมานตฺตา รูปกายสฺส วิเสสาภาวโต ปญฺจกนเย ทุติยตติยชฺฌานสญฺญาวเสน ปฏิสนฺธิสญฺญาย นานาภาวโต เอกตฺตกายนานตฺตสญฺญิโน นาม, อยํ ตติยา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ ตติยชฺฌานตลวาสิโน ปน ตโย เทวา รูปกายวเสน สมานตฺตา, ปญฺจกนเย จตุตฺถชฺฌานวิปากสญฺญาวเสน ปฏิสนฺธิสญฺญาย จ เอกตฺตา เอกตฺตกายเอกตฺตสญฺญิโน นาม, อยํ จตุตฺถี วิญฺญาณฏฺฐิติฯ เวหปฺผลวาสิโน เจว ปญฺจ สุทฺธาวาสวาสิโน จ วณฺณสณฺฐานวเสน รูปกายสฺส, ปญฺจมชฺฌานวิปากสญฺญาวเสน ปฏิสนฺธิสญฺญาย จ สมานตฺตา จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติเมว ภชนฺติฯ อากาสานญฺจายตนาทโย ติสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโย ปาฬิวเสเนว ปากฏาฯ อสญฺญสตฺตา ปน วิญฺญาณาภาเวน เนวสญฺญานาสญฺญายตนวาสิโน จ สญฺญาย วิย วิญฺญาณสฺส สุขุมภาเวเนว วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ น คหิตา, สตฺตานํ นิวาสตาย ปน ‘‘สตฺตาวาสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา เตหิ สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย สโมธาเนตฺวา นว สตฺตาวาสา วุตฺตาฯ

[563-4] อิทานิ เอวํ วุตฺเตสุ ภวาทีสุ ทฺวตฺติํสวิปากานํ ติณฺณํ อภิสงฺขารานํ ปจฺจยภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘กาเม ปุญฺญาภิสงฺขารสญฺญิตา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ นวนฺนํ ปากจิตฺตานนฺติ สเหตุกาเหตุกวเสน นวนฺนํ สุคติปฏิสนฺธิวิปากจิตฺตานํฯ นานกฺขณิก…เป.… ปจฺจเยหิ จาติ กุสลากุสลกมฺมสฺส อตีตสฺเสว อตฺตนา ชเนตพฺพวิปากานํ ปจฺจยภาวโต นานกฺขณิกกมฺมปจฺจเยน, เตสเมว พลวการณภาวโต อุปนิสฺสยปจฺจเยน จฯ วุตฺตญฺหิ ตสฺส อุปนิสฺสยตฺตํ ‘‘กุสลากุสลํ กมฺมํ วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.423)ฯ

สพฺพตฺถ อุปนิสฺสยภาโว พลวกมฺมวเสน โยเชตพฺโพฯ ทุพฺพลญฺหิ กมฺมํ อุปนิสฺสโย น โหตีติ ปฏฺฐานวณฺณนายํ ทสฺสิตเมตํฯ

[566-8] ปญฺจนฺนนฺติ กุสลวิปากจกฺขุโสตวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณทฺวยวเสน ปญฺจนฺนํฯ ทุคฺคติยํ กุสลวิปากปฏิสนฺธิยา อภาวโต อาห ‘‘น โหนฺติ ปฏิสนฺธิย’’นฺติฯ เอวํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ อสงฺกรวเสน ปจฺจยวิธิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โหนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โสฬสนฺนํ ปวตฺเต, ปฏิสนฺธิยํ นวนฺนนฺติ ยถาลาภวเสน โยเชตพฺพํฯ

[569-74] รูเป ปุญฺญาภิสงฺขาราติ อภิญฺญาวชฺชิตา ปญฺจ รูปาวจรปุญฺญาภิสงฺขาราฯ กสฺมา ปน อภิญฺญาย ปริวชฺชนนฺติ? วิปากทานาภาวโต, ตญฺจ โข ปนสฺสา วิปากสฺส อสมฺภวโต , น ปน วิปากุปฺปาทนสภาวาภาวโตฯ ยทิ หิ อภิญฺญาเจตนา วิปากํ อุปฺปาเทยฺย, อญฺญภูมิกกมฺมสฺส อญฺญภูมิกวิปากุปฺปาทนาโยคโต สภูมิกเมว อุปฺปาเทยฺยฯ ตํ ปน กิํ นวตฺตพฺพารมฺมณํ วา อุปฺปาเทยฺย ปริตฺตาทิอารมฺมณํ วา? กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว นวตฺตพฺพารมฺมณํ อุปฺปาเทติ, ตํ น ยุตฺตํ รูปาวจรวิปากานํ เอกนฺเตน กมฺมสมานารมฺมณตาย ทสฺสิตตฺตา, อภิญฺญาเจตนาย จ สยํ ปริตฺตาทิอารมฺมณตฺตาฯ อถ ปริตฺตาทิอารมฺมณํ อุปฺปาเทติ, ตมฺปิ น ยุชฺชติ รูปาวจรวิปากานํ เอกนฺเตเนว นวตฺตพฺพารมฺมณภาวโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ –

‘‘รูปาวจรติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก อากาสานญฺจายตนํ อากิญฺจญฺญายตนํฯ อิเม ธมฺมา นวตฺตพฺพา ‘ปริตฺตารมฺมณา’ติปิ ‘มหคฺคตารมฺมณา’ติปิ ‘อปฺปมาณารมฺมณา’ติปี’’ติ (ธ. ส. 1422)ฯ

อปิจ สมาธิวิชฺชาสมฺภารภูตา อภิญฺญา สมาธิสฺส อานิสํสมตฺตํ สมาธิผลสทิสาฯ ตสฺส ตสฺส หิ อธิฏฺฐานวิกุพฺพนทิพฺพสทฺทสวนาทิกสฺส ยถิจฺฉิตสฺส กิจฺจสฺส นิปฺผาทนมตฺตผลา อภิญฺญาเจตนาฯ เตนาห ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทิ (ปารา. 12-13) ตสฺมา สมาธิสฺส ผลสทิสา อภิญฺญาเจตนา น จ ผลํ เทติ, ทานสีลานิสํสภูโต ตสฺมิํ ภเว ปจฺจยลาโภ วิย นตฺถิ ตสฺส วิปากุปฺปาทนนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘สมานภูมิกโต อาเสวนลาเภน พลวนฺตานิ ฌานานิ วิปากํ อุปฺปาเทนฺติ สมาปตฺติภาวโต, อภิญฺญา ปน สติปิ ฌานภาเว ตทภาวโต ตสฺมิํ ตสฺมิํ อารมฺมเณ อาคนฺตุกาเยวาติ ทุพฺพลา, ตสฺมา วิปากํ น เทตี’’ติ วทนฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ อนุรุทฺธาจริเยน –

‘‘สมานาเสวเน ลทฺเธ, วิชฺชมาเน มหพฺพเล;

อลทฺธา ตาทิสํ เหตุํ, อภิญฺญา น วิปจฺจตี’’ติฯ (นาม. ปริ. 474);

ตยิทมการณํ, ปริตฺตฌานสฺส อวิเสเสน พฺรหฺมปาริสชฺชาทีสุ วิปากทานวจนโตฯ น หิ ปริตฺตํ ลทฺธาเสวนเมว ตตฺถ วิปากํ เทตีติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตสฺมา สมานาเสวเน ลทฺเธเยว ฌานสฺส วิปากทานํ น สกฺกา วตฺตุํฯ อปิจ ปุนปฺปุนํ ปริกมฺมวเสน อภิญฺญายปิ วสิภาวสพฺภาวา ตสฺสาปิ จ พลวภาโว อตฺเถวาติ วิปากํ อุปฺปาเทยฺยฯ

ปญฺจนฺนํ ปากจิตฺตานนฺติ ปญฺจนฺนํ รูปาวจรวิปากจิตฺตานํฯ มาปุญฺญสงฺขาราติ อปุญฺญาภิสงฺขาราฯ ‘‘อิเม อปุญฺญสงฺขารา’’ติ วา ปทจฺเฉโทฯ เอกสฺสาติ เอกสฺส อกุสลวิปากสนฺตีรณสฺสฯ ฉนฺนนฺติ สนฺตีรณวชฺชานํ ฉนฺนํ อกุสลวิปากานํฯ ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ อนิฏฺฐรูปาทิอาปาถาคเตติ อธิปฺปาโยฯ สุคติยํ อกุสลวิปากปฏิสนฺธิยา อภาวโต อาห ‘‘น โหนฺติ ปฏิสนฺธิย’’นฺติฯ

จตุนฺนนฺติ อกุสลวิปากจกฺขุโสตวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณวเสน จตุนฺนํฯ ตานิ ปน เอกนฺตโต อนิฏฺฐารมฺมณานิฯ รูปภเว จ กถํ อนิฏฺฐารมฺมณสมาโยโคติ อาห ‘‘โส จา’’ติอาทิฯ โสติ โส ปจฺจยภาโวฯ ‘‘กามภเว’’ติ อิทํ อนิฏฺฐรูปาทีนํ วิเสสนํ, น ปน ‘‘อุปลทฺธิย’’นฺติ อิมสฺสฯ เตนาห ‘‘อนิฏฺฐ…เป.… น วิชฺชเร’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘อุปลทฺธิยนฺติ อิมสฺเสว วิเสสนภาเวน คเหตฺวา พฺรหฺมูนํ กามภวํ อาคตกฺขเณ รูปาทิอุปลทฺธิย’’นฺติ วทนฺติฯ อนิฏฺฐ…เป.… น วิชฺชเร เอกนฺตสุขวตฺถุภูเต ตตฺถ โวกิณฺณสุขทุกฺขการณสฺส อภาวโตฯ

[576] ‘‘เอวํ ตาวา’’ติอาทิ ยถาวุตฺตสฺเสวตฺถสฺส อปฺปนํฯ ยถา จาติ จ-สทฺเทน ‘‘เยสญฺจา’’ติ สงฺคณฺหาติฯ ตถาติ เอตฺถาปิ ‘‘เต’’ติ สงฺคณฺหิตพฺพํฯ

[577-81] ยตฺถ วิตฺถารปฺปกาสนํ กตํ, ตโต ภวโต ปฏฺฐาย มุขมตฺตปฺปกาสนํ กาตุกาโม อาห ‘‘ตตฺริท’’นฺติอาทิฯ ตตฺราติ เตสุ ภวาทีสุฯ อิทนฺติ นิทสฺสิตพฺพภาเวน อาสนฺนปจฺจกฺขมาหฯ อาทิโต ปน ปฏฺฐายาติ ภวโต ปฏฺฐายฯ อวิเสเสนาติ กามาวจรรูปาวจรวเสน วิเสสาภาเวน เตรส ปุญฺญาภิสงฺขาราฯ ทฺวิภเวสูติ กามรูปภเวสุฯ เกสญฺจิ มนุสฺสานํ, ภุมฺมเทวานญฺจ อณฺฑชชลาพุชานมฺปิ สมฺภวโต ตทเปกฺขาย ‘‘จตูสุ…เป.… โยนิสู’’ติ วุตฺตํฯ นานตฺต…เป.… ฐิตีสุปีติ อลุตฺตสมาสวเสน วุตฺตํ, นานตฺตกายนานตฺตสญฺญาทีสุ จตูสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสูติ อตฺโถฯ

วุตฺตปฺปการสฺมินฺติ นานตฺตกายาทิเก, ปุญฺญาภิสงฺขารสฺส ภวาทีสุ เอกวีสติวิปากานํ เอกาวตฺถาย ปจฺจโย อหุตฺวา ทุคฺคติปริยาปนฺเนสุ ภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธิํ อทตฺวา ปวตฺเตเยว อฏฺฐนฺนํ วิปากานํ ปจฺจยภาวโต, กามาวจรสุคติปริยาปนฺเนสุ ปฏิสนฺธิํ ทตฺวา ปวตฺเต โสฬสนฺนํ วิปากานํ ปจฺจยภาวโต, รูปาวจรภูมิปริยาปนฺเนสุ ปฏิสนฺธิํ ทตฺวา ปวตฺเต ทสนฺนํ วิปากานํ ปจฺจยภาวโต วุตฺตํ ‘‘ยถารห’’นฺติฯ

[582-3] กาเม ภเว, รูเป ภเวติ สมฺพนฺโธฯ ตีสุ คตีสูติ เทวมนุสฺสวชฺเชสุ ตีสุ คตีสุฯ เอกิสฺสาติ นานตฺตกายเอกตฺตสญฺญีสงฺขาตาย เอกิสฺสา วิญฺญาณฏฺฐิติยาฯ เอกสฺมินฺติ นานตฺตกายเอกตฺตสญฺญีสงฺขาเตเยว เอกสฺมิํ สตฺตาวาเสฯ

[584-6] เอการูปภเวติ เอกสฺมิํ อรูปภเวฯ เอกิสฺสา โยนิยาติ เอกิสฺสาเยว โอปปาติกโยนิยาฯ ตีสุ จิตฺตฏฺฐิตีสูติ อากาสานญฺจายตนาทีสุ ตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุฯ สตฺตาวาเส จตุพฺพิเธติ อากาสานญฺจายตนาทิเกเยว จตุพฺพิเธ สตฺตาวาเสฯ วิชานิตพฺพา…เป.… ปจฺจยาติ สงฺขารา ยถา ปจฺจยา เยสญฺจ ปจฺจยา, ตถา เตปิ วิญฺญาตพฺพาติ อตฺโถฯ

[587-90] นนุ จ สงฺขารานํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุปิ วิปากานํ ปจฺจยภาโว วุตฺโตฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิเยว ตาว น สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ยทิ หิ ปุริมภวโต ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ อิธาคจฺฉตีติ วุจฺเจยฺย, ตํ น ยุตฺตํ, รูปารูปธมฺมานํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ เทสนฺตรสงฺกมนาภาวโตฯ อถ อตีตภวนิพฺพตฺตสงฺขารโต น นิพฺพตฺตติ, ตมฺปิ น ยุชฺชติ อเหตุกโทสาปตฺติโตติ อิมินา อธิปฺปาเยน โจเทนฺโต อาห ‘‘น รูปารูปธมฺมาน’’นฺติอาทิฯ อาจริโย ตสฺสาธิปฺปายํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ สญฺญาเปตุกาโม อาห ‘‘นตฺถิ จิตฺตสฺสา’’ติอาทิฯ

ตโต เหตุํ วินาติ ตตฺถ เหตุํ วินา, อตีตภวนิพฺพตฺตกมฺมสงฺขารนิกนฺติอารมฺมณํ วินาติ อตฺโถ ฯ สุลทฺธปจฺจยนฺติ อวิชฺชาทิสหการีการณสหิตสฺส สงฺขารสฺส วเสน สุฏฺฐุ อเวกลฺลโต ปฏิลทฺธปจฺจยํฯ รูปารูปมตฺตนฺติ พาหิรกปริกปฺปิตสฺส อธิติฏฺฐนกสฺส สตฺตชีวาทิโน อภาวโต รูปารูปธมฺมมตฺตํฯ เตนาห ‘‘น จ สตฺโต’’ติอาทิฯ ภวนฺตร…เป.… ปวุจฺจตีติ โวหารมตฺเตน ภวนฺตรมุเปตีติ ปวุจฺจติฯ อตฺถโต ปน ปจฺจยสามคฺคิยา ภวนฺตรภาเวน อุปฺปชฺชนมตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

[591] อิทานิ ตํ ปฏิสนฺธิกฺกมํ ปากฏาย มนุสฺสปฏิสนฺธิยา วเสน ปกาเสตุํ สมารภนฺโต อาห ‘‘ตยิท’’นฺติอาทิฯ สุทุพฺพุธนฺติ อติทุพฺพิชานิยํฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘สจฺจํ สตฺโต ปฏิสนฺธิ, ปจฺจยาการเมว จ;

ทุทฺทสา จตุโร ธมฺมา, เทเสตุญฺจ สุทุกฺกรา’’ติฯ

[592-3] อาสนฺนมรณสฺสาติ ปรูปกฺกเมน วา อายุกฺขยาทิวเสน วา สมาสนฺนมรณสฺสฯ สุสฺสมาเนติ อนุกฺกเมน อุปสุสฺสมาเนฯ คพฺภเสยฺยกสฺส อายตนานํ อนุปุพฺพุปฺปตฺติ วิย นิโรโธปิ อนุปุพฺพโต โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นฏฺเฐ จกฺขุนฺทฺริยาทิเก’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘นานากมฺมสมุฏฺฐิเตสุ จกฺขุนฺทฺริยาทีสุ นฏฺเฐสู’’ติ วทนฺติฯ ‘‘หทย…เป.… เก’’ติ อิมินา เสสกาเย กายินฺทฺริยสฺส นิรุทฺธภาโว วุตฺโตติ เอกกมฺมสมุฏฺฐิตมฺปิ นสฺสเตวาติ อปเรฯ อานนฺทาจริโย ปน ‘‘ยมเก’’ ยสฺส จกฺขายตนํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส มนายตนํ นิรุชฺฌตีติฯ อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน มนายตนํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จกฺขายตนํ นิรุชฺฌตีติฯ สจิตฺตกานํ อจกฺขุกานํ จวนฺตานํ เตสํ มนายตนํ นิรุชฺฌติ, โน จ เตสํ จกฺขายตนํ นิรุชฺฌติฯ

สจกฺขุกานํ จวนฺตานํ เตสํ มนายตนญฺจ นิรุชฺฌติ, จกฺขายตนญฺจ นิรุชฺฌตี’ติอาทินา (ยม. 1.อายตนยมก.120) จกฺขายตนาทีนํ จุติจิตฺเตน สห นิโรโธ วุตฺโตติ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ จุติโต ปุพฺเพ น นสฺสนฺติฯ อติมนฺทภาวูปคมนํ ปน สนฺธาย อฏฺฐกถาย ‘นิรุทฺเธสุ อินฺทฺริเยสู’ติ วุตฺตํ, น อนวเสสนิโรธํ สนฺธายฯ ปญฺจทฺวาริกชวนานนฺตรมฺปิ จุติ อฏฺฐกถายํ ทสฺสิตา’’ติ วทติฯ หทยวตฺถุมตฺตสฺมินฺติ หทยวตฺถุปเทสมตฺเตฯ น หิ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย กายินฺทฺริยํ ปวตฺตติฯ

[594-7] วตฺถุสนฺนิสฺสิตนฺติ เสสินฺทฺริยานํ นิรุทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส นิสฺสยภาวูปคมนสามตฺถิยาโยเคน มนฺทภาวโต วา หทยวตฺถุมตฺตสนฺนิสฺสิตํฯ จิตฺตนฺติ ตทา กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทีนิ อารพฺภ ปวตฺตชวนวิญฺญาณํฯ ตํ ปน สุคติยํ นิพฺพตฺตมานสฺส กุสลํ โหติ, ทุคฺคติยํ นิพฺพตฺตมานสฺส อกุสลํฯ เตนาห ภควา –

‘‘นิมิตฺตสฺสาทคธิตํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺฐติ อนุพฺยญฺชนสฺสาทคธิตํ วา, ตสฺมิํ เจ สมเย กาลํ กโรติ, ฐานเมตํ วิชฺชติ, ยํ ทฺวินฺนํ คตีนํ อญฺญตรํ คติํ อุปปชฺเชยฺย นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วา’’ติอาทิ (สํ. นิ. 4.235)ฯ

ยทิ เอวํ –

‘‘คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ, กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราฯ นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราฯ

ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ นามรูปปจฺจยาปิ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยาปิ นามรูป’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.232) –

นิกนฺติกฺขเณ เหตุทฺวยปจฺจยาปิ สุคติปฏิสนฺธิกสฺส กถํ ทสฺสิตาติ? นยิทํ มรณาสนฺนชวนสมฺปยุตฺตเหตุโย สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข กตกมฺมสฺส ตํ กมฺมํ อารพฺภ อสฺสาทวเสน ปวตฺตชวนสมฺปยุตฺตเหตุโย สนฺธายฯ กตูปจิตมฺปิ หิ กมฺมํ ตณฺหาย อสฺสาทิตํ วิปากาภินิปฺผาทเน สมตฺถนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘กมฺมกรณกาเล อปฺปหีนาวตฺถาย สนฺตาเน อนุสยิตเหตุโย สนฺธาย นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตุโยติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ, เตสํ สหชาตปจฺจยตฺตาโยคโตฯ ปุพฺพานุเสวิตํ ปุญฺญํ วา อปุญฺญเมว วา กมฺมํ, กมฺมนิมิตฺตํ วา อาลมฺพิตฺวา จิตฺตํ ปวตฺตตีติ สมฺพนฺโธฯ ปุพฺพานุเสวิตนฺติ ปุพฺเพ อาเสวิตํฯ ‘‘กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติ หิ วุตฺตํฯ ตณฺหาย อนุเสวิตภาวํ สนฺธาย วา ‘‘ปุพฺพานุเสวิต’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อนุปุพฺพเสวิต’’นฺติปิ ปาฐํ วทนฺติ, ปฏิสนฺธิวเสน ปุพฺเพ อาเสวิตํ, ปุพฺเพ ทินฺนปฏิสนฺธิกนฺติ อตฺโถฯ ทินฺนปฏิสนฺธิกมฺปิ ปน อปรชาตีสุ ปวตฺติวิปากํ น นิพฺพตฺเตตีติ นตฺถิฯ ปุญฺญาปุญฺญคฺคหเณน ยถากมฺมํ สุคติทุคฺคติปฏิสนฺธีนํ อารมฺมณํ ทสฺเสติฯ กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ วาติ วา-สทฺเทน คตินิมิตฺตํ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ กมฺมํ, คตินิมิตฺตญฺจ มโนทฺวาเรเยว อาปาถมาคจฺฉติ, กมฺมนิมิตฺตํ ปน ปญฺจทฺวาเรปิฯ เอวญฺจ กตฺวา ปญฺจทฺวารคฺคหิเตปิ อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิ โหติฯ อปเร ปน คตินิมิตฺตมฺปิ ฉทฺวาเรสุ ลพฺภตีติ วณฺเณนฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ สจฺจสงฺเขเป –

‘‘ปญฺจทฺวาเร สิยา สนฺธิ, วินา กมฺมํ ทฺวิโคจเร’’ติฯ (ส. ส. 173)ฯ

อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘คตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ตทารมฺมณาย จ ปญฺจทฺวาริกปฏิสนฺธิยา อทสฺสิตตฺตา, มูลฏีกาทีสุ จ ‘‘กมฺมพเลน อุปฏฺฐาปิตํ วณฺณายตนํ สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส วิย, ทิพฺพจกฺขุกสฺส วิย จ มโนทฺวาเร เอว โคจรภาวํ คจฺฉตี’’ติ นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา เตสํ วจนํ น สมฺปฏิจฺฉนฺติ อาจริยาฯ กมฺมนิมิตฺตญฺจ ปเนตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปญฺจทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺตํ จุติกาลาสนฺเน กตกมฺมสฺส อารมฺมณสนฺตาเน อุปฺปนฺนํ ตํสทิสนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, อิตรถา ตเทว ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณุปฏฺฐาปกํ ตเทว ปฏิสนฺธิชนกํ ภเวยฺย, น จ ปฏิสนฺธิยา อุปจารภูตานิ วิย, ‘‘เอตสฺมิํ ตยา ปวตฺติตพฺพ’’นฺติ ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณํ อนุปฺปเทนฺตานิ วิย จ ปวตฺตานิ จุติอาสนฺนชวนานิ ปฏิสนฺธิชนกานิ ภเวยฺยุํฯ ‘‘กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติ หิ วุตฺตํฯ ตทา จ ปฏิสนฺธิยา เอกวีถิยํ วิย ปวตฺตมานานิ กถํ กตูปจิตานิ สิยุํ, อสฺสาทนภูตาย ตณฺหาย อปรามฏฺฐานิ กถํ ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกานิ, น จ โลกิยานิ โลกุตฺตรานิ วิย สมานวีถิผลานิ โหนฺตีติฯ ตํ วิญฺญาณนฺติ ตํ ชวนวิญฺญาณํฯ เอกตฺตนเยน ปฏิสนฺธิวิญฺญาณญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ จุติปฏิสนฺธิตทาสนฺนวิญฺญาณานญฺหิ สนฺตติวเสน วิญฺญาณนฺติ อุปนีเตกตฺตํ อิธ ตํ วิญฺญาณนฺติ อธิปฺเปตํฯ

อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนาทีนเวติ อนุสยวเสน ปวตฺตาย ภวตณฺหาย, จิตฺตสมฺปยุตฺตาย วา อวิชฺชาย ฉาทิตทุกฺขาทีนเวฯ ตถาภูเต ปน กมฺมาทิวิสเย ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส อารมฺมณภาเวน อุปฺปตฺติฏฺฐานภูเตฯ ตณฺหาย อปฺปหีนตฺตา เอว ปุริมุปฺปนฺนาย จ สนฺตติยา ตถาปริณตตฺตา ปฏิสนฺธิฏฺฐานาภิมุขํ วิญฺญาณํ นินฺนโปณปพฺภารํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อาห ‘‘ตณฺหา นเมตี’’ติฯ สหชา ปน สงฺขาราติ จุติอาสนฺนชวนวิญฺญาณสหชาตเจตนา, สพฺเพปิ วา ผสฺสาทโยฯ

ขิปนฺตีติ ขิปนฺตา วิย ตสฺมิํ วิสเย ปฏิสนฺธิวเสน วิญฺญาณปติฏฺฐานสฺส เหตุภาเวน ปวตฺตนฺติฯ ตนฺติ ตํ วิญฺญาณํฯ ‘‘สนฺตติวสา’’ติ วทนฺโต ตเทว วิญฺญาณํ สนฺธาวติ สํสรติ, น อญฺญนฺติ อิมญฺจ มิจฺฉาวาทํ ปฏิกฺขิปติฯ สติ หิ นานตฺตนเย สนฺตติวเสน เอกตฺตนโย โหตีติฯ

[599] อารมฺมณาทีหิ…เป.… ปวตฺตตีติ อารมฺมณนิสฺสยปจฺจยาทีหิ ปวตฺตติฯ กถํ ? อาสนฺนมรณสฺส หิ กมฺมพเลน มโนทฺวาเร อุปฏฺฐาปิตํ อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนาทีนวํ กมฺมาทิวิสยํ อารพฺภ มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตโต มรณาสนฺนวีถิยา วตฺถุทุพฺพลภาเวน มนฺทปฺปวตฺติยา จตฺตาริ, ปญฺจ วา ชวนานิ ปวตฺตนฺติ, ตทนนฺตรํ ตทารมฺมเณ สติ, อสติ วา ภวงฺควิสยมาลมฺพิตฺวา จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ภวงฺคานนฺตรมฺปิ จุติ โหตีติ วทนฺติฯ จุติจิตฺเต ปน นิรุทฺเธ ตเทว อาปาถคตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทิํ อารพฺภ อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลวนิมิตฺตํ สหชาตสงฺขาเรหิ กมฺมาทิอารมฺมเณ ขิปิยมานํ โอริมตีรรุกฺขวินิพนฺธํ รชฺชุํ อาลมฺพิตฺวา มาติกาติกฺกามโก วิย ปุริมญฺจ นิสฺสยํ ชหติ, อปรญฺจ กมฺมสมุฏฺฐิตํ นิสฺสยํ อสฺสาทยมานํ วา อนสฺสาทยมานํ วา อารมฺมณาทีหิ ปจฺจเยหิ ปวตฺตติฯ เอตฺถ จ โอริมตีรํ วิย ปุริมภโว ทฏฺฐพฺโพ, ตตฺถ ฐิตรุกฺโข วิย ปุริมภเว ปวตฺตมานกฺขนฺธา, รชฺชุ วิย กมฺมาทิอารมฺมณํฯ เกจิ ปน ‘‘รชฺชุ วิย หทยวตฺถู’’ติ วทนฺติ, ‘‘รชฺชุ วิย ตณฺหา’’ติปิ อปเรฯ ปุริโส วิย วิญฺญาณํ, ตสฺส รชฺชุคฺคหณํ วิย ตณฺหาย อารมฺมณาภิมุขนมนํ, ปโยโค วิย ขิปนกสงฺขารา, มาติกา วิย จุติจิตฺตํ, ปรตีรํ วิย ปรโลโกฯ

[600] ยถา ปุริโส ปรตีเร ปติฏฺฐหมาโน ปรตีรรุกฺขวินิพนฺธํ กิญฺจิ อสฺสาทยมาโน วา อนสฺสาทยมาโน วา เกวลํ ปถวิยํ สกพลปฺปโยเคเหว ปติฏฺฐาติ , เอวมิทมฺปิ ภวนฺตรตฺตภาววินิพนฺธหทยวตฺถุสงฺขาตํ นิสฺสยํ ปญฺจโวการภเว อสฺสาทยมานํ วา จตุโวการภเว อนสฺสาทยมานํ วา เกวลํ อารมฺมณนิสฺสยสมฺปยุตฺตธมฺเมเหว ปวตฺตตีติ ตํ วิญฺญาณํ นาปิ อิธาคตํ อิมสฺมิํเยว ภเว นิพฺพตฺตตฺตาฯ กมฺมาทินฺติ อตีตภวนิพฺพตฺตกมฺมาทิํฯ อาทิ-สทฺเทน ขิปนกสงฺขารานํ, นมนวเสน ปวตฺตตณฺหาย, กมฺมาทิวิสยาย อาทีนวปฏิจฺฉาทิกาย จ อวิชฺชาย, ทฬฺหคฺคาหาทิกรานํ อุปาทานาทีนญฺจ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ กมฺมํ นาม อุปปชฺชเวทนียภูตํ, อปราปริยเวทนียภูตํ วา ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกกมฺมํฯ ขิปนกสงฺขารา นาม จุติอาสนฺนชวนสหชาตสงฺขารา, ปฏิสนฺธิชนกกมฺมสหคตสงฺขารา วา, ตโต ปุริมชวนสหคตสงฺขาราติ วา เกจิฯ นมนวเสน ปวตฺตตณฺหา นาม อนุสยาวตฺถาย ปวตฺตตณฺหาฯ เอส นโย อาทีนวปฏิจฺฉาทกอวิชฺชายปิฯ กมฺมาทิวิสยา ปุพฺเพ วุตฺตาเยวฯ ทฬฺหคฺคาหกรอุปาทานา นาม มณฺฑูกํ ปนฺนโค วิย อุปปตฺติภวสฺส ทฬฺหคฺคหณวเสน ปวตฺตา กามุปาทานาทโยฯ

[601-5] สทฺทปฏิโฆสาทีนํ สติปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเว สนฺตานพนฺโธ น ปากโฏติ เตสํ เอกตฺตนานตฺตภาวํ อนามสิตฺวา อนาคตมตีตเหตุสมุปฺปาทเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ จุติปฏิสนฺธาธิกาเรฯ ปฏิโฆสทีปมุทฺทาทีติ อาทิ-สทฺเทน อาทาสตลคตมุขนิมิตฺตาทีนํ คหณํฯ อญฺญตฺถ อคนฺตฺวาติ สทฺทาทิปจฺจยเทสํ อนุปคนฺตฺวาฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา สทฺทาทีนํ อุปฺปตฺติปเทสํ อนุปคนฺตฺวา ปฏิโฆโส สทฺทเหตุโก, ปทีโป ปทีปนฺตราทิเหตุโก, มุทฺทา ลญฺฉนเหตุโก, มุขนิมิตฺตาทิกํ อาทาสาทิอภิมุขาทิเหตุกํ โหติ ตโต ปุพฺเพ อภาวา, เอวมิทมฺปิ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ น เหตุเทสํ คนฺตฺวา ตํเหตุกํ โหติ ตโต ปุพฺเพ อภาวา, ตสฺมา น อิทํ เหตุเทสโต ปุริมภวโต อิธาคตํ ปฏิโฆสาทโย วิย สทฺทาทิเทสโต, นาปิ ตโต เหตุํ วินา อุปฺปนฺนํ สทฺทาทีหิ วินา ปฏิโฆสาทโย วิยาติฯ อถ วา อญฺญตฺร อคนฺตฺวาติ ปุพฺเพ ปจฺจยปเทเส สนฺนิหิตา หุตฺวา ตโต อญฺญตฺร คนฺตฺวา ตปฺปจฺจยา น โหนฺติ อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ อภาวา, นาปิ สทฺทาทิปจฺจยา น โหนฺติ, เอวํ อิทมฺปีติ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํฯ สนฺตานพนฺธโต นตฺถีติ สนฺตานปฺปพนฺธโต นตฺถิ เอกตา สนฺตาเนกตฺเตปิ อญฺญสฺเสว วิญฺญาณสฺส ปาตุภวนโต, นาปิ นานตา อปุพฺพานํ อปุพฺพานํ อุปฺปาเทปิ ปฐมุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วินา ปจฺฉิมสฺส อนุปฺปชฺชนโต, ปทีปสฺส วิย นานตา น สิยาฯ ขณิกาปิ หิ ปทีปชาลา สนฺตาเนกตฺตํ อุปาทาย สา เอวาติ วุจฺจติ, อตฺตกิจฺจญฺจ สาเธติฯ ‘‘สติ สนฺตานพนฺเธ’’ติอาทินา สนฺตานพนฺเธ เอกนฺตํ เอกตฺตาย จ นานตฺตาย จ อคฺคเหตพฺพตํ, คหเณ จ โทสํ ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สนฺตานพนฺเธ สติ ยทิ เอกนฺเตน เอกตา สิยา, ขีรทธีนมฺปิ อนญฺญภาวโต, อตฺตโตเยว จ สยํ อนุปฺปชฺชนโต ขีรโต ทธิสมฺภูตํ น ภเวยฺยฯ อถาปิ สนฺตานพนฺเธ สติ เอกนฺตํ นานตา ภเวยฺย, ขีรทธีนมฺปิ นานตฺตา, อญฺญสฺส จ สามิภาวมตฺเตน อปรสฺส สามิภาวาโยคโต ขีรสามิ นโร ทธิสามิ น ภเวยฺย, น จ ปเนวํ โลเก ทิสฺสตีติฯ

[606] ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ โลกโวหารปริจฺเฉโท โหติ, ตสฺมา เอกนฺตํ เอกตา, นานตาปิ วา น เจว อุปคนฺตพฺพาฯ เอกตฺเต ปน อธิปฺเปเต ธมฺมโต อคฺคเหตฺวา สนฺตานโตว คเหตพฺพํ, นานตฺเต อธิปฺเปเต สนฺตานวเสน อคฺคเหตฺวา ธมฺมโตว คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ทิฏฺฐสนฺตานพนฺธสฺมิํ , เอกญฺญตฺตวิจารเณ;

สภาคุปฺปตฺติเยกตฺต-มญฺญตฺตํ ขณเภทโต’’ติฯ

เอตฺถ จ เอกนฺตํ เอกตาปฏิเสเธน ‘‘สยํกตํ สุขทุกฺข’’นฺติ อิมํ ทิฏฺฐิํ นิวาเรติ, เอกนฺตํ นานตาปฏิเสเธน ‘‘ปรํกตํ สุขทุกฺข’’นฺติฯ

[607-9] นนุ น สุนฺทรํ, นนุ สิยาติ วา สมฺพนฺโธฯ อสงฺกนฺติปาตุภาเวติ สงฺกนฺติปาตุภาวรหิเต, อสงฺกนฺติวเสน วา ปาตุภาเว, อสงฺกมิตฺวาว ปาตุภาเวติ อตฺโถฯ ขนฺธาภิสมฺภวาติ อภิสมฺภูตกฺขนฺธา, อถ วา อภิสมฺภวติ กมฺมํ เอเตสูติ อภิสมฺภวา, ขนฺธา, เอวํ อภิสมฺภวา กมฺมาธิฏฺฐานภูตา ขนฺธาติ อตฺโถฯ อิธ นิรุทฺธตฺตาติ ผลาธิฏฺฐานภูตํ ปรโลกํ อคนฺตฺวา อิเธว นิรุทฺธตฺตาฯ ปรตฺถาคมโตติ ปรโลกํ อคมนโตฯ ตสฺสาติ กมฺมสฺสฯ อญฺญสฺสาติ เยน ตํ กมฺมํ กตํ, ตโต อญฺญสฺสฯ อญฺญโตติ ยํ ตํ กมฺมํ นิพฺพตฺตํ, ตโต อญฺญโตฯ เอตํ วิธานนฺติ อิธโลกโต ปรโลกํ คนฺตฺวา นตฺถิ, ตตฺถ ‘‘อญฺเญว ขนฺธา นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ อิทํ สพฺพํ ยถาวุตฺตวิธานํฯ

[611-4] ‘‘สนฺตาเน…เป.… สาธโก’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘เอกสฺมิํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกสฺมิํ สนฺตาเนติ ยสฺมิํ ธมฺมปุญฺเช กมฺมํ นิพฺพตฺตํ, ตสฺเสว สนฺตาเนติ อตฺโถฯ อญฺญสฺสาติปิ วา…เป.… โหติฯ ตตฺถ เอกนฺตํ เอกตฺตนานตฺตานํ ปฏิสิทฺธตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ เอตสฺสตฺถสฺสาติ เหตุผลานํ อตฺถโต อญฺญตฺเตปิ เตเนว เหตุผลภาเวน สมฺพนฺธตฺตา ตํ ผลํ อญฺญสฺส, อญฺญโตติ วา น วตฺตพฺพนฺติ เอตสฺส อตฺถสฺสฯ พีชานนฺติ อมฺพมาตุลุงฺคพีชานํฯ อภิสงฺขาโรติ มธุอาทิปริภาวนํฯ

มธุอาทินาติ มธุจตุมธุรอลตฺตกรสาทินาฯ ตสฺสาติ ตสฺส ปริภาวิตพีชสฺสฯ ปฐมํ ลทฺธปจฺจโยติ มธุรภาวูปคมนโต ปฐมเมว ลทฺธปจฺจโยฯ กาลนฺตเรติ ผลกาเลฯ เอวํ เญยฺยมิทมฺปิ จาติ ยถา เอตํ, เอวํ อิทมฺปิ ญาตพฺพํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา หิ อมฺพพีชาทีสุ มธุนา, จตุมธุเรน วา โยเชตฺวา โรปิเตสุ ผลรโส มธุโร โหติ, มาตุลุงฺคพีเช จ อลตฺตกรเสน รชิตฺวา โรปิเต อมฺพิลภณฺโฑ รตฺโต โหติ, น จ ตํ พีชํ อภิสงฺขรณํ วา ผลฏฺฐานํ ปาปุณาติ, เอวํ สนฺเตปิ กาลนฺตเร ผลวิเสโส น อญฺญพีชสนฺตาเน โหติ, น จ อญฺญสฺมิํ พีเช อภิสงฺขารปจฺจยโต โหติ, เอวเมว เย อิธ โลเก นิพฺพตฺตกฺขนฺธา, เตสุ นิปฺผนฺนํ กมฺมํ วา ปรโลกํ น คจฺฉนฺติฯ เอวมฺปิ กาลนฺตเร วิปากกฺขนฺธา อญฺญสฺมิํ สนฺตาเน น นิพฺพตฺตนฺติ, น จ อญฺญกมฺมปจฺจยโต โหนฺตีติฯ

เอตฺถ หิ อภิสงฺขตํ พีชํ วิย กมฺมํ วา สตฺโต, อภิสงฺขาโร วิย กมฺมํ, พีชสฺส องฺกุราทิปฺปพนฺโธ วิย สตฺตสฺส ปฏิสนฺธิวิญฺญาณาทิปฺปพนฺโธฯ ตตฺถุปฺปนฺนสฺส มธุรรสสฺส อมฺพิลภณฺเฑ รตฺตสฺส จ ตสฺเสว พีชสฺส ตโต เอว จ อภิสงฺขารโต ภาโว วิย กมฺมการกสฺเสว สตฺตสฺส ตโต เอว จ อภิสงฺขรณโต ภาโว เวทิตพฺโพฯ

[615] พาลกาเล…เป.… ผลทายินาติ พาลสรีเร กตํ วิชฺชาปริยาปุณนํ, สิปฺปสิกฺขนํ, โอสธูปโยโค จ น วุฑฺฒสรีรํ คจฺฉติ, อถ จ ตนฺนิมิตฺตํ วิชฺชาปาฏวํ, สิปฺปชานนํ, อนามยตาทิ จ วุฑฺฒสรีเร โหนฺติ, น จ ตานิ อญฺญสฺส โหนฺติ ตํสนฺตติปริยาปนฺเน เอว สทิเส อุปฺปชฺชนโตฯ

น จ ยถา ปยุตฺเตน วิชฺชาปริยาปุณนาทินา วินา ตานิ อญฺญโต โหนฺติ ตทภาเว อภาวโต, เอวํ อิธาปิ สนฺตาเน ยํ ผลํ, เอตํ นาญฺญสฺส, น จ อญฺญโตติ โยเชตพฺพํฯ เอเตน จ สงฺขาราภาเว ผลาภาวเมว ทสฺเสติ, น อญฺญปจฺจยนิวารณํ กโรติฯ

[616-8] เอวํ สนฺเตปีติ อสงฺกนฺติปาตุภาเวฯ ตตฺถ จ ยถาวุตฺตโทสปริหรเณ สติ สิทฺเธปีติ อตฺโถฯ วิชฺชมานนฺติ ปทีปสฺส วฏฺฏิกาสฺเนโห วิย วิชฺชมานํ อนิรุทฺธนฺติ อตฺโถฯ อวิชฺชมานนฺติ วฏฺฏทุกฺขาภาวสฺส อรหโต จุติจิตฺตํ วิย อวิชฺชมานํ นิรุทฺธนฺติ อตฺโถฯ ตปฺปวตฺติกฺขเณติ กมฺมสฺส ปวตฺตมานกฺขเณเยวฯ เตนาห ‘‘สทฺธิเมว จ เหตุนา’’ติฯ อวิชฺชมานนฺติ ปวตฺติกฺขณโต ปุพฺเพ วิชฺชมานตํ อสมฺปตฺตํฯ นิรุทฺธนฺติ ขณตฺตยํ ปตฺวา นิรุทฺธํฯ เตนาห –

‘‘ปวตฺติกฺขณโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา นิจฺจผลํ สิยา’’ติฯ

ปุพฺเพติ กมฺมายูหนโต ปุพฺเพฯ อวิชฺชมานตาสามญฺเญน เหตํ วุตฺตํฯ ปจฺฉาติ วิปากปฺปวตฺติโต ปจฺฉา จฯ

[619-20] กฏตฺตาปจฺจโยติ กฏตฺตา เอว ปจฺจโย, น วิชฺชมานตาย อวิชฺชมานตาย วาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทิ (ธ. ส. 431)ฯ ยทิ เอวํ อรหตา กตกมฺมมฺปิ กฏตฺตาปจฺจโย สิยาติ? นยิทเมวํฯ ยถา หิ อจฺฉินฺนมูลสฺมิํ รุกฺเข ปุปฺผิตํ พีชสมตฺถมฺปิ กุสุมํ มูเล ฉินฺนมตฺเต ผลทายกํ น โหติ, เอวํ อรหโตปิ กิเลสมูลสฺส อพฺโพจฺฉินฺนกาเล สนฺตาเน ปวตฺตมฺปิ กมฺมํ กิเลสมูลจฺฉินฺนมตฺเตเยว ผลทาเน อสมตฺถภาวํ อาปนฺนนฺติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘พาลชนชฺฌารุฬฺโห ,

ชาติรโถ กมฺมกิเลสจกฺโกยํ;

กิเลสจกฺกวิธมโน,

น ยาติ กมฺเมกจกฺเกปี’’ติฯ

กฏตฺตา เจ ปจฺจโย, นิจฺจผลทายโก วิพนฺโธติ อาห ‘‘ปาฏิโภคาทิก’’นฺติอาทิฯ ปาฏิโภคาทิกนฺติ มูลภาวูปคมนาทิกํฯ อาทิ-คฺคหเณน ‘‘ปจฺฉา มูลํ ทสฺสามี’’ติ ภณฺฑคฺคหณํ, อิณคฺคหณญฺจ สงฺคณฺหาติฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ปาฏิโภคกิริยาทีนํ วิชฺชมานตา, อวิชฺชมานตา วา นิยฺยาตเน, ปฏิภณฺฑทาเน, อิณทาเน จ ปจฺจโย น โหติ, อถ โข กรณมตฺตํ, น จ ตํ นิยฺยาตนาทีนํ นิจฺจเมว ปจฺจโย โหติ นิยฺยาตนาทิมฺหิ กเต ปจฺจยตฺตาภาวโต, เอวเมว วิปากุปฺปาทเนปิ กมฺมสฺส วิชฺชมานตา, อวิชฺชมานตา วา ปจฺจโย น โหติ, อถ โข กรณมตฺตเมว, กรณมตฺเต จ สติ วิปกฺกวิปากานํ ปจฺจโย น โหตีติฯ

[621] ปรมสฺส อุตฺตมสฺส อตฺถสฺส ปกาสนโต ปรมตฺถปฺปกาสโนฯ ปีติพุทฺธิวิวฑฺฒโนติ ปีติยา, ญาณสฺส จ, ปีติสหคตสฺส วา ญาณสฺส วิวฑฺฒโนฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

ปุญฺญวิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ทสโม ปริจฺเฉโท

รูปวิภาควณฺณนา

[622] อาทิมฺหีติ อุทฺเทสคาถายํฯ อิทานีติ จิตฺตเจตสิกวิภาวนานนฺตรํฯ วิภาวนนฺติ นิทฺเทสปฏินิทฺเทสวเสน สรูปโต ปกาสนํฯ

[623] รุปฺปตีติ สีตุณฺหาทีหิ วิการมาปชฺชติ, อาปาทียตีติ วา อตฺโถฯ วิการาปตฺติ จ สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิธาเน วิสทิสุปฺปตฺติเยวฯ น หิ ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชิตฺวา ฐิตธมฺมานํ อญฺเญน เกนจิ วิการาปาทนํ สกฺกา กาตุํ, ตสฺมา ปุริมุปฺปนฺนรูปสนฺตติ วิย อหุตฺวา ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานานํ วิสภาคปจฺจยสมวาเยน วิสทิสุปฺปตฺติเยว อิธ ‘‘รุปฺปน’’นฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺจ กตฺวา สงฺฆิยานํ วิปริณามวาโท ปจฺจกฺขโต โหติฯ นนุ จ อรูปธมฺมานมฺปิ วิโรธิปจฺจยสมวาเย วิสทิสุปฺปตฺติ ลพฺภตีติ? สจฺจํ ลพฺภติ, น ปน วิภูตตราฯ วิภูตตรา เหตฺถ วิสทิสุปฺปตฺติ อธิปฺเปตา อุกฺกฏฺฐคติวเสน ยถา ‘‘อภิรูปสฺส กญฺญา ทาตพฺพา’’ติ (สํ. นิ. 3.78)ฯ

กุโต เอตํ วิญฺญายตีติ เจ? สีตาทิคฺคหณโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘กิญฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถ, รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสนปิ รุปฺปติ, รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79)ฯ

เอตฺถ หิ สีตาทิคฺคหณํ สีตาทินา ผุฏฺฐสฺส รุปฺปนํ วิภูตตรํ, ตสฺมา ตเทเวตฺถ คหิตนฺติ ญาปนตฺถํฯ อิตรถา รุปฺปตีติ สามญฺญวจเนเนว สิทฺเธ สีตาทิคฺคหณํ นิรตฺถกํ สิยาติฯ