ปยุตฺโตติ อนุปาทาปรินิพฺพานํ อปฺปตฺวา อโนสกฺกมาเนน วีริเยน วีริยวาฯ โมหนฺธการาปคมนฺติ อรหตฺตมาหฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อฏฺฐโม ปริจฺเฉโท

ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา

[475-6] อิทานิ ยถาวุตฺตานํ สพฺเพสมฺปิ จิตฺตานํ ปากฏภาวตฺถํ –

‘‘สุตฺตํ โทวาริโก เจว,

คามิลฺโล อมฺพโคฬิโย;

ชจฺจนฺโธ ปีฐสปฺปี จ,

อุปนิสฺสยมตฺถโส’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498 วิปากุทฺธารกถา) –

อฏฺฐกถาย อาคตมาติกาย วเสน ปกิณฺณกนยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ มนสนฺติ จิตฺตานํฯ ‘‘มานส’’นฺติปิ ปฐนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ ปนฺถมกฺกฏโกติ ปาณกปฏงฺคาทีนํ สญฺจรณฏฺฐาเน ชาลํ ปสาเรตฺวา เตสํ มคฺครกฺขณโต ‘‘ปนฺถมกฺกฏโก’’ติ ลทฺธนาโม อุณฺณนาภิฯ ทิสาสุ ปน ปญฺจสูติ อุปเมตพฺพานํ ปญฺจปสาทานํ วเสน วุตฺตํฯ ตตฺถาติ มคฺเค, ตตฺถ ชาลมชฺเฌติ วา สมฺพนฺโธฯ สุตฺตํ ปสาเรตฺวาติ ชาลพนฺธนมาหฯ

[478-80] นฺติ รุธิรมาหฯ ทิสาสุ ทุติยาทีสุ สุตฺเต…เป.… ฆฏฺฏิเตติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘ปสาทา ปญฺจ ทฏฺฐพฺพา’’ติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ ฯ จิตฺตํ…เป.… วิยาติ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตมานจิตฺตํ ชาลมชฺเฌ นิปนฺนมกฺกฏโก วิย ทฏฺฐพฺพํฯ

[482-5] ปสาทฆฏฺฏนนฺติ ปสาเท ฆฏฺฏิตํฯ ภวงฺคาวฏฺฏนนฺติ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏนฺตํฯ ธมฺมโต อญฺญา กาจิ กิริยา นาม นตฺถีติ ธมฺมเมว จลเนน สห อุปเมติฯ สุตฺตานุสารํวาติ สุตฺตานุสาเรน คมนํ วิยฯ ชวนสฺส อารมฺมณรสานุภวนโต ตสฺส ปวตฺติ ยูสปาเนน สทฺธิํ อุปเมตฺวา วุตฺตาฯ วตฺถุํเยวาติ ยถา ปุริมจิตฺตานิ หทยวตฺถุนิสฺสิตานิ ปสาทวตฺถุํ อนุคตานิ อญฺญารมฺมณานิ จ โหนฺติ, น เอวํ ภวงฺคํฯ ตํ ปน วตฺถารมฺมณนฺตรรหิตํ เกวลํ หทยวตฺถุเมว นิสฺสาย ปวตฺตตีติ ทีเปติฯ ปริวตฺตนนฺติ ปุน ภวงฺคภาเวน ปริวตฺตนํฯ ภวงฺคาวชฺชนาทีนํ ธมฺมโต เภเทปิ สนฺตติวเสน เอกตฺตํ คเหตฺวา เอเกเนว มกฺกฏเกน อุปมาสํสนฺทนํ วุตฺตํฯ

[486-90] อุปมา เอว โอปมฺมํฯ ตโต ปสาทวตฺถุโต จิตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ทีปิตํ อิมินา โอปมฺเมนฯ เอเกการมฺมณนฺติ รูปาทีสุ ปญฺจสุ เอเกกํ อารมฺมณํฯ สพฺพโสติ สพฺเพสุ จกฺขาทีสุ ยตฺถ กตฺถจีติ อตฺโถฯ อิทานิ เอเกการมฺมณสฺส ทฺวีสุ ทฺวีสุ อาปาถคมนํ ปกาเสตุํ ‘‘รูปํ จกฺขุปสาทมฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เข อากาเส คจฺฉตีติ ขโค, ปกฺขิฯ สาขิโนติ รุกฺขสฺสฯ

[492-3] รูปสฺสาติ สมฺพนฺเธ สามิวจนํ, ตสฺส ปน ฆฏฺฏนํ, อาปาถคมนมฺปิ จาติ ทฺวีหิ สห สมฺพนฺโธฯ ปสาทสฺสาติ กมฺมตฺเถ สามิวจนํ, อตฺถโต อาปาถคมนมฺปิ จาติ สมฺพนฺโธฯ อารมฺมณวเสน, อาปาถํ อาคจฺฉนฺตสฺสปิ ปสาทฆฏฺฏเนน จ ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจยภาเวน อาปาถํ วิย อุปคมนนฺติ อตฺโถฯ

[494-5] ตโตติ ภวงฺคจลนโต ปรํ, กุสลํ ชวนํ จิตฺตนฺติ กามาวจรกุสลชวนจิตฺตํ ฯ อกุสลเมว วาติ วา-สทฺเทน กิริยาพฺยากตจิตฺตมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถ สิยา – โก ปเนตํ ชวนํ กุสลตาย วา อกุสลตาย วา นิยเมตีติ? โยนิโสมนสิกาโร เจว อโยนิโสมนสิกาโร จฯ ยสฺส หิ จตุจกฺกสมฺปทาวเสน โยนิโสมนสิกาโร ปวตฺตติ, อาวชฺชนํ, โวฏฺฐพฺพนญฺจ โยนิโสว อาวฏฺเฏติ, ววตฺถาเปติ จ, ตสฺส อกุสลุปฺปตฺติ นตฺถิฯ ยสฺส ปน วุตฺตวิปริยาเยน อโยนิโสมนสิกาโร จ โหติ, อาวชฺชนํ, โวฏฺฐพฺพนญฺจ อโยนิโส จ อาวฏฺเฏติ, ววตฺถาเปติ จ, ตสฺส กุสลชวนุปฺปตฺติ นตฺถิ, ตสฺมา โยนิโสมนสิกาโร กุสลตาย, อโยนิโสมนสิกาโร อกุสลตาย จ นิยเมตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิริยาชวนํ ปน อรหตฺตเมว นิยเมติฯ เกจิ ปน ‘‘กิริยาชวนํ ปน มนสิกาโร จ นิยเมติฯ ยถา หิ อาวชฺชนํ กุสลากุสลานํ วิสุํ วิสุํ ปจฺจโย โหติ, เอวํ กิริยาชวนสฺสาปี’’ติ วทนฺติฯ

[497] โทวาริโกปมาทีนีติ เอตฺถ เอโก ราชา สยนคโต นิทฺทายติ, ตสฺส ปริจารโก ปาเท ปริมชฺชนฺโต นิสีทิ, พธิรโทวาริโก ทฺวาเร ฐิโต, ตโย ปฏิหารา สยนสฺส, ทฺวารสฺส จ มชฺเฌ ปฏิปาฏิยา ฐิตาฯ อเถโก ปจฺจนฺตวาสี มนุสฺโส ปณฺณาการํ อาทาย ทฺวารํ อาโกเฏสิ, พธิรโทวาริโก สทฺทํ น สุณาติ, ปาทปริมชฺชโก สญฺญํ อกาสิ, ตาย สญฺญาย ทฺวารํ วิวริตฺวา ปสฺสิ, ปฐมปฏิหาโร ปณฺณาการํ คเหตฺวา ทุติยสฺส อทาสิ, ทุติโย ตติยสฺส, ตติโย รญฺโญ, ราชา ปริภุญฺชิฯ

ตตฺถ ราชา วิย ชวนํ ทฏฺฐพฺพํ, ปาทปริมชฺชโก วิย อาวชฺชนํ, พธิรโทวาริโก วิย จกฺขุวิญฺญาณํ, ตโย ปฏิหารา วิย สมฺปฏิจฺฉนาทีนิ ตีณิ วีถิจิตฺตานิ, ปจฺจนฺตวาสิโน ปณฺณาการํ อาทาย ทฺวาราโกฏนํ วิย อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนํ, ปาทปริมชฺชเกน สญฺญาย ทินฺนกาโล วิย กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโล, เตน ทินฺนสญฺญาย พธิรโทวาริกสฺส ทฺวารวิวรกาโล วิย จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมเณ ทสฺสนกิจฺจสาธนกาโล, ปฐมปฏิหาเรน ปณฺณาการสฺส คหิตกาโล วิย วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉิตกาโล, ปฐเมน ทุติยสฺส ทินฺนกาโล วิย วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส สนฺตีริตกาโล, ทุติเยน ตติยสฺส ทินฺนกาโล วิย กิริยามโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส ววตฺถาปิตกาโล, ตติเยน รญฺโญ ทินฺนกาโล วิย โวฏฺฐพฺพเนน ชวนสฺส นิยฺยาติตกาโล, รญฺโญ ปริโภคกาโล วิย ชวนสฺส อารมฺมณรสานุภวนกาโลติ อยํ โทวาริโกปมาฯ

‘‘อิทํ ปน โอปมฺมํ กิํ ทีเปตี’’ติอาทิ อุจฺฉุยนฺตูปมาย วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ สมฺพหุลา คามทารกา อนฺตรวีถิยํ ปํสุํ กีฬนฺติ, ตตฺเถกสฺส หตฺเถ กหาปโณ ปฏิหญฺญิฯ โส ‘‘มยฺหํ หตฺเถ ปฏิหตํ, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ อาหฯ อเถโก ‘‘ปณฺฑรํ เอต’’นฺติ อาหฯ อปโร สห ปํสุนา คาฬฺหํ คณฺหิฯ อญฺโญ ‘‘ปุถุลํ จตุรสฺสํ เอต’’นฺติ อาหฯ อปโร ‘‘กหาปโณ เอโส’’ติ อาหฯ อถ อาหริตฺวา มาตุ อทํสุ, สา กมฺเม อุปเนสิฯ

ตตฺถ สมฺพหุลานํ ทารกานํ อนฺตรวีถิยํ กีฬนฺตานํ สนฺนิสินฺนกาโล วิย จิตฺตปฺปวตฺติ ทฏฺฐพฺพา, กหาปณสฺส หตฺเถ ปฏิหตกาโล วิย อารมฺมเณน ปสาทสฺส ฆฏฺฏิตกาโล, ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ วุตฺตกาโล วิย ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโล, ‘‘ปณฺฑรํ เอต’’นฺติ วุตฺตกาโล วิย จกฺขุวิญฺญาเณน ทสฺสนกิจฺจสฺส สาธิตกาโล, สห ปํสุนา คาฬฺหํ คหิตกาโล วิย วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉิตกาโล, ‘‘ปุถุลํ จตุรสฺสํ เอต’’นฺติ วุตฺตกาโล วิย วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส สนฺตีริตกาโล, ‘‘กหาปโณ เอโส’’ติ วุตฺตกาโล วิย กิริยามโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส ววตฺถาปิตกาโล, มาตรา กมฺเม อุปนีตกาโล วิย ชวนสฺส อารมฺมณรสานุภวนํ เวทิตพฺพนฺติ อยํ คามทารโกปมาฯ

อิทํ โอปมฺมํ กิํ ทีเปติ? กิริยามโนธาตุ อทิสฺวาว ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, วิปากมโนธาตุ อทิสฺวาว สมฺปฏิจฺฉติ, วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ อทิสฺวาว สนฺตีเรติ, กิริยามโนวิญฺญาณธาตุ อทิสฺวาว ววตฺถาเปติ, ชวนํ อทิสฺวาว อารมฺมณรสํ อนุภวติ, เอกนฺเตน ปน จกฺขุวิญฺญาณเมว ทสฺสนกิจฺจํ สาเธตีติ ทีเปติฯ ชจฺจนฺธปีฐสปฺปีอุปมา อุปริ อาคมิสฺสติฯ

[498-509] เอตฺตกา อุปมา สงฺคเหตฺวา ‘‘โทวาริโกปมาทีนี’’ติ วตฺวา ‘‘อุปนิสฺสยมตฺถโส’’ติ เอตฺถ อุปนิสฺสยภาวํ ปกาเสตุํ ‘‘อสมฺเภเทนา’’ติอาทิมาหฯ อสมฺเภเทนาติ อวินฏฺฐภาเวน, วาตปิตฺตาทีหิ อนุปหตภาเวน จฯ วาตปิตฺตาทิอุปหตมฺปิ หิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปจฺจยภาวานุปคมนโต สมฺภินฺนเมว นาม โหติ, ปญฺจินฺทฺริยานํ อตฺถิกฺขเณเยว นิสฺสยภาวูปคมนโต ขณวเสน อสมฺเภโทปิ ยุชฺชติฯ เอส นโย โสตปสาทาทีสุปิฯ รูปาปาถคเมนาติ ทูเร ฐิตสฺส ผลิกาทีหิ อนฺตริตสฺส จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ โยคฺยเทเส อวฏฺฐิตวเสน รูปสฺส อาปาถคมเนนฯ

เอวญฺจ กตฺวา ทูเร ฐิตํ, ปรมฺมุเข ฐิตมฺปิ ทิพฺพจกฺขุสฺส อาปาถคตเมว นาม โหติฯ อาโลกนิสฺสเยนาปีติ รูปาวภาสนสมตฺถอาโลกสงฺขาตนิสฺสเยนฯ อาโลเก สติ สมฺภโว เจตฺถ อาโลกนิสฺสยตา, น อาโลกสฺส นิสฺสยปจฺจยตฺตาฯ มนกฺกาโรว เหตุ มนกฺการเหตุ, เตน สห วตฺตตีติ สมนกฺการเหตุฯ เตน อาโลกนิสฺสิตํ ทสฺเสติฯ สเมเตหีติ สํยุตฺเตหิ เอกีภูเตหิ, น เอกสฺสปิ วิรเหนาติ อตฺโถฯ

อากาสนิสฺสเยนาติ กณฺณจฺฉิทฺทสงฺขาตอากาสนิสฺสเยนฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘น หิ ปิหิตกณฺณจฺฉิทฺทสฺส โสตวิญฺญาณํ ปวตฺตตี’’ติ วุตฺตํฯ พาหิรากาสมฺปิ ปน อิจฺฉิตเมวฯ ตถา หิ อวิวเร เคเห นิสีทิตฺวา วุจฺจมานานํ พหิ ฐิตา น สุณนฺติฯ วาโยสนฺนิสฺสเยนาติ นาสิกจฺฉิทฺทํ ปวิสนวายุสนฺนิสฺสเยนฯ อาโปสนฺนิสฺสเยนาติ เขฬสงฺขาตอาโปสนฺนิสฺสเยนฯ ปถวีสนฺนิสฺสเยนาติ กายปสาทวตฺถุสฺส ปถวีธาตุสนฺนิสฺสเยนฯ มโนวิญฺญาณนฺติ ชวนมโนวิญฺญาณํฯ

[510-11] มโน…เป.… เวทิตพฺพนฺติ ‘‘อสมฺเภทา มนสฺสา’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ มโน ภวงฺคจิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตํ ปน จุติวเสน นิรุทฺธมฺปิ กิริยามยจิตฺตสฺส ปจฺจยภาวํ อนุปคนฺตฺวา เกวลํ ภวงฺคปฺปวตฺติวเสน มนฺทถามคตํ หุตฺวา ปวตฺตนมฺปิ สมฺภินฺนเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ นายํ สพฺพตฺถ คจฺฉตีติ จตุโวกาเร อลพฺภนโตฯ เตนาห ‘‘ภวํ ตุ ปญฺจโวการ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ โวกาโร เอตฺถาติ ปญฺจโวกาโรฯ โหติ หิ ภินฺนาธิกรณมฺปิ อญฺญปทตฺถสมาโส ยถา ‘‘อุรสิโลโม’’ติฯ อถ วา ยถาปจฺจยํ ปญฺจหิ ขนฺเธหิ โวกรียตีติ ปญฺจโวกาโรฯ ‘‘อตฺถโต’’ติ เอวมาทิกํ ปทํ จกฺขาทีนิ ทสฺสนาทิกิจฺจานีติ เอตฺตกเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น อญฺญํ กิญฺจิ วิเสสนนฺติ น ตตฺถ วินิจฺฉโย วุตฺโตฯ

[512-4] สพฺพานีติ กามาวจราทิเภทํ อนามสิตฺวา สพฺพานิฯ กมฺมนฺติ ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกา อุปปชฺชเวทนียภูตา, อปราปริยเวทนียภูตา วา เจตนาฯ กมฺมนิมิตฺตนฺติ ยํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา อายูหนกาเล กมฺมํ อายูหติ, ตํ ทานูปกรณาทิกํ, ปาณฆาโตปกรณาทิกญฺจฯ คตินิมิตฺตนฺติ ภวนฺตรมุปปชฺชิตพฺพภวปริยาปนฺนวณฺณายตนํ, ตํ ปน สุคติยํ มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺตนฺตสฺส รตฺตกมฺพลสทิสมาตุกุจฺฉิวณฺณวเสน, เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺตสฺส อุยฺยานกปฺปรุกฺขวณฺณวเสน, ทุคฺคติยํ นิพฺพตฺตนฺตสฺส อคฺคิชาลาทิวณฺณวเสน, เปตติรจฺฉานโยนีสุ เปตติรจฺฉานานํ นิพทฺธสญฺจรณฏฺฐานปริยาปนฺนตาวณฺณวเสน จ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ติวิธ’’นฺติ อิทํ ยถาสมฺภววเสน วุตฺตํ, รูปารูปสมฺพนฺธีนํ ปน กมฺมนิมิตฺตเมว อารมฺมณํ โหติฯ ตถา หิ มหคฺคตวิปากานิ เอกนฺเตน กมฺมสทิสารมฺมณานิ วุตฺตานิฯ

ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ วาติ ขณวเสน ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ วาฯ ตตฺถ คตินิมิตฺตํ เอกนฺเตน ปจฺจุปฺปนฺนเมว, กมฺมนิมิตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ วา, กมฺมํ ปน อตีตเมวฯ อนาคตารมฺมณํ ปน ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตํ วิย อนาปาถคตตฺตา, อตีตกมฺมกมฺมนิมิตฺตํ วิย อนนุภูตตฺตา จ วิภูตํ หุตฺวา โนปติฏฺฐาตีติ อติสนฺตภาเวน ปวตฺตมานา ปฏิสนฺธิ ตํ อารพฺภ ปวตฺติตุํ น สกฺโกตีติ วุตฺตํ ‘‘นตฺถิ อนาคต’’นฺติฯ มหคฺคตปฏิสนฺธีนํ เอกนฺเตน กมฺมสทิสารมฺมณภาเวน กมฺมสฺส วิย อตีตนวตฺตพฺพารมฺมณตฺตา น ตาสํ วิสุํ อารมฺมณํ อุทฺธฏํฯ ตตฺถ ทุติยจตุตฺถารูปปฏิสนฺธีนํ อตีตเมว อารมฺมณํ อิตราสํ นวตฺตพฺพนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[517-20] มหาวิปากานํ ปฏิสนฺธาทิจตุกิจฺจวเสเนว ปวตฺตนโต รูปารูปภเว ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ตํตํวิปากสฺเสว ปวตฺติโต, ตทารมฺมณสฺส จ อภาเวน ตตฺถ น ลพฺภตีติ อาห ‘‘มหาปากา…เป.… ทฺวเย’’ติฯ

อนิฏฺฐรูปานํ พฺรหฺมโลเก อสมฺภเวปิ ตตฺถ ฐตฺวา อิธ อนิฏฺฐารมฺมณํ ปสฺสนฺตานํ อกุสลวิปากานิ น อุปฺปชฺชนฺตีติ น วตฺตพฺพนฺติ รูปภเวปิ สนฺตีรณตฺตยํ วุตฺตํฯ อภิธมฺมตฺถสงฺคหสจฺจสงฺเขปาทีสุปิ หิ อิมินาว อธิปฺปาเยน รูปโลเก อกุสลวิปากปฺปวตฺติ ทสฺสิตาฯ อปเร ปน ‘‘กามภเว สนฺตีรณตฺตยํ, รูปภเว สนฺตีรณทฺวยนฺติ ยถาลาภวเสน โยเชตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ

กทาจิปีติ ปริตฺตารมฺมเณสุ ปริตฺตชวนานํ อุปฺปาเทปิฯ ‘‘พีชสฺสาภาวโต’’ติ รูปารูปภวทฺวเย ตทารมฺมณาภาวสฺส การณํ วตฺวา ตเมว ปกาเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธิพีช’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏิสนฺธิเยว พีชภูตนฺติ ปฏิสนฺธิพีชํฯ ตสฺสาติ ตทารมฺมณสฺสฯ

[521] ยทิ เอวํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนมฺปิ กามาวจรปฏิสนฺธิพีชตฺตา ตตฺถ อภาโว อาปชฺชตีติ โจเทนฺโต อาห ‘‘จกฺขุวิญฺญาณาทีน’’นฺติอาทิฯ อินฺทฺริยานนฺติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺถุทฺวารภูตานํ จกฺขาทีนมินฺทฺริยานํฯ ปวตฺตานุภาวโตติ เตสํ ตตฺถ อตฺถิตานุภาวโต ฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – จกฺขุโสตวิญฺญาณานํ วตฺถุภูตานิ จกฺขุโสตินฺทฺริยานิ ตตฺถ ปวตฺตนฺตีติ เตสํ ปวตฺติอานุภาวโต จกฺขุโสตวิญฺญาณานิ ปวตฺตนฺติฯ สติ จ เตสํ ปวตฺติยํ วีถิจิตฺตุปฺปาโท นิยโตติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วิย สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานมฺปิ ตตฺถ สมฺภโว สิทฺโธติฯ

[523-4] อกามาวจรธมฺเมติ กามาวจรธมฺมโต อญฺเญ มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺเมฯ นานุพนฺธตีติ นานุวตฺตติฯ

ชนกํ…เป.… อนุพนฺธตีติ ยถา นาม เคหโต นิกฺขมิตฺวา พหิ คนฺตุกาโม ตรุณทารโก อตฺตโน ชนกํ ปิตรํ วา อญฺญํ วา ปิตุสทิสํ หิตกามํ ญาติํ องฺคุลิยํ คเหตฺวา อนุพนฺธติ, น อญฺญํ ราชปุริสาทิํ, ตถา เอตมฺปิ ภวงฺคารมฺมณโต พหิ นิกฺขมิตุกามสภาคตาย อตฺตโน ชนกํ ปฐมกุสลาทิกํ สทิสํ วา ทุติยกุสลาทิกามาวจรชวนเมว อนุพนฺธติ, น อญฺญํ มหคฺคตํ โลกุตฺตรนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ กุสลากุสลาทินฺติ อาทิ-คฺคหเณน กิริยาพฺยากตํ สงฺคณฺหาติฯ อานนฺทาจริโย ปน ปฏฺฐาเน ‘‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. 3.1.98) วิปากธมฺมธมฺมานเมวานนฺตรํ ตทารมฺมณํ วุตฺตํฯ วิปฺผารวนฺตญฺหิ ชวนํ นาวํ วิย นทีโสโต ภวงฺคํ อนุพนฺธติ, น ปน ฉฬงฺคุเปกฺขาวโต สนฺตวุตฺติํ กิริยาชวนํ ปณฺณปุฏํ วิย นทีโสโตติ กิริยาชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ น อิจฺฉติ, อาจริยโชติปาลตฺเถราทโย ปน ‘‘ลพฺภมานสฺสปิ เกนจิ อธิปฺปาเยน กตฺถจิ อวจนํ ทิสฺสติ, ยถา ตํ ธมฺมสงฺคเห อกุสลนิทฺเทเส ลพฺภมาโนปิ อธิปติ น วุตฺโต, ตสฺมา ยทิ อพฺยากตานนฺตรมฺปิ ตทารมฺมณํ วุจฺเจยฺย, ตทา โวฏฺฐพฺพนานนฺตรมฺปิ ตสฺส ปวตฺติํ มญฺเญยฺยุนฺติ กิริยาชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ น วุตฺตํ, น ปน อลพฺภนโตฯ ยญฺเจตฺถ ปณฺณปุฏํ นิทสฺสิตํ, ตํ นิทสฺสิตพฺเพน สมานํ น โหติ, นาวาปณฺณปุฏานญฺหิ นทีโสตสฺส อาวฏฺฏนํ คติ จ วิสทิสีติ นาวายํ นทีโสตสฺส อนุพนฺธนํ, ปณฺณปุฏสฺส อนนุพนฺธนญฺจ ยุชฺชติ, อิธ ปน กิริยาชวเนตรชวนานํ ภวงฺคโสตสฺส อาวฏฺฏนํ คติ จ สทิสีติ เอตสฺส อนนุพนฺธนํ, อิตรสฺส อนุพนฺธนญฺจ น ยุชฺชติ, ตสฺมา วิจาเรตพฺพเมว ต’’นฺติ วทนฺติฯ

[525-6] ยถา เจตํ มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺเม นานุวตฺตติ, ตถา ยทา เอเต กามาวจรธมฺมาปิ มหคฺคตานุตฺตรธมฺมารมฺมณา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, ตทา เตปิ นานุพนฺธตีติ อาห ‘‘กามาวจรธมฺมาปี’’ติอาทิฯ มหคฺคตา-คฺคหเณน เจตฺถ โลกุตฺตรานมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

เต จาปีติ จ-สทฺเทน โลกุตฺตรารมฺมณานํ คหณํฯ กสฺมา นานุพนฺธตีติ อาห ‘‘ปริตฺตารมฺมณตฺตา’’ติอาทิฯ ปริตฺตารมฺมณตฺตาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กามาวจรวิปากานํ เอกนฺเตน ปริตฺตารมฺมณตฺตาฯ ตถาปริจิตตฺตาติ ยถา ชวนํ, เอวํ อปริจิตตฺตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา หิ โส ปิตรํ, ปิตุสทิสํ วา กญฺจิ อนุพนฺธนฺโต ตรุณทารโก ฆรทฺวารนฺตรวีถิจตุกฺกาทิมฺหิ ปริจิเตเยว เทเส อนุคจฺฉติ, น อรญฺญํ วา รกฺขสภูมิํ วา คจฺฉนฺตํ, เอวํ กามาวจรธมฺเม อนุพนฺธนฺตมฺปิ ปริตฺตมฺหิ ปริจิเตเยว เทเส ปวตฺตมาเน เต ธมฺเม อนุพนฺธติ, น มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตมาเนปิฯ

[527-32] อิทานิ กิํ อิมาย ยุตฺติกถาย, อฏฺฐกถาปมาณโต เจตํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิํ เตนา’’ติอาทิฯ ชวเนติ กามาวจรชวเนฯ ตทารมฺมณจิตฺตานิ ‘‘ตทารมฺมณ’’นฺติ ลทฺธนามานิ จิตฺตานิ ตทารมฺมณภาวํ น คณฺหนฺติ, ตทารมฺมณภาเวน น ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา นามโคตฺตํ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ ตสฺส ชวนสฺส อารมฺมณํ น คณฺหนฺติ น ลพฺภนฺตีติ อตฺโถฯ รูปารูปภเวสุ วาติ วา-สทฺเทน ‘‘ชวเน ชวิเตปิ ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺตี’’ติ อากฑฺฒติฯ ปณฺณตฺติํ อารพฺภาติ กามภเวปิ ปณฺณตฺติํ อารพฺภฯ ลกฺขณารมฺมณายาติ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยารมฺมณาย, พลววิปสฺสนายาติ อตฺโถฯ ‘‘ตีณิ ลกฺขณานิ, ติสฺโส จ ปญฺญตฺติโย กุสลตฺติเก น ลพฺภนฺตี’’ติ อฏฺฐกถาย วุตฺตตฺตา ติณฺณํ ลกฺขณานํ ธมฺมโต อภาเวน ตํ อารพฺภ ปวตฺตาย วิปสฺสนาย ตทารมฺมณานิ น ลพฺภนฺติฯ

ปฏฺฐาเน ปน ‘‘เสขา วา ปุถุชฺชนา วา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺติ, กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.406) วจนโต ขนฺธารมฺมณิกวิปสฺสนาย ตทารมฺมณํ ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ มิจฺฉตฺตนิยเตสูติ ‘‘กตเม ธมฺมา มิจฺฉตฺตนิยตา? จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา’’ติ (ธ. ส. 1426) เอวมาคเตสุ มิจฺฉาคาหวเสน ปวตฺเตสุ ธมฺเมสุ ชวนํ หุตฺวา ชวิเตสุฯ กสฺมา ปน เตสุ ชวิเตสุ ตทารมฺมณํ น ลพฺภตีติ? กามาวจรวิปากานญฺหิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิ วิย ‘‘อตฺตา โอจฺฉิชฺชตี’’ติอาทินา อตฺตปริกปฺปนาวเสน อปฺปวตฺตนโต นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิวสปฺปวตฺเตสุ เตสุ ชวิเตสุ ตทนนฺตรํ ตทารมฺมณานิ น อุปฺปชฺชนฺติ, อนิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิวสปฺปวตฺเตสุ ปน ชวิเตสุ ตทารมฺมณํ นุปฺปชฺชตีติ นตฺถิฯ อถ วา มิจฺฉตฺตนิยเตสูติ มิจฺฉาภาวนิยตสภาเวสุ ตํวิสเยสูติ อตฺโถฯ มิจฺฉตฺตนิยตธมฺมานํ ธมฺมสภาวํ อคฺคเหตฺวา มิจฺฉตฺตนิยตสภาวสฺเสว คหณโต, ตสฺส จ วิปากานํ อวิภูตตฺตา มิจฺฉตฺตนิยตสภาเว อารพฺภ ตทารมฺมณา น ลพฺภนฺติฯ ปิ-สทฺเทน สมฺมตฺตนิยเตสุปีติ สมฺปิณฺเฑติ, ‘‘โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภา’’ติ วา เอเตน สิทฺธตฺตา น เตสํ วิสุํ อุทฺธรณํ กตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน มิจฺฉตฺตนิยตสมฺมตฺตนิยตานํ อญฺญมญฺญปฏิปกฺขภาเวน พลวภาวโต ตทารมฺมณสฺส อวตฺถุภาวทสฺสนตฺถํ มิจฺฉตฺตนิยตานนฺตรํ สมฺมตฺตนิยตาปิ อุทฺธฏาฯ มิจฺฉตฺตนิยตสภาวสฺส วิย ปฏิสมฺภิทาสภาวสฺสปิ กามาวจรวิปากานํ อวิภูตภาเวน ปฏิสมฺภิทาญาณานิ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภตีติ อาห ‘‘ปฏิสมฺภิทาญาณานี’’ติอาทิฯ มโนทฺวาเรปีติ น เกวลํ ปญฺจทฺวาเรสุเยว, อถ โข มโนทฺวาเรปิฯ สพฺเพสนฺติ อเหตุกทุเหตุกาทีนํ สพฺเพสํฯ อนุปุพฺพโตติ เหฏฺฐา วุตฺตอนุกฺกมโตฯ

[533] น วิชฺชตีติ มโนทฺวารสฺส อปฺปฏิฆภาเวน น วิชฺชติฯ

ภวงฺคโตติ ภวงฺคสนฺตานโต, ตสฺส อารมฺมณโต วาฯ วุฏฺฐานนฺติ ภวงฺคสนฺตาเน, ตสฺสารมฺมเณ วา สติ ตสฺส วุฏฺฐานํฯ

[535-6] สตฺต สตฺตาติ เอเกกสฺส สตฺต สตฺตาติ กตฺวาฯ ปาปปากาติ อกุสลวิปากาฯ ‘‘ทฺวาทสาปุญฺญจิตฺตาน’’นฺติ วตฺวา ‘‘ปาปปากา’’ติ วจนํ ‘‘ตตฺริทํ สุคตสฺส สุคตจีวรปฺปมาณ’’นฺติอาทีสุ วิย สญฺญาสทฺทวเสน วุตฺตํฯ เอวํ ปวตฺติยํ อกุสลวิปากานํ ปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิสนฺธิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกาทสวิธาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อุทฺธจฺจเจตนาย ปวตฺติวิปากทานมตฺตํ วินา ปฏิสนฺธิทานาภาวโต อาห ‘‘หิตฺวา อุทฺธจฺจมานส’’นฺติฯ กิํ ปเนตฺถ การณํ, อธิโมกฺขวิรเหน สพฺพทุพฺพลมฺปิ วิจิกิจฺฉาสหคตํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติ, อธิโมกฺขสภาวโต ตโต พลวตรมฺปิ อุทฺธจฺจสหคตํ นากฑฺฒตีติ? ปฏิสนฺธิทานสภาวาภาวโตฯ ‘‘พลวํ อากฑฺฒติ, ทุพฺพลํ นากฑฺฒตี’’ติ หิ อยํ วิจารณา ปฏิสนฺธิทานสภาเวสุเยวฯ ยสฺส ปน ปฏิสนฺธิทานสภาโว เอว นตฺถิ, น ตสฺส พลวภาโว ปฏิสนฺธิอากฑฺฒเน การณนฺติฯ

กถํ ปเนตํ วิญฺญาตพฺพํ ‘‘อุทฺธจฺจสหคตสฺส ปฏิสนฺธิทานสภาโว นตฺถี’’ติ? ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ อนาคตตฺตาฯ ติวิธา หิ อกุสลา ทสฺสเนนปหาตพฺพา, ภาวนายปหาตพฺพา, สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา สิยา ภาวนายปหาตพฺพาติฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตวิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺตุปฺปาทา ทสฺสเนนปหาตพฺพา นามฯ ยถาห ‘‘กตเม ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพา? จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา วิจิกิจฺฉาสหคโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ (ธ. ส. 1408)ฯ เต หิ ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโต ‘‘ทสฺสน’’นฺติ ลทฺธนาเมน โสตาปตฺติมคฺเคเนว ปหาตพฺพตฺตา ‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺพา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาโท ภาวนายปหาตพฺโพ นามฯ ยถาห ‘‘กตเม ธมฺมา ภาวนายปหาตพฺพา? อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติฯ โส หิ อคฺคมคฺเคน ปหาตพฺพตฺตา ‘‘ภาวนายปหาตพฺโพ’’ติ วุตฺโตฯ อุปริมคฺคตฺตยญฺหิ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐสฺมิํเยว ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ, น อทิฏฺฐปุพฺพํ กิญฺจิ ปสฺสติ, ตสฺมา ‘‘ภาวนา’’ติ วุจฺจติฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา ปน สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา สิยา ภาวนายปหาตพฺพา นามฯ ยถาห ‘‘จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตา โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทา ทฺเว โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทาฯ อิเม ธมฺมา สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา สิยา ภาวนายปหาตพฺพา’’ติ (ธ. ส. 1409)ฯ เต หิ อปายนิพฺพตฺตกาวตฺถาย ปฐมมคฺเคน, เสสาวตฺถาย อุปริมคฺเคหิ ปหียมานตฺตา สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา สิยา ภาวนายปหาตพฺพา นามฯ ตตฺถ สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพมฺปิ ทสฺสเนนปหาตพฺพสามญฺเญน อิธ ‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺพา’’ตฺเวว โวหรนฺติฯ ยทิ จ อุทฺธจฺจสหคตํ ปฏิสนฺธิํ ทเทยฺย, ตทา อกุสลปฏิสนฺธิยา สุคติยํ อสมฺภวโต อปาเยสฺเวว ทเทยฺย, อปายคมนียญฺจ เอกนฺเตน ทสฺสเนนปหาตพฺพา สิยา, อิตรถา อปายคมนียสฺส อปฺปหีนตฺตา เสขานํ อปายุปฺปตฺติ อาปชฺชติ, น จ ปเนตํ ยุตฺตํ, ‘‘จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต (ขุ. ปา. 6.11; สุ. นิ. 234), อวินิปาตธมฺโม’’ติอาทิวจเนหิ สห วิรุชฺฌนโต, สติ จ ปเนตสฺส ทสฺสเนนปหาตพฺพภาเว ‘‘สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา’’ติ อิมสฺส วิภงฺเค วตฺตพฺพํ สิยา, น จ ปเนตํ วุตฺตนฺติฯ

อถ สิยา ‘‘อปายคมนีโย ราโค โทโส โมโห ตเทกฏฺฐา จ กิเลสา’’ติ เอวํ ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ วุตฺตตฺตา อุทฺธจฺจสหคตสฺสาปิ ตตฺถ สงฺคโห สกฺกา กาตุนฺติ? ตํ น, ตสฺส นิยามโต ภาวนายปหาตพฺพภาเวน วุตฺตตฺตาติ ตสฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ อวจนเมว ปฏิสนฺธิทานาภาวํ สาเธตีติฯ

นนุ จ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค –

‘‘ยสฺมิํ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ, รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา อกุสลาฯ อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 731) –

เอวํ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาทํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส วิปาโกปิ อุทฺธโฏติ กถมสฺส ปฏิสนฺธิทานาภาโว สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพติ? น อิทํ ปฏิสนฺธิทานํ สนฺธาย อุทฺธฏํ, อถ โข ปวตฺติวิปากํ สนฺธายฯ ปฏฺฐาเน ปน –

‘‘สหชาตา ทสฺสเนนปหาตพฺพา เจตนา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย, นานกฺขณิกา ทสฺสเนนปหาตพฺพา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.8.89) –

ทสฺสเนนปหาตพฺพเจตนาย เอว สหชาตนานกฺขณิกกมฺมปจฺจยภาวํ อุทฺธริตฺวาว ‘‘สหชาตา ภาวนายปหาตพฺพา เจตนา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ภาวนายปหาตพฺพเจตนาย สหชาตกมฺมปจฺจยภาโวว อุทฺธโฏ, น ปน นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโวฯ ตถา ปจฺจนียนเยปิ –

‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺโพ ธมฺโม เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาต… อุปนิสฺสย…เป.… ปจฺฉาชาต… กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.8.98) –

ทสฺสเนนปหาตพฺพสฺเสว กมฺมปจฺจยภาวํ อุทฺธริตฺวา –

‘‘ภาวนายปหาตพฺโพ ธมฺโม เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาต… อุปนิสฺสย… ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.8.99) –

ภาวนายปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส สหชาตาทิปจฺจยภาโวว วุตฺโต, น ปน กมฺมปจฺจยภาโว, น จ นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยํ วินา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนํ อตฺถิ, ตสฺมา นตฺถิ ตสฺส สพฺพถาปิ ปฏิสนฺธิทานํฯ ปวตฺติวิปากํ ปนสฺส น สกฺกา นิวาเรตุํ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค อุทฺธจฺจสหคตานมฺปิ วิปากสฺส อุทฺธฏตฺตา, นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยสฺส จ ปฏิสนฺธิวิปากเมว สนฺธาย อนุทฺธฏตฺตาฯ เอวญฺจ ปน กตฺวา ยเทเก อาจริยา วทนฺติ ‘‘อุทฺธจฺจเจตนา อุภยวิปากมฺปิ น เทติ ปฏฺฐาเน นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยสฺส อนุทฺธฏตฺตา’’ติ, ตํ เตสํ อภินิเวสมตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยทิ จ เต วเทยฺยุํ – ยถา ‘‘วิปากธมฺมธมฺมา’’ติ เอตฺถ วิปาก-สทฺเทน วิปาการหตา วุจฺจติ, เอวํ อิธาปิ อุทฺธจฺจสหคตานํ วิปาการหตํ สนฺธาย ‘‘เตสํ วิปาเก ญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถา สทฺธินฺทฺริยวินิมุตฺตสฺส อธิมุจฺจนฏฺฐสฺส อภาเวปิ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมุจฺจนสตฺติวิเสสํ คเหตฺวา สทฺธินฺทฺริยธมฺโม อธิมุจฺจนฏฺโฐ อตฺโถติ วุจฺจติ, เอวมิธาปิ ธมฺมวินิมุตฺตสฺส วิปาการหภาวสฺส อภาเวปิ ธมฺมานเมว วิปาการหสามตฺถิยํ คเหตฺวา ตสฺส อตฺถิภาโว วุตฺโตฯ ยทิ จ เต ปวตฺติวิปากํ ทเทยฺยุํ, ยถา –

‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย, นานกฺขณิกา’’ติ (ปฏฺฐา. 1.2.57) –

ปวตฺติวิปากสฺสปิ วเสน นานกฺขณิกกมฺมปจฺจโย วุตฺโต, เอวเมตฺถาปิ นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว วตฺตพฺโพ สิยาฯ น หิ ลพฺภมานสฺส อวจเน การณํ อตฺถีติ ตสฺมา ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ อภาวเมว ทีเปติฯ อปิจ ยทิ อุทฺธจฺจสหคตสฺส ปวตฺติวิปากทานํ อธิปฺเปตํ สิยา, ตทา ‘‘อนุปาทินฺนุปาทานิโย ธมฺโม อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส ธมฺมสฺส น กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ปฏิเสโธ น กาตพฺโพ สิยาฯ น หิ ฐเปตฺวา อุทฺธจฺจํ อญฺโญ โกจิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย ธมฺโม อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺโถ อตฺถีติ, ตยิทเมเตสํ อภิลาปมตฺตํฯ ตถา หิ ยํ ตาว วุตฺตํ ‘‘วิปาการหภาวํ คเหตฺวา เตสํ วิปาเกติ วุตฺต’’นฺติ, ตเทว ตสฺส วิปากสพฺภาวํ ทีเปติฯ น หิ วิปาการหภาเว สติ อภิญฺญาทีนํ วิย ตสฺส อวิปากตาย การณํ อตฺถีติฯ ยมฺปิ วุตฺตํ ‘‘นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยสฺส อวจนํ วิปากภาวํ ทีเปตี’’ติ, ตมฺปิ น สุนฺทรํ, ลพฺภมานสฺสาปิ กตฺถจิ เกนจิ อธิปฺปาเยน อวจนโตฯ ตถา หิ ธมฺมสงฺคณิยํ ลพฺภมานมฺปิ หทยวตฺถุ น วุตฺตํฯ ตสฺมา ยทิ ปวตฺติวิปากํ สนฺธาย นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว วุจฺเจยฺย, ตทา ปฏิสนฺธิวิปากทานมฺปิสฺส มญฺเญยฺยุนฺติ ลพฺภมานสฺสปิ ปวตฺติวิปากสฺส วเสน นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว น วุตฺโตติฯ ยํ ปน อนุปาทินฺนุปาทานิยสฺส อุปาทินฺนุปาทานิยํ ปติ กมฺมปจฺจยปฏิกฺเขปวจนํ, ตํ อภิญฺญากุสลาทิเก สนฺธายาติ น เอตฺตาวตา อุทฺธจฺจสหคตสฺส ปวตฺติวิปากทานํ สพฺพถาปิ ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกาติฯ ยมฺปิ อฏฺฐกถายํ ‘‘ยถา จ อภิญฺญาเจตนา, เอวมุทฺธจฺจเจตนาปิ ‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’นฺติ เอตฺถ อปเนตพฺพา’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ อุทฺธจฺจเจตนาย ตตฺถ นิทฺทิสิยมานาย ยถา อิตรา ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสน ทุวิธสฺสปิ วิปากวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย, เอวมุทฺธจฺจเจตนาปีติ คณฺเหยฺยุนฺติ วุตฺตํ, น ตสฺส ปวตฺติวิปากาภาวโตติฯ

อาจริยพุทฺธมิตฺตาทโย ปน อุทฺธจฺจสหคตํ ทฺวิธา วิภชิตฺวา เอกสฺส อุภยวิปากทานํ, เอกสฺส สพฺพถาปิ วิปากาภาวํ วณฺเณนฺติฯ เตสญฺหิ อยํ วินิจฺฉโย – อตฺถิ อุทฺธจฺจํ ภาวนายปหาตพฺพมฺปิ, อตฺถิ นภาวนายปหาตพฺพมฺปิฯ เตสุ ภาวนายปหาตพฺพํ เสขสนฺตานปฺปวตฺตํ, อิตรํ ปุถุชฺชนสนฺตานปฺปวตฺตํฯ ผลทานญฺจ ปุถุชฺชนสนฺตาเน ปวตฺตสฺเสว, เนตรสฺสฯ ตถา หิ ทสฺสนภาวนานํ อภาเวปิ เยสํ ปุถุชฺชนานํ, เสขานญฺจ ทสฺสนภาวนาหิ ภวิตพฺพํ, เตสํ ตทุปฺปตฺติกาเล ตาหิ ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา อกุสลา ‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺพา, ภาวนายปหาตพฺพา’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ ปุถุชฺชนานํ ปน ภาวนาย อภาวโต ภาวนายปหาตพฺพจินฺตา นตฺถิ, เตน เตสํ ปวตฺตมานา เต ทสฺสเนน ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺยาปิ ‘‘ภาวนายปหาตพฺพา’’ติ น วุจฺจนฺติฯ ยทิ วุจฺเจยฺยุํ, ทสฺสเนนปหาตพฺพา ภาวนายปหาตพฺพานํ เกสญฺจิ เกจิ กทาจิ อารมฺมณารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจยา ภเวยฺยุํฯ สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนญฺหิ เกสญฺจิ สกฺกายทิฏฺฐาทโย เกจิ อตีตาทีสุ กิสฺมิญฺจิ กาเล อารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสเยหิ ปจฺจยา โหนฺตีติ นตฺถิ, น จ ปฏฺฐาเน ‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺพา ภาวนายปหาตพฺพานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา นตฺถิ ปุถุชฺชเนสุ ปวตฺตมานานมกุสลานํ ภาวนายปหาตพฺพปริยาโยฯ ยทิ ตตฺถ อวจนเมว ปมาณํ, เอวํ สติ เสขสนฺตานปวตฺตานมฺปิ อกุสลานํ ภาวนายปหาตพฺพปริยาโย นตฺถีติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, เสขสนฺตานปฺปวตฺตานํ ภาวนาย ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตาฯ เตเนว จ กิญฺจิ กตฺวา เสขานํ ทสฺสเนนปหาตพฺพานํ อกุสลานํ ปหีนภาเวน อสฺสาทนาภินนฺทนานํ วตฺถูนิ น โหนฺติฯ

ปหีนตาย เอว โสมนสฺสสฺส เหตุภูตา, อวิกฺเขปเหตุภูตา จ น โทมนสฺสํ, อุทฺธจฺจญฺจ อุปฺปาเทนฺตีติ น เตสํ อารมฺมณารมฺมณาธิปติปกตูปนิสฺสยภาวํ คจฺฉนฺติฯ น หิ ปหีนกิเลเส อุปนิสฺสาย อริยา ราคโทสวิกฺเขเป อุปฺปาเทนฺติฯ วุตฺตญฺจ ‘‘โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ, น ปจฺเจติ, น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโต, สกทาคามิ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน…เป.… สุคโต’’ติฯ ปุถุชฺชนานํ ปน ทสฺสเนน ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา ทสฺสเนน ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺยานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจยา น โหนฺตีติ น สกฺกา วตฺตุํ, ‘‘ทิฏฺฐิํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ, วิจิกิจฺฉํ อารพฺภ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.407) ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานํ อุทฺธจฺจารมฺมณภาวสฺส วุตฺตตฺตาฯ เอตฺถ หิ อุทฺธจฺจนฺติ อุทฺธจฺจสหคตํ จิตฺตุปฺปาทํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุปิ ลพฺภมานเจตสิกํ อุทฺธจฺจํฯ

เอวญฺจ กตฺวา อธิปติปจฺจยนิทฺเทเส ‘‘ทิฏฺฐิํ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ ครุํ กตฺวา ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.415) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ, ตสฺมา เสขสนฺตานปฺปวตฺตานมกุสลานํ ทสฺสเนนปหาตพฺพานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจยตฺตาภาวโต ปุถุชฺชนานํ สนฺตาเนว ทสฺสเนนปหาตพฺพานมกุสลานํ ปจฺจยา น โหนฺตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ ปฏฺฐาเน ทสฺสเนนปหาตพฺพานํ ภาวนายปหาตพฺพสฺส อารมฺมณารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยตฺตานุทฺธรณํ เสขสนฺตานปฺปวตฺตานํ ภาวนายปหาตพฺพปริยายภาวํ สาเธติ, ปุถุชฺชนสนฺตาเนเยว นทสฺสเนนปหาตพฺพานมกุสลานํ ภาวนายปหาตพฺพปริยายภาวํ น สาเธติ, ตสฺมา ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺพานํ อตีตาทิภาเวน นวตฺตพฺพตฺเตปิ ยาทิสานํ ตาหิ อนุปฺปตฺติธมฺมตา อาปาเทตพฺพา, เต ปุถุชฺชเนสุ ปวตฺตมานา ทสฺสเนน ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา ทสฺสนมคฺคาเปกฺขาย ตทปฺปวตฺติยมฺปิ ทสฺสเนนปหาตพฺพา นามฯ เสเขสุ ปวตฺตมานา ภาวนาย ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา ตทปฺปวตฺติยมฺปิ ตทเปกฺขาย ภาวนายปหาตพฺพา นามฯ ทสฺสเนน ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺยา ปน ปุถุชฺชเนสุ ปวตฺตมานา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เนวทสฺสเนนปหาตพฺพา นภาวนายปหาตพฺพา, เตสุ ภาวนายปหาตพฺพา สหายวิรหโต วิปากํ น ชเนนฺติฯ ตถา หิ เตสํ ทสฺสเนนปหาตพฺพสงฺขาตํ สหการีการณํ สหายภูตํ นตฺถีติ ภาวนายปหาตพฺพเจตนาย นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว น วุตฺโตฯ อเปกฺขิตพฺพทสฺสนภาวนารหิตานํ ปน ปุถุชฺชเนสุ อุปฺปชฺชมานานํ สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนํ, อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาทสฺส จ สํโยชนตฺตยตเทกฏฺฐกิเลสานํ อนุปจฺฉินฺนตาย อปริกฺขีณสหายานํ วิปากุปฺปาทนํ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุนฺติ อุทฺธจฺจสหคตธมฺมานํ วิปาโก วิภงฺเค วุตฺโตติฯ

ยทิ เอวํ, อเปกฺขิตพฺพทสฺสนภาวนารหิตานํ อกุสลานํ ‘‘เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, อปฺปหาตพฺพสภาวานํ กุสลาทีนํ ‘‘เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพา’’ติ วุตฺตตฺตา, อปฺปหาตพฺพวิรุทฺธสภาวตฺตา จ อกุสลานํ ฯ ยทิ เอวํ เต อิมสฺมิํ ติเก นวตฺตพฺพาติ วตฺตพฺพา อาปชฺชนฺตีติ? นาปชฺชนฺติ, จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ ทสฺสิตานํ ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาทานํ ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺคหิตตฺตาฯ

ยถา หิ อุปฺปนฺนตฺติเก ธมฺมวเสน สพฺเพสํ สงฺขตธมฺมานํ สงฺคหิตตฺตา กาลวเสน อสงฺคหิตาปิ อตีตา ‘‘นวตฺตพฺพา’’ติ น วุตฺตา จิตฺตุปฺปาทานุรูเปน สงฺคหิเตสุ นวตฺตพฺพสฺส อภาวา, เอวํ อิธาปิ จิตฺตุปฺปาทภาเวน สงฺคหิเตสุ นวตฺตพฺพสฺส อภาวา ‘‘นวตฺตพฺพา’’ติ น วุตฺตาฯ สพฺเพน สพฺพญฺหิ ธมฺมวเสน อสงฺคหิตสฺส ติกทุเกสุ นวตฺตพฺพตาปตฺติฯ ยตฺถ หิ จิตฺตุปฺปาโท โกจิ นิโยคโต นวตฺตพฺโพ อตฺถิ, ตตฺถ เตสํ จตุตฺโถ โกฏฺฐาโส อตฺถีติ ยถาวุตฺตปเทสุ วิย ตตฺถาปิ ภินฺทิตฺวา ภาเชตพฺเพ จิตฺตุปฺปาเท ภินฺทิตฺวา ภาเชติ ‘‘สิยา นวตฺตพฺพาปริตฺตารมฺมณา’’ติอาทินา, ตทภาวา อุปฺปนฺนตฺติเก, อิธ จ ตถา น วุตฺตนฺติฯ

อถ วา ยถา สปฺปฏิเฆหิ สมานสภาวตฺตา รูปธาตุยํ ‘‘ตโย มหาภูตา สปฺปฏิฆา’’ติ วุตฺตา, ยถาห ‘‘อสญฺญสตฺตานํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ เอกํ มหาภูต’’นฺติ, เอวํ ปุถุชฺชนานํ ปวตฺตมานา ภาวนายปหาตพฺพสมานสภาวา ‘‘ภาวนายปหาตพฺพา’’ติ วุจฺเจยฺยุนฺติ นตฺถิ นวตฺตพฺพตาปสงฺโคฯ เอวญฺจ สติ ปุถุชฺชนานํ ปวตฺตมานาปิ ภาวนายปหาตพฺพา สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทโย ปรภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจโย, ราโค จ ราคทิฏฺฐีนํ อธิปติปจฺจโยติ อยมตฺโถ ลทฺโธ โหติฯ เตเนว หิ –

‘‘ภาวนายปหาตพฺโพ ธมฺโม ทสฺสเนนปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย, อารมฺมณูปนิสฺสโย, ปกตูปนิสฺสโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.8.84) –

อิมิสฺสา นิทฺเทเส ทสฺสเนนปหาตพฺพานํ อุปนิสฺสยปจฺจยภาวีธมฺเม นิทฺทิสนฺเตน ภควตา –

‘‘ปกตูปนิสฺสโย – ปตฺถนํ อุปนิสฺสาย ปาณํ หนติ…เป.… สงฺฆํ ภินฺทติ, ภาวนายปหาตพฺโพ ราโค โทโส โมโห มาโน ปตฺถนา ทสฺสเนนปหาตพฺพสฺส ราคสฺส โทสสฺส โมหสฺส มานสฺส ทิฏฺฐิยา ปตฺถนาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย ฯ สกภณฺเฑ ฉนฺทราโค ปรภณฺเฑ ฉนฺทราคสฺส อุป…เป.… สกปริคฺคเห ฉนฺทราโค ปรปริคฺคเห ฉนฺทราคสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.8.84) –

ปุถุชฺชนสนฺตาเน ปตฺถนาทโย นิทฺทิฏฺฐาฯ

เอวมฺปิ ยถา อโผฏฺฐพฺพตฺตา รูปธาตุยํ ตโย มหาภูตา น ปรมตฺถโต สปฺปฏิฆา, เอวํ อเปกฺขิตพฺพภาวนารหิตา ปุถุชฺชเนสุ ปวตฺตมานา สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทโย ปน ปรมตฺถโต ภาวนาย ปหาตพฺพาติ ภาวนายปหาตพฺพานํ นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยตา น วุตฺตา, น จ ‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺพา ภาวนายปหาตพฺพานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตาฯ เย หิ ทสฺสเนนปหาตพฺพปจฺจยา กิเลสา, น เต ทสฺสนโต อุทฺธํ ปวตฺตนฺติฯ ทสฺสเนนปหาตพฺพปจฺจยสฺสาปิ ปน อุทฺธจฺจสหคตสฺส สหายเวกลฺลมตฺตเมว ทสฺสเนน กตํ, น ตสฺส โกจิ ภาโว ทสฺสเนน อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิโตติ ตสฺส เอกนฺตภาวนายปหาตพฺพตา วุตฺตา, ตสฺมา อุทฺธจฺจภาเวน เอกสภาวสฺเสว ตสฺส สติ สหาเย วิปากุปฺปาทนวจนํ, อสติ จ วิปากานุปฺปาทนวจนํ น วิรุชฺฌติฯ ตยิทํ สพฺพเมเตสํ อาจริยานํ อโหปุริสิการมตฺตํฯ กสฺมา? อุทฺธจฺจสหคตสฺส เอกนฺตภาวนายปหาตพฺพภาเวน วุตฺตตฺตาฯ เอวญฺหิ วุตฺตํ ภควตา ‘‘กตเม ธมฺมา ภาวนายปหาตพฺพาฯ อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ (ธ. ส. 1406)ฯ

ยทิ จ อุทฺธจฺจสหคตํ นภาวนายปหาตพฺพํ อภวิสฺส, ยถา อตีตารมฺมณตฺติเก ‘‘นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถี’’ติ (ธ. ส. 1433) วตฺวา วิภชฺช วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ‘‘นิโยคา ภาวนายปหาตพฺพา นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺธจฺจสหคโต สิยา ภาวนายปหาตพฺโพ สิยา นวตฺตพฺโพ ‘ทสฺสเนนปหาตพฺโพ’ติปิ ‘ภาวนายปหาตพฺโพ’ติปี’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา , น จ ตถา วุตฺตํฯ ยา จ ‘‘ตมตฺถํ ปฏิปาเทนฺเตหิ ยทิ วุจฺเจยฺยุ’’นฺติอาทินา ยุตฺติ วุตฺตา, สาปิ อยุตฺติฯ กสฺมา? ทสฺสเนนปหาตพฺพารมฺมณานํ ราคทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจานํ เตน เตน ปหาตพฺพภาววเสน อิจฺฉิตตฺตาฯ ยญฺจ ‘‘อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาโท วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ อธิปติปจฺจยนิทฺเทเส อุทฺธจฺจสฺส อนุทฺธรณํ การณวเสน วุตฺตํ, ตมฺปิ อการณํ อญฺญตฺถาปิ สาวเสสปาฐานํ ทสฺสนโตฯ ตถา หิ ‘‘อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส, อนาคโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอเตสํ วิภงฺเค เจโตปริยญาณคฺคหณํ กตฺวา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺสา’’ติ อิมสฺส วิภงฺเค ลพฺภมานมฺปิ เจโตปริยญาณํ น คหิตํฯ ยมฺปิ ภาวนายปหาตพฺพสฺส วิปากทานมฺหิ ทสฺสเนนปหาตพฺพสฺส สหายภาวูปคมนํ วุตฺตํ, ตมฺปิ วิจาเรตพฺพํ – กิํ อวิชฺชาทิ วิย ทานสีลาทีนํ อุปปตฺติยํเยว วิปากทานสามตฺถิยา ฐานวเสน ทสฺสเนนปหาตพฺพา ภาวนายปหาตพฺพานํ สหการีการณํ โหติ, อุทาหุ กิเลโส วิย กมฺมสฺส ปฏิสนฺธิทานมฺหีติ ? กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว ปุริโม นโย, เสขสนฺตาเน ภาวนายปหาตพฺพสฺส อกิริยาภาโว อาปชฺชติ, ปหีนาวิชฺชามานตณฺหานุสยสฺมิํ สนฺตาเน ทานาทิ วิย สหายเวกลฺเลน อวิปากสภาวตํ อาปนฺนตฺตาฯ อถ ทุติโย, ภาวนายปหาตพฺพตฺเตน อภิมตสฺสาปิ ทสฺสเนนปหาตพฺพภาโว อาปชฺชติ, ปฏิสนฺธิทาเน สติ อปายคมนียสภาวานติวตฺตนโต, ตสฺมา อมฺเหหิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อุทฺธจฺจสหคตสฺส วิปากทานํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, น เยสํ เกสญฺจิ วจนํฯ ปฏฺฐานานุสารีหิ ภวิตพฺพนฺติฯ

[537-8] ยนฺติ ยํ อาวชฺชนทฺวยํฯ กรณมตฺตตฺตาติ กรณมตฺตเมว ฐเปตฺวา ผลทานาภาวโตฯ

วาตปุปฺผสมนฺติ โมฆปุปฺผสมํ, ยถา ตํ ปฐมสญฺชาตํ อจฺฉินฺนมูเลปิ รุกฺเข นิพฺพตฺตํ ปุริเมหิ อทินฺนผลตฺตา ผลนิพฺพตฺตกํ น โหติ, เอวมิทํ อนุปจฺฉินฺนภวมูเลปิ สนฺตาเน นิพฺพตฺตํ อนาเสวนภาเวน ผลทายกํ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ชวนตฺตํ ตุ สมฺปตฺตนฺติ อฏฺฐารสวิธํ ขีณาสวาเวณิกํ วิญฺญาณมาหฯ กิจฺจสาธนโตติ ภวตณฺหามูลสฺส อโวจฺฉินฺนภาเว สติ กุสลากุสลกมฺมกิจฺจสฺส สาธนโต, ทานาทิตํตํกิจฺจสาธนวเสน วาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา หิ ฉินฺนมูลสฺส รุกฺขสฺส ปุปฺผํ ปุปฺผนมตฺตํ ฐเปตฺวา อผลเมว โหติ, เอวเมตมฺปิ ตํตํกิจฺจสาธนมตฺตํ ฐเปตฺวา สมุจฺฉินฺนภวตณฺหามูเล สนฺตาเน ปวตฺตนโต อผลเมวาติฯ

[539-40] ปฏิจฺจาติ เหตุธมฺมสฺส ปฏิมุขํ คนฺตฺวา ตํ อปจฺจกฺขายฯ เอตีติ ปวตฺตติ, ติฏฺฐติ อุปฺปชฺชติ วาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘เอตี’’ติ หิ อิทํ อุปฺปตฺติฏฺฐิตีนํ สาธารณวเสน ปวตฺติปริทีปกํฯ เตเนวาห ‘‘ฐิติยุปฺปตฺติยาปิ วา’’ติฯ เอกจฺโจ หิ ปจฺจโย ฐิติยา เอว อุปการโก โหติ ยถา ปจฺฉาชาตปจฺจโย, เอกจฺโจ อุปฺปตฺติยา เอว ยถา อนนฺตราทิโก, เอกจฺโจ อุภยสฺส ยถา เหตุอาทโยฯ เอวํ ปจฺจย-สทฺทสฺส วจนตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปจฺจยลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ธมฺโม’’ติอาทิฯ โยติ เหตุธมฺโมฯ ยสฺสาติ ยสฺส ผลธมฺมสฺสฯ ฐิติยุปฺปตฺติยาปิ วาติ ฐิติตฺถํ, อุปฺปตฺติตฺถํ วาฯ ฐิติยาติ วา ฐิติกฺขเณ, อุปฺปตฺติยาติ อุปฺปาทกฺขเณฯ ยสฺส ธมฺมสฺส อุปกาโร, ยสฺส ธมฺมสฺส ฐิติยุปฺปตฺติยาติ วา สมฺพนฺโธฯ ‘‘อุปกาโร’’ติ อิมินา ธมฺเมน ธมฺมสตฺติอุปการกํ ทสฺเสติฯ ‘‘สมฺภโว’’ติอาทิ ปจฺจยสฺเสว ปริยายทสฺสนํฯ สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโวฯ ตถา ปภโวฯ หิโนติ ปติฏฺฐาติ เอตฺถาติ เหตุฯ อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทานํ หิ-สทฺโท มูล-สทฺโท วิย ปติฏฺฐตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ

หิโนติ วา เอเตน กมฺมนิทานภูเตน อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺเตน มูเลน วิย ปาทโป ตปฺปจฺจยํ ผลํ คจฺฉติ, วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ อาปชฺชตีติ เหตุฯ อตฺตโน ผลํ กโรตีติ การณํฯ ปจฺจโย มโตติ ปจฺจโยว ‘‘สมฺภโว’’ติอาทิโต มโตฯ อตฺถโต เอเต สมานา, พฺยญฺชนมตฺตํเยว เนสํ นานตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[541-5] เอวํ ปฏฺฐาเน อาคตสพฺพปจฺจยานํ สาธารณวเสน อตฺถํ วตฺวา อิธาธิปฺเปตสฺส เหตุปจฺจยสฺเสว สรูปํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลภาทิ ปน โย ธมฺโม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มูลฏฺเฐนาติ สมฺปยุตฺตานํ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนสงฺขาตมูลฏฺเฐนฯ ฉเฬวาติ มูลฏฺเฐนูปการกภาวสฺส เตสเมว อาเวณิกภาเวน เอเต ฉเฬวฯ ชาติโตติ กุสลากุสลาพฺยากตชาติโตฯ นวธาติ ตโย กุสลเหตู, ตโย อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตูติ นวธาฯ ธมฺมานํ…เป.… สาธโกติ ยถา สาลิวีหิพีชาทีนิ สาลิวีหิอาทิภาวสฺส สาธกานิ, มณิอาทิปภาวตฺถูนญฺจ นีลาทิวณฺณานิ นีลาทิมณิปภาย สาธกานิ, เอวํ เหตุปจฺจโย ยถารหํ อตฺตโน สมฺปยุตฺตานํ กุสลาทิตฺตสาธโกติ กุสลากุสลาพฺยากตธมฺมานํ ยถากฺกมํ กุสลากุสลาพฺยากตภาวสาธโก มูลฏฺโฐติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เอเก อาจริยาติ เรวตาจริยํ, ตสฺส สิสฺสานุสิสฺเส จ สนฺธายาหฯ อถ วา ครุมฺหิ พหุวจนมฺปิ ยุชฺชตีติ เรวตาจริยเมว สนฺธาย ‘‘เอเก อาจริยา’’ติ วุตฺตํฯ

เอวํ สนฺเตติ ยทิ มูลฏฺโฐ กุสลาทิภาวสาธโก, เอวํ สติฯ ยถา จิตฺตํ จิตฺตชรูปานํ ปจฺจโย โหติ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปีติ อาห ‘‘ตํสมุฏฺฐานรูปิสู’’ติ, เหตุสมุฏฺฐานรูเปสูติ อตฺโถฯ

เนว สมฺปชฺชตีติ น สิชฺฌติ, ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺโต เหตุปจฺจยภาโว น สมฺปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยถา กุสลากุสลา เหตู ตํสมุฏฺฐานรูปสฺส กุสลาทิภาวาย น ปริยตฺตา, เอวํ อพฺยากโตปิ เหตุ ตํสมุฏฺฐานสฺส รูปสฺส อพฺยากตภาวาย น ปริยตฺโตฯ สภาเวน หิ ตํ อพฺยากตนฺติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ ยทิ กุสลาทิภาวํ น สาเธนฺติ, ปจฺจยาปิ น โหนฺตีติ วเทยฺยาติ อาห ‘‘น เตส’’นฺติอาทิฯ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.1) วจนโต เต อโลภาทโย เตสํ รูปานํ ปจฺจยา น น โหนฺติ, ภวนฺเตวาติ อตฺโถฯ

[546-7] น คนฺตพฺโพติ น ปจฺเจตพฺโพฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ กุสลาทิเหตุโย อตฺตโน วิย อตฺตเหตุกานํ ธมฺมานํ กุสลาทิภาวํ สาเธนฺติ, กุสลากุสลเหตุปจฺจยสมฺภูตา รูปธมฺมาปิ เต วิย กุสลาทโย สิยุํ, เหตุโย วา รูปานํ ปจฺจยา น สิยุํ, น จ ปเนตํ อุภยมฺปิ อตฺถิ, ตสฺมา กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธโก มูลฏฺโฐติ น วิญฺญาตพฺพนฺติฯ อปิจ ยทิ เหตุปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, ตทา อพฺยากตภาโวปิ ตปฺปฏิพทฺโธ สิยา, อเหตุกานํ อพฺยากตภาโว น สิชฺฌติฯ ยทิ จ เหตุปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, เหตูนมฺปิ กุสลาทิภาโว อปฺปฏิพทฺโธ สิยาฯ อถ เตสมฺปิ เสสเหตุปฏิพทฺโธ, เอวมฺปิ โมมูหจิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส เหตุโน อกุสลภาโว น สิชฺเฌยฺยฯ อถ ตสฺส โส อญฺญเหตุโก สิยา, เอวํ สติ เสสเหตูนมฺปิ ตํเหตุโกว สิยาฯ ยถา จ เสสเหตูนํ, เอวํ อวเสสสมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ ตํเหตุโกว สิยาฯ

อถ สิยา เหตูนํ สภาวโตว กุสลาทิภาโว, สมฺปยุตฺตานํ ปน เหตุปฏิพทฺโธติ, เอวํ สติ อโลโภ กุสโล วา สิยา อพฺยากโต วาฯ ยทิ หิ โส สภาวโต กุสโล, ตํสภาวตฺตา อพฺยากโต น สิยาฯ อถ อพฺยากโต, ตํสภาวตฺตา กุสโล น สิยา อโลภสภาวสฺส อโทสตฺตาภาโว วิยฯ ยสฺมา ปน อุภยถาปิ โหติ, ตสฺมา ยถา อุภยถา โหนฺเตสุ สทฺธาทีสุ สมฺปยุตฺเตสุ เหตุปฏิพทฺธํ กุสลาทิภาวํ ปริเยสถ, น สภาวโต, เอวํ เหตูสุปิ กุสลาทิตา อญฺญปฏิพทฺธา ปริเยสิตพฺพา, น สภาวโตฯ สา ปน ปริเยสิยมานา โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺธา โหตีติ เหตูสุ วิย เหตุสมฺปยุตฺตธมฺเมสุปิ โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, น เหตุปฏิพทฺโธติฯ เตเนวาห –

‘‘โยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 1.67)ฯ

สมยญฺญุนาติ อาภิธมฺมิกมตเวทินาฯ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสฺส สาธเนนาติ อตฺตเหตุกานํ ธมฺมานํ สมฺมา ปติฏฺฐิตภาวสฺส ถิรภาวสฺส สาธเนนฯ ลทฺธเหตุปจฺจยา หิ ธมฺมา วิรุฬฺหมูลา วิย ปาทปา ถิรา โหนฺติ สุปฺปติฏฺฐิตา, อเหตุกา ติลพีชาทิเสวาลา วิย น สุปฺปติฏฺฐิตาติฯ

[548] สพฺพโสติ กามาวจราทิสพฺพภาเคนฯ

[550-1] ปฏิสนฺธิกฺขเณ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ อภาวโต อตฺตนา สมฺปยุตฺตานํ, กฏตฺตารูปานเมว จ ปจฺจยภาโวติ อาห ‘‘อตฺตนา…เป.… ชาตาน’’นฺติฯ

กมฺมสฺส กตตฺตา เอว จ อุปจิตตฺตา จ น อิสฺสราทิเหตุโน สมฺภูตานิ รูปานิ กฏตฺตารูปานิ, กมฺมสมุฏฺฐานรูปานีติ อตฺโถ , กฏตฺตารูปาเนว ชาตานิ ภูตานิ นิพฺพตฺตานีติ กฏตฺตารูปชาตานิฯ ตเถวาติ ยถา ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ, เอวนฺติ อตฺโถฯ จิตฺตชานญฺจาติ จ-สทฺเทน ‘‘อตฺตนา สมฺปยุตฺตาน’’นฺติ อากฑฺฒติฯ

[553] โลกุตฺตรวิปากานํ ปฏิสนฺธิวเสน อปฺปวตฺตนโต นตฺถิ กมฺมสมุฏฺฐานสฺส ปจฺจยภาโวติ อาห ‘‘จิตฺตชาน’’นฺติอาทิฯ

[555] เหตุปจฺจยสมฺภโวติ เหตุปจฺจยสมฺภูตธมฺโม, เหตุปจฺจยโต ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ สมฺภวากาโร วาฯ สญฺชาตสุขเหตุนาติ สญฺชาตญาเณน, สมฺปชญฺเญนาติ อตฺโถฯ ญาณญฺหิ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทิวจนโต สุขํ เหตุ เอตสฺสาติ,

‘‘ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ โย อตฺโถ,

โย จตฺโถ สมฺปรายิโก;

อตฺถาภิสมยา ธีโร,

ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.129) –

อาทิวจนโต สุขสฺส เหตูติ วา ‘‘สุขเหตู’’ติ วุจฺจติฯ

[556] โลกสฺส อธิปติ โลกาธิปติ, สกลโลกนายเกนาติ อตฺโถฯ อตฺตาธีนานํ ปติโนติ อธิปตีฯ ฉนฺทํ ตุ เชฏฺฐกํ กตฺวาติ ‘‘ฉนฺทวโต กิํ นาม น สิชฺฌตี’’ติอาทิกํ ปุริมาภิสงฺขารูปนิสฺสยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมาเน จิตฺตุปฺปาเท ฉนฺโท เชฏฺฐกภูโต สมฺปยุตฺตธมฺเม วเส วตฺตมาโน หุตฺวา ปวตฺตติ, สมฺปยุตฺตธมฺมา จ ตสฺส วเส ปวตฺตนฺติ หีนาทิภาเวน ตทนุวตฺตนโตติ อาห ‘‘ฉนฺทํ ตุ เชฏฺฐกํ กตฺวา’’ติอาทิฯ

กตฺวา ธุรนฺติ สหชาตปุพฺพงฺคมวเสน ปุพฺพงฺคมํ กตฺวาฯ ฉนฺทาธิปติ นาม โส วา จิตฺตุปฺปาโท ฉนฺทาธิปติ นาม ‘‘ฉนฺโท อธิปติ อิมสฺสา’’ติ กตฺวาฯ เอเสวาติ ‘‘จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา…เป.… กาลสฺมิํ จิตฺตาธิปติ นามา’’ติอาทินา ยถาวุตฺโตว นโยฯ เสเสสูติ จิตฺตาทีสุฯ เอตฺถ จ ‘‘ฉนฺทํ…เป.… กาลสฺมิ’’นฺติอาทินา กาลสฺส นิยมิตตฺตา จตฺตาโรเปเต เอกกฺขเณ อธิปตี น โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺจ กตฺวา ปฏฺฐาเน ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.3) จตุนฺนมฺปิ อธิปตีนํ ปจฺจยภาโว วิสุํ วิสุํเยว อุทฺธโฏฯ ยทิ หิ เต เอกกฺขเณเยว อธิปติปจฺจยา สิยุํ, ตทา ยถา เหตุปจฺจยนิทฺเทเส ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติอาทินา อวิเสเสน วุตฺตํ มูลฏฺเฐน อุปการกภาวสฺส วิชฺชมาเนน ทฺวินฺนํ, ติณฺณมฺปิ เหตูนํ เอกกฺขเณ ปจฺจยภาวูปคมนโต, เอวํ เอกกฺขเณเยว พหูนํ เชฏฺฐกภาเว สติ อธิปติปจฺจยนิทฺเทเสปิ ‘‘อธิปตี อธิปติสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติอาทินา วตฺตพฺพํ สิยาฯ ยสฺมา ปน เอวํ อวตฺวา ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติอาทินา จตฺตาโรว วิเสเสตฺวา วุตฺตา, ตสฺมา เอเกกธมฺโมเยว เอกกฺขเณ อธิปติปจฺจโย โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เชฏฺฐฏฺเฐนาติ ปมุขภาเวนฯ

โสภนา มติ, โสภนํ วา มตํ เอเตสํ อตฺถีติ สุมติโน, สมฺมาทิฏฺฐิกาติ อตฺโถ, เตสํ มติํ วิโพเธติ ปโพเธตีติ สุมติมติวิโพธนํฯ กุจฺฉิตา มติ, กุจฺฉิตํ วา มตํ เอเตสนฺติ กุมติโน, มิจฺฉาทิฏฺฐิกา, เตสํ มติภูตา มติภาเวน ปริกปฺปิตตฺตาติ กุมติมติ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ, สาเยว อินฺธนสทิสตาย อินฺธนํ ตสฺส ปาวกํ อคฺคิ วิยาติ กุมติ…เป.… ปาวกํฯ

อติมธุรนฺติ นิปุณคมฺภีเรน อตฺถรเสน เจว สุวิมลสขิเลน พฺยญฺชนรเสน จ มธุรํฯ อเวทีติ โอคาเหตฺวา ชานาติฯ โย โยติ เถรนวมชฺฌิเมสุ โย โกจิฯ ชินวจนํ สกลํ อเวทีติ เตปิฏกสฺสปิ สกลชินวจนสฺส คหณสมตฺถตาปฏิลาเภน ตํ อวคจฺฉติฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. นวโม ปริจฺเฉโท

ปุญฺญวิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[560-1] วฏฺฏกถาย โลกุตฺตรวิปากานํ อลพฺภนโต ‘‘โลกิยาเนวา’’ติ วุตฺตํฯ ปุญฺญาปุญฺญาทิสงฺขาราติ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโรติ ตโย สงฺขาราฯ ตตฺถ ปุนาติ อตฺตโน สนฺตานํ อปุญฺญผลโต, ทุกฺขสํกิเลสโต จ โสเธติ, ปุชฺชํ ภวผลํ นิพฺพตฺเตตีติ วา ปุญฺญํ, อตฺตโน ผลสฺส อภิสงฺขรณฏฺเฐน อภิสงฺขาโร จาติ ปุญฺญาภิสงฺขาโร, ปุญฺญปฏิปกฺขโต อปุญฺญํ, วุตฺตนเยน อภิสงฺขาโร จาติ อปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ สมาธิปจฺจนีกานํ อติทูรตาย น อิญฺชติ น กมฺปตีติ อาเนญฺชํ, ตํ อภิสงฺขโรตีติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ ตตฺถ ทานสีลาทิวเสน ปวตฺตา อฏฺฐ กามาวจรกุสลเจตนา, ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา รูปาวจรกุสลเจตนา จาติ เตรส เจตนา ปุญฺญาภิสงฺขาโร นามฯ ปาณาติปาตาทิวเสน ปวตฺตา ทฺวาทส อกุสลเจตนา อปุญฺญาภิสงฺขาโร นามฯ ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา จตสฺโส อรูปาวจรกุสลเจตนา อาเนญฺชาภิสงฺขาโร นามฯ ภวาทีสุ ยถา ปจฺจยา, ตถา เยสญฺจ วิปากานํ ปจฺจยา, เตปิ วิญฺญาตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ เกจิ ปน ‘‘เตปีติ สงฺขารานํ คหณ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, เอวํ สติ ‘‘เยส’’นฺติ อนิยมนิทฺเทสสฺส นิยมกวจนาภาวโตฯ

[562] กตเม ปน เต ภวาทโยติ อาห ‘‘ตโย ภวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ กามรูปารูปวเสน ตโย ภวาฯ สญฺญีภวอสญฺญีภวเนวสญฺญีนาสญฺญีภววเสน, ปน เอกโวการภวจตุโวการภวปญฺจโวการภววเสน จ ตโย ภวา เอตฺเถว สโมธานํ คจฺฉนฺติฯ จตสฺโส โยนิโยติ อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโอปปาติกวเสน จตฺตาโร สตฺตนิกายาฯ ตตฺถ พีชกปาเล นิพฺพตฺโต สตฺตนิกาโย อณฺฑชโยนิ นามฯ มาตุคพฺเภ ชลาพุเช นิพฺพตฺตสตฺตนิกาโย ชลาพุชโยนิ นามฯ ปทุมคพฺภมานุสกคพฺภมลาทิสํเสทูปนิสฺสเยน อุปฺปชฺชนกสตฺตนิกาโย สํเสทชโยนิ นามฯ กุโตจิ อนุปฺปชฺชิตฺวา เกวลํ ตตฺถ ตตฺถ ปริปุณฺณงฺคปจฺจงฺโค หุตฺวา อุปฺปชฺชนกสตฺตนิกาโย โอปปาติกโยนิ นามฯ คติปญฺจกํ เหฏฺฐา วิภาวิตเมว ฯ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส วตฺถุภูตา จ วิญฺญาณกฺขนฺธา ฉ วิญฺญาณฏฺฐิติโย นามฯ ตา ปน นานตฺตกายาทิวเสน สตฺตวิธาติ อาห ‘‘วิญฺญาณฏฺฐิติโย สตฺตา’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สตฺติมา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ กตมา สตฺต? สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโนฯ เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกา, อยํ ปฐมา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนฯ เสยฺยถาปิ เทวา พฺรหฺมกายิกา ปฐมาภินิพฺพตฺตา, อยํ ทุติยา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ