โย นโรติ โย คหฏฺโฐ, ปพฺพชิโต วา มาณโวฯ กิราติ อนุมติยํฯ ตสฺส ‘‘อุตฺตรเตวา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ปารนฺติ อวสานํฯ ตํ อิมสฺส ปรมนิปุณคมฺภีรนยสมงฺคิตาย ยาถาวโต โอตรนฺเตหิ อกสิเรน ตริตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทุปฺปาปุเณยฺยนฺติ กตฺวา อาห ‘‘ทุตฺตร’’นฺติฯ อุตฺตรนฺติ อุตฺตมํฯ อภิธมฺมาวตารสฺส หิ อุตฺตมตาย ตเทกเทสภูตปารมฺปิ อุตฺตมเมว โหติฯ โสติ โส สมุตฺติณฺณาภิธมฺมาวตารปาโร นโรฯ อุตฺตรเตว, น ปน น สกฺโกติ ตํ อุตฺตริตุนฺติ อตฺโถฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

อารมฺมณวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สตฺตโม ปริจฺเฉโท

วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทสวณฺณนา

[376] อนนฺตญาเณนาติ อนนฺตารมฺมเณ ปวตฺตญาเณนฯ นิรงฺคเณนาติ เอตฺถ ราคาทโย อกุสลา องฺคนฺติ เอเตหิ ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลา นิหีนภาวํ คจฺฉนฺตีติ องฺคณาติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห –

‘‘ราโค องฺคณํ, โทโส องฺคณํ, โมโห องฺคณํ, ปาปกานํ โข, อาวุโส, อกุสลานํ อิจฺฉาวจรานํ อธิวจนํ ยทิทํ องฺคณ’’นฺติ จ อาทิ (วิภ. 924)ฯ

อตฺตโน สนฺตาเน สีลาทิคุเณ เอสี คเวสีติ คุเณสี, เตน คุเณสินาฯ กรุณายํ นิยุตฺโต, สา อสฺส อตฺถีติ วา การุณิโก, เตน การุณิเกนฯ

เอตฺถ จ ‘‘อนนฺตญาเณนา’’ติ อิมินา ภควโต สพฺพญฺญุภาวมาห, ‘‘นิรงฺคเณนา’’ติ ขีณาสวภาวํ, ‘‘คุเณสินา’’ติ ปุพฺพจริยํ, ‘‘การุณิเกนา’’ติ มหากรุณาสมงฺคิภาวํฯ เอตฺตเกน ปน โถมเนน ภควโต วิปากเทสนาย นิยฺยานิกาทิภาวํ ทีเปติฯ อสพฺพญฺญุนา หิ เทสิตํ อนิยฺยานิกํ โหติ, อขีณาสเวน เทสิตํ น ปากฏํ, อปุญฺญวตา เทสิตํ นปฺปติฏฺฐาติ, อการุณิเกน วุตฺตํ สุขทายกํ น โหติฯ ภควโต ปน สพฺพญฺญุภาวโต เตน เทสิตํ นิยฺยานิกํ, ขีณาสวตฺตา ปากฏํ, ปุญฺญวนฺตตาย ปติฏฺฐาติ, มหากรุณาสมงฺคิตาย สุขทายกนฺติฯ จิตฺตปฺปภวนฺติ วิปากจิตฺตานํ อุปฺปตฺติํฯ

[377-86] อิทานิ วิปากกถาย มาติกาวเสน อฏฺฐกถาย ฐปิเต ทสปฺปกาเร ทสฺเสตุํ ‘‘เอกูนติํส กมฺมานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถารทฺธาย วิปากกถาย มูลการณภาวโต ‘‘เอกูนติํส กมฺมานี’’ติ ปฐมํ กมฺมววตฺถานํ กตํฯ กมฺเม ปน กถิเต วิปากกถาย อธิฏฺฐานภูตา วิปากาปิ กเถตพฺพาติ ‘‘ปากา ทฺวตฺติํส ทสฺสิตา’’ติ ทุติยํ วิปากววตฺถานํ กตํฯ กมฺมวิปากานญฺจ อทฺวาเรสุ อทิสฺสนโต ‘‘ตีสุ…เป.… ทิสฺสเร’’ติ ตติยํ กมฺมทฺวารวิปากทฺวารา วุตฺตาฯ กมฺมวิปากานํ วจนปฺปสงฺเคเยว เอกสฺเสว กมฺมสฺส ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺม อเนกผลนิปฺผาทนํ ทสฺเสตุํ ‘‘กุสลํ…เป.… วิวิธํ ผล’’นฺติ จตุตฺถํ กามาวจรกุสลสฺส ปวตฺติปฏิสนฺธีสุ นานาผลนิปฺผาทนํ วุตฺตํฯ เอวํ วุตฺเต ปน ปวตฺติปฏิสนฺธีนํ ลพฺภมานวิปากวเสน วุตฺตภาวํ อชานนฺตา –

‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสนา’’ติ;

‘‘เอกํ ปุปฺผํ จชิตฺวาน, อสีติกปฺปโกฏิโย;

ทุคฺคติํ นาภิชานามี’’ติฯ จ –

เอวมาทิวจนสฺส พฺยญฺชนจฺฉายาย อตฺถํ คเหตฺวา ทินฺนปฏิสนฺธิกายปิ เจตนาย ปุน ปฏิสนฺธิทานํ มญฺเญยฺยุนฺติ ‘‘เอกาย…เป.… ปกาสิตา’’ติ ปญฺจมํ เอเกน กมฺเมน เอกิสฺสาเยว ปฏิสนฺธิยา นิพฺพตฺตนํ วุตฺตํฯ เอกสฺมิํ ภเว นานากมฺมสฺส วิปากปฺปวตฺติํ สุณนฺตา ‘‘ทิสฺวา กุมารํ สตปุญฺญลกฺขณ’’นฺติอาทิวจนสฺส อตฺถํ อชานนฺตา ‘‘นานากมฺเมน เอกาว ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ จินฺเตยฺยุนฺติ ‘‘นานา…เป.… ปฏิสนฺธิโย’’ติ ฉฏฺฐํ นานากมฺมสฺส นานาปฏิสนฺธิทานํ วุตฺตํฯ ตถา วิปจฺจนฺตสฺส จ เอกสฺส กมฺมสฺส โสฬส วิปากานิ ทฺวาทสมคฺโค อเหตุกฏฺฐกมฺปีติ อยํ วิปากวิภาโค เหตุเภทวเสน โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ติเหตุกํ…เป.… น จ โหติ ติเหตุกา’’ติ สตฺตมํ อฏฺฐกถาย อาคตเหตุกิตฺตนํ ทสฺสิตํฯ ตํ ปน เหตุกิตฺตนํ เอเกกสฺส กมฺมสฺส วิปากวิภาคทสฺสนตฺถนฺติฯ อิทานิ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรสฺส, โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรสฺส, ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺสาติ ติณฺณํ เถรานํ วาเทสุ ‘‘เอกาย เจตนาย ทฺวาทส วิปากานิ เอตฺเถว ทสกมคฺโค อเหตุกฏฺฐกมฺปี’’ติ อาคตสฺส ทุติยตฺเถรวาทสฺส, ‘‘เอกาย เจตนาย ทส วิปากานิ เอตฺเถว อเหตุกฏฺฐกมฺปี’’ติ อาคตสฺส ตติยตฺเถรสฺส วาทสฺส จ น สมฺมาปติฏฺฐิตตฺตา สุปฺปติฏฺฐิตสฺส ปฐมตฺเถรวาทสฺส วเสน ทสฺเสตุํ วิปาเกสุ อสงฺขารสสงฺขารวิธานํ ปจฺจยพเลน โหติ, โน กมฺมพเลนาติ ทีปนตฺถํ อฏฺฐมํ, ‘‘อสงฺขารสสงฺขาร’’นฺติอาทินา กมฺเมน สห อสมานมฺปิ กตฺวา สงฺขารเภโท วุตฺโตฯ กมฺมสฺส โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตภาเวปิ อารมฺมณวเสเนว วิปากเวทนาย ปริวตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺมเณน…เป.… ปริวตฺตน’’นฺติ นวมํ อารมฺมเณน เวทนาปริวตฺตนํ วุตฺตํฯ กมฺมวเสน เจว อารมฺมณวเสน จ อนิยตสฺส ตทารมฺมณสฺส ชวนวเสน นิยมทสฺสนตฺถํ ‘‘ตทารมฺมณ…เป.… นิยามิต’’นฺติ ทสมํ ชวเนน ตทารมฺมณนิยโม วุตฺโตติฯ

เอกูนติํส กมฺมานีติ กุสลากุสลวเสน วีสติ ปริตฺตานิ, นว มหคฺคตานีติ เอกูนติํส กมฺมานิฯ ยสฺมา ปเนสา วฏฺฏวเสน วิปากกถา, ตสฺมา โลกุตฺตรกุสลํ วชฺเชตฺวา เอกูนติํเสว กมฺมานิ วุตฺตานิฯ เอวํ ‘‘ปากา ทฺวตฺติํสา’’ติ เอตฺถาปิ เตวีสติ ปริตฺตา, นว มหคฺคตาติ ปากา ทฺวตฺติํสฯ ตีสุ ทฺวาเรสูติ กายวจีมโนทฺวารวเสน ตีสุ กมฺมทฺวาเรสุฯ กมฺมทฺวารววตฺถานํ เหฏฺฐา สงฺเขปโต ทสฺสิตเมวฯ วิตฺถารโต ปเนตํ อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถาย (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 กายกมฺมทฺวาร), ตํสํวณฺณนาทิโต จ คเหตพฺพํฯ กามํ กมฺมานิปิ ฉสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตนฺติ, ปญฺจทฺวารปฺปวตฺตานิ ปน อวิปากานิ, มโนทฺวารทฺวารตฺตยวเสน ภินฺนานํ วิปากทายกานเมว สงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘ตีสุ ทฺวาเรสู’’ติ วุตฺตํฯ ฉสูติ จกฺขุทฺวาราทีนิ ปญฺจ, มโนทฺวารญฺจาติ ฉสุ วิปากทฺวาเรสุฯ

ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺมาติ กาลสมฺปทาทิกํ ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺมฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘กาโลปธิปฺปโยคานํ , คติยา จ ยถารหํ;

สมฺปตฺติญฺจ วิปตฺติญฺจ, กมฺมมาคมฺม ปจฺจตี’’ติฯ

อถ วา ตํ ตํ ปจฺจยนฺติ โสมนสฺสาทิเหตุภูตํ ตํ ตํ สหการิปจฺจยํฯ วิวิธํ ผลนฺติ โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตสเหตุกาเหตุกอสงฺขารสสงฺขารวเสน นานปฺปการผลํฯ เอกาย เจตนายาติ อุปปชฺชเวทนียภูตาย, อปราปริยเวทนียภูตาย วา เอกาย เจตนายฯ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียภูตา ปน ปวตฺติวิปากเมว นิพฺพตฺเตติ, โน ปฏิสนฺธิํฯ

กิญฺจาปิ ‘‘ติเหตุก’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺตํ, อุกฺกฏฺฐเมว ปน ติเหตุกกมฺมํ ติเหตุกวิปากํ เทติ, ตถา ทุเหตุกมฺปิ อุกฺกฏฺฐเมว ทุเหตุกวิปากํ เทติฯ โอมกํ ปน ติเหตุกกมฺมํ ทุเหตุกุกฺกฏฺฐสทิสํ, ทุเหตุกาเหตุกเมว วิปากํ เทติฯ ตถา ทุเหตุกมฺปิ อเหตุกเมว วิปากํ เทตีติฯ อุกฺกฏฺโฐมกวิภาโค จ ปเนส กุสลากุสลปริวารลาภโต, อาเสวนวิปฺปฏิสารปฺปวตฺติยา วา ทฏฺฐพฺโพฯ ยญฺหิ กมฺมํ อตฺตโน ปวตฺติกาเล ปุริมปจฺฉาภาคปฺปวตฺเตหิ กุสลธมฺเมหิ ปริวาริตํ, ปจฺฉา วา อาเสวนลาเภน สมุทาจิณฺณํ, ตํ อุกฺกฏฺฐํฯ ยํ ปน กรณกาเล อกุสลธมฺเมหิ ปริวาริตํ, ปจฺฉา วา ‘‘ทุกฺกฏํ มยา’’ติ วิปฺปฏิสารุปฺปาทเนน ปริภาวิตํ, ตํ โอมกํ นาม โหติฯ

อเถตฺถ ยถาวุตฺตวิธานํ กิํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ อวิเสเสน, อุทาหุ ปวตฺติวเสเนวาติ เจ? ปวตฺติวเสเนว, ปฏิสนฺธิยํ ปน อยํ วิเสโสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติเหตุเกนา’’ติอาทิฯ เอตฺถาปิ ติเหตุกุกฺกฏฺฐกมฺเมเนว ติเหตุกปฏิสนฺธิ โหติ, โอมเกน ปน ทุเหตุกุกฺกฏฺเฐน จ ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ, ทุเหตุโกมเกน ปน อเหตุกาวาติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ญาณํ ชจฺจนฺธาทิวิปตฺตินิมิตฺตสฺส โมหสฺส, สพฺพากุสลสฺส วา ปฏิปกฺขํ, ตสฺมา ตํสมฺปยุตฺตํ กมฺมํ ชจฺจนฺธาทิวิปตฺติปจฺจยํ น โหตีติ ติเหตุกํ อติทุพฺพลมฺปิ สมานํ ทุเหตุกปฏิสนฺธิเมว อากฑฺฒติ, นาเหตุกนฺติ อาห ‘‘น จ โหติ อเหตุกา’’ติฯ ยสฺมา ปฏิสมฺภิทามคฺเค สุคติยํ ชจฺจนฺธพธิราทิวิปตฺติยา อเหตุกูปปตฺติํ วชฺเชตฺวา คติสมฺปตฺติยา อเหตุกูปปตฺติํ ทสฺเสนฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ, คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราฯ นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ นามรูปปจฺจยาปิ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยาปิ นามรูป’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.231-232) –

เอวํ ชวนกฺขเณ ติณฺณํ เหตูนํ ปจฺจยา ญาณสมฺปยุตฺตวิปากุปฺปตฺติ วุตฺตา, น ปน ‘‘ชวนกฺขเณ ทฺวินฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา’’ติ, ตสฺมา ติเหตุกกมฺเมเนว ติเหตุกปฏิสนฺธิ โหติ, น ทุเหตุเกนาติ อาห ‘‘ทุเหตุเกน…เป.… น จ โหติ ติเหตุกา’’ติฯ ยทิ หิ ทุเหตุกกมฺเมน ติเหตุกปฏิสนฺธิ สิยา, ยถา ‘‘อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตี’’ติ วตฺวา ตสฺส วิภงฺโค กโต, เอวํ ‘‘คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา ตสฺมิํ ขเณ…เป.… สงฺขารา, นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา ตสฺมิํ ขเณ…เป.… สงฺขารา, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา ตสฺมิํ ขเณ…เป.… นามรูป’’นฺติ สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา ญาณสมฺปยุตฺตูปปตฺติํ วตฺวา ตสฺส วิภงฺโค กาตพฺโพ สิยา, น จ ปเนวํ อตฺถิ, ตสฺมา วิญฺญายติ ‘‘ทุเหตุกกมฺเมน ติเหตุกปฏิสนฺธิ น โหตี’’ติฯ

ยทิ เอวํ –

‘‘คติสมฺปตฺติยา ญาณวิปฺปยุตฺเต ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ

คติสมฺปตฺติยา ญาณวิปฺปยุตฺเต กตเมสํ…เป.… โหติ? กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา ตสฺมิํ ขเณ…เป.… สงฺขาราฯ นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา ตสฺมิํ ขเณ…เป.… สงฺขาราฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺเว เหตู อพฺยากตา ตสฺมิํ ขเณ…เป.… นามรูป’’นฺติ –

เอวํ ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกูปปตฺติํ อุทฺธริตฺวา ‘‘คติสมฺปตฺติยา ญาณวิปฺปยุตฺเต สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ คติสมฺปตฺติยา ญาณวิปฺปยุตฺเต กตเมสํ สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา ตสฺมิํ ขเณ…เป.… สงฺขาราฯ นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา ตสฺมิํ ขเณ…เป.… สงฺขาราฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺเว เหตู อพฺยากตา ตสฺมิํ ขเณ…เป.… นามรูป’’นฺติ เอวํ ติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิยาปิ อนุทฺธฏตฺตา สาปิ น โหตีติ เจ? โน น โหติ, ทุเหตุโกมกกมฺเมน อเหตุกปฏิสนฺธิยา วิย ติเหตุโกมเกน ทุเหตุกปฏิสนฺธิยาว ทาตพฺพตฺตา, กมฺมสริกฺขกวิปากทสฺสนตฺถํ ปน มหาเถเรน ปาโฐ สาวเสโส กโตฯ

ยทิ เอวํ ปุริมวุตฺเตหิ อิทํ สมานํ กมฺมสริกฺขกตาภาวโตติ ทุเหตุกกมฺเมน ติเหตุกปฏิสนฺธิ น อุทฺธฏา, น ปน อลพฺภนโตติ? ตํ น, อกุสลกมฺมสฺส อโลภสมฺปโยคาภาวโต, อโลภผลุปฺปาทเน วิย ญาณวิปฺปยุตฺตสฺส ญาณผลุปฺปาทเน อสมตฺถภาวโตฯ ปญฺญาพลสมฺปโยคโต หิ ตํญาณผลุปฺปาทเน สมตฺถํ โหติฯ

เอตฺถาห – กิํ ปเนตํ กมฺมเมว ปฏิสนฺธิํ เทนฺตํ อตฺตนา สทิสเวทนเมว เทติ, อุทาหุ วิสทิสเวทนมฺปีติ? ทุเหตุโกมกเมว วิสทิสเวทนํ เทติ, อิตรํ ปน สทิสเวทนเมว ฯ ตถา หิ ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมฏฺฐกถาย มหากมฺมวิภงฺคสุตฺเต สุขเวทนียาทิกมฺมวณฺณนาย –

‘‘กามาวจรกุสลโต โสมนสฺสสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา จตสฺโส เจตนา, รูปาวจรกุสลโต จตุกฺกชฺฌานเจตนาติ เอวํ ปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ สุขเวทนาย ชนนโต สุขเวทนียํ กมฺมํ นามฯ กามาวจรญฺเจตฺถ ปฏิสนฺธิยํเยว เอกนฺเตน สุขํ ชเนติ, ปวตฺเต ปน อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ อทุกฺขมสุขมฺปิฯ

‘‘อกุสลเจตนา ปวตฺเต กายทฺวารปฺปวตฺตทุกฺขสฺส ชนนโต ทุกฺขเวทนียํ กมฺมํ นามฯ

‘‘กามาวจรกุสลโต ปน อุเปกฺขาสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา จตสฺโส เจตนา, รูปาวจรกุสลโต จตุตฺถชฺฌานเจตนาติ เอวํ ปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ ตติยเวทนาย ชนนโต อทุกฺขมสุขเวทนียํ กมฺมํ นามฯ เอตฺถ จ ‘‘กามาวจรํ ปฏิสนฺธิยํเยว เอกนฺเตน อทุกฺขมสุขํ ชเนติ, ปวตฺเต อิฏฺฐารมฺมเณ สุขมฺปี’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.300) –

วุตฺตํฯ

นนุ จ ‘‘อารมฺมเณน โหเตว, เวทนาปริวตฺตน’’นฺติ วจนโต อารมฺมณวเสน เวทนานิยโม โหติ, น จ โสมนสฺสสหคตกมฺเมน ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตสฺส อิฏฺฐารมฺมณเมว กมฺมนิมิตฺตาทิกมาปาถมาคจฺฉตีติ นิยโม อตฺถิ, อุเปกฺขาสหคตกมฺเมน วา อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา กถํ กมฺมวเสเนว เวทนานิยโมติ? วุจฺจเต – อิฏฺฐาทิอารมฺมณมฺปิ อาปาถมาคจฺฉนฺตํ กมฺมพเลเนว อาคจฺฉตีติ โสมนสฺสสหคตกมฺเมน ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ตสฺส พเลน อิฏฺฐารมฺมณมาปาถมาคจฺฉติ, อุเปกฺขาสหคตกมฺเมน อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณนฺติ น น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา กมฺมวเสน ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณนิยโม, อารมฺมณวเสน เวทนานิยโมติฯ อปิจ ‘‘อารมฺมเณน โหเตว, เวทนาปริวตฺตน’’นฺติ อิทํ ตทารมฺมณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ น เตน ปฏิสนฺธิยา กมฺมสริกฺขกเวทนาภาโว ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกา, ทุเหตุโกมกํ ปน โสมนสฺสสหคตมฺปิ อตฺตโน นิหีนตาย ทุเหตุกผลุปฺปาทเน อสมตฺถตฺตา, อเหตุกาย จ อตฺตนา สทิสเวทนาย ปฏิสนฺธิยา อสมฺภวโต อุเปกฺขาสหคตปฏิสนฺธิยา อนุรูปโต อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณมุปฏฺฐเปตฺวา ตทารมฺมณํ อุเปกฺขาสหคตเมว ปฏิสนฺธิํ เทติฯ

นนุ จ ‘‘ปจฺฉิมภวิกมหาโพธิสตฺตานํ เมตฺตาปุพฺพภาคํ โสมนสฺสกมฺมํ ปฏิสนฺธิํ เทตี’’ติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ, มหาสิวตฺเถโร จ อุเปกฺขาสหคตญาณสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธิํ อิจฺฉติฯ วุตฺตญฺหิ เตน ‘‘โสมนสฺสสหคตโต อุเปกฺขาสหคตํ พลวตรํ, เตน ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺติ, เตน คหิตปฏิสนฺธิกา หิ มหชฺฌาสยา โหนฺติ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร วิยา’’ติ, ตสฺมา โสมนสฺสสหคตกุสลโต อุเปกฺขาสหคตปฏิสนฺธิปิ ลพฺภติ ยถา จ, เอวํ ตถา อุเปกฺขาสหคตโต โสมนสฺสสหคตาปีติ กถํ กมฺมสทิสเวทนา ปฏิสนฺธีติ? เอตฺถาปิ จ กมฺมมฺปิ อุเปกฺขาสหคตเมวาติ เถรสฺส อธิปฺปาโย สิยาติ สกฺกา วตฺตุํฯ อปิจายํ วาโท มหาอฏฺฐกถายํ ปฏิกฺขิตฺโตวฯ

ตถา หิ วุตฺตํ สงฺคหกาเรหิ ‘‘อฏฺฐกถายํ ปน อยํ เถรสฺส มโนรโถ, นตฺถิ เอต’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ หิตูปจาโร พลวา โหติ, ตสฺมา เมตฺตาปุพฺพภาคกามาวจรกุสลวิปากโสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกจิตฺเตน ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตีติ วุตฺตนฺติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิตฺตวาทํ คเหตฺวา น สกฺกา อฏฺฐกถาวจนํ จาเลตุนฺติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมเวตํ กมฺมสทิสเวทนา ปฏิสนฺธีติฯ อสมฺปฏิจฺฉนฺเตหิ วา อฏฺฐกถาย อธิปฺปาโย สาธุกํ กเถตพฺโพติฯ

อสงฺขารนฺติ อสงฺขาริกกมฺมํฯ อสงฺขารํ สสงฺขารมฺปิ ผลํ เทตีติ สมฺพนฺโธฯ

อารมฺมเณนาติ อิฏฺฐาทิอารมฺมเณนฯ เวทนาปริวตฺตนนฺติ ตสฺส ตสฺส อารมฺมณสฺส อนุรูปโต โสมนสฺสาทิเวทนาย ปริวตฺตนํ, กุสลวิปากสนฺตีรณตทารมฺมณานิ สนฺธาย เจตํ วุตฺตํฯ ตานิ หิ อิฏฺฐารมฺมเณ โสมนสฺสสหคตานิ, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาสหคตานิฯ อกุสลวิปากํ ปน สนฺตีรณตทารมฺมณํ อนิฏฺเฐ, อนิฏฺฐมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ อุเปกฺขาสหคตเมวฯ น หิ ตสฺส อารมฺมณวเสน เวทนาเภโท อตฺถิ, เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ทฺวีสุปิ อุเปกฺขาสหคตเมวฯ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉเนสุ จ ฐเปตฺวา กายวิญฺญาณทฺวยํ เสสานิ อิฏฺฐาทีสุ สพฺพตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตการณวเสเนว อุเปกฺขาสหคตานิ, ตถา กายวิญฺญาณํ อิฏฺฐาทีสุ สุขสหคตํ, อนิฏฺฐาทีสุ ทุกฺขสหคตนฺติฯ ชวเนน นิยมิตํ อฏฺฐกถายนฺติ อธิปฺปาโยฯ เหตุนิยมนเมว เจตฺถ ชวนวเสน โหติ เวทนาเภทสฺส อารมฺมเณเนว, สงฺขารเภทสฺส จ ปจฺจยวเสเนว นิยมิตตฺตาฯ เอตฺถ จ อกุสลวิปากานํ วิภาคาภาวโต กุสลวิปากตทารมฺมณานเมว อารมฺมณชวนปจฺจยวเสน นิยมนํ โหติฯ ตํ ปน สรูปโต เอวํ เวทิตพฺพํ – ติเหตุกุกฺกฏฺฐกมฺเมน หิ ตทารมฺมณํ ปวตฺตมานํ กมฺมวเสน นิยมาภาวโต สพฺเพสุปิ กุสลวิปากตทารมฺมเณสุ สมฺปตฺเตสุ อารมฺมณชวนปจฺจยวเสน, อารมฺมณชวนวเสเนว วา นิยตํ เอกเมว อุปฺปชฺชติฯ

กถํ? ตทารมฺมเณสุ หิ อารมฺมณวเสน เวทนานิยโม โหติ, ชวนวเสน เหตุนิยโม , ปจฺจยวเสน สงฺขารนิยโมฯ อเหตุเกสุ ปน สงฺขารเภทาภาวโต ปจฺจยวเสน นิยมนํ นตฺถิฯ ตตฺถ อารมฺมเณน เวทนานิยมนํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ ชวนวเสน เหตุนิยมเน ปน กมฺมสริกฺขกเหตุวเสน ติเหตุกานิ ทุเหตุกานิ อเหตุกานีติ ตีณิ ชวนานิ เวทิตพฺพานิฯ ตตฺถ กมฺมสริกฺขกเหตุวเสน ติเหตุกชวนานิ นาม กามาวจรกุสลกิริยาสุ ญาณสมฺปยุตฺตชวนานิ, ทุเหตุกชวนานิ นาม ญาณวิปฺปยุตฺตชวนานิ, อเหตุกานิ นาม อกุสลชวนานิ เจว กิริยาเหตุกชวนญฺจฯ อกุสลชวนานิปิ หิ กุสลกมฺมสริกฺขกเหตุวเสน อเหตุกานิ กุสลเหตูนํ เตสุ อภาวโตฯ

ตตฺถ กมฺมสฺส ชวนสทิสตทารมฺมณาภินิปฺผาทนสามตฺถิเย สติ ติเหตุกชวเน ชวิเต ติเหตุกตทารมฺมณํ โหติ, ทุเหตุกชวเน ชวิเต ทุเหตุกตทารมฺมณํ, อเหตุกชวเน ชวิเต อเหตุกตทารมฺมณํ โหตีติฯ เอวํ ชวนวเสน เหตุนิยมนํ ทฏฺฐพฺพํฯ กถํ ปจฺจยวเสน สงฺขารนิยโมติ? กาลสมฺปทาทีนํ, อุตุสมฺปทาทีนญฺจ ปจฺจยานํ พลวภาเว สติ อสงฺขาริกตทารมฺมณํ โหติ, ทุพฺพลภาเว สสงฺขาริกํฯ อเหตุกตทารมฺมณสฺส ปน ปจฺจยวเสน นิยโม นตฺถิ, ตสฺมา ยทิ อิฏฺฐารมฺมณํ โหติ, ตทา อุเปกฺขาสหคตํ ตทารมฺมณํ ปฏิพาหิตฺวา โสมนสฺสสหคตตทารมฺมณเมว โหติฯ โสมนสฺสสหคตตทารมฺมเณสุปิ อนิยเมน อารมฺมณวเสน สพฺเพสุ สมฺปตฺเตสุ ชวนสฺส ติเหตุกภาเว ทุเหตุกาเหตุเก ปฏิพาหิตฺวา ติเหตุกเมว ตทารมฺมณํ โหติฯ

ติเหตุกตทารมฺมเณสุปิ อนิยเมน ชวนวเสน สพฺเพสุ สมฺปตฺเตสุ ปจฺจยสฺส พลวภาเว สติ สสงฺขาริกตทารมฺมณํ ปฏิพาหิตฺวา อสงฺขาริกเมว ตทารมฺมณํ โหติฯ เอเตเนว นเยน เสสํ ตทารมฺมณมฺปิ ตํตํชวนานุรูปโต นิยมนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อเหตุกตทารมฺมณํ ปน ปจฺจยํ อนเปกฺขิตฺวา อารมฺมณวเสน เจว ชวนวเสน จ นิยมนํ โหติฯ อิทเมตฺถ เยภุยฺยปฺปวตฺติวเสน นิยมนํฯ กทาจิ ปน อารมฺมณวเสน, ปจฺจยวเสน, ปริจิตวเสน จ ตทารมฺมณนิยโม โหติฯ ตตฺถ อารมฺมณวเสน เจว ปจฺจยวเสน จ นิยมนํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ปริจิตวเสน ปน นิยมเน เยภุยฺเยน ติเหตุกกุสลปฺปวตฺติยา เตสุ ปริจิตสฺส กทาจิ ทุเหตุเก, อเหตุเก วา ชวเน ชวิเต ปริจยวเสน ติเหตุกตทารมฺมณเมว โหติฯ เยภุยฺเยน จ ทุเหตุกชวนปฺปวตฺติยา ตตฺถ ปริจิตสฺส กทาจิ ติเหตุเก, อเหตุเก วา ชวเน ชวิเต ปริจยวเสน ทุเหตุกตทารมฺมณเมว โหติฯ ตเถว อกุสเลสุ ปริจิตสฺส กทาจิ ติเหตุกทุเหตุเกสุปิ ชวเนสุ ชวิเตสุ ปริจยวเสน อเหตุกตทารมฺมณเมว โหตีติฯ เอวญฺจ กตฺวา ปฏฺฐาเน –

‘‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ สเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชติ, สเหตุเก ขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ, กุสลากุสเล นิรุทฺเธ อเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ –

อวิเสเสน อกุสลชวนานนฺตรมฺปิ สเหตุกตทารมฺมณํ, ติเหตุกชวนานนฺตรญฺจ อเหตุกตทารมฺมณํ วุตฺตํฯ

ติเหตุโกมเกน, ปน ทุเหตุกุกฺกฏฺเฐน จ กมฺเมน ตทารมฺมณปฺปวตฺติยํ กมฺมสฺส ติเหตุกวิปากทาเน อสมตฺถตาย ติเหตุกชวเนปิ ชวิเต ทุเหตุกตทารมฺมณเมว โหติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ทุเหตุโกมเกน ปน กมฺเมน ตทารมฺมณปฺปวตฺติยํ กมฺมสฺส สเหตุกตทารมฺมณนิพฺพตฺตเน อสมตฺถตาย สเหตุกชวเนปิ ชวิเต อเหตุกตทารมฺมณเมว โหติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

[387-91] ตุลฺเยน ปากจิตฺเตนาติ โสมนสฺสสหคตญาณสมฺปยุตฺตอสงฺขาริเกน มหาวิปากจิตฺเตนฯ พลวารมฺมเณติ อติมหนฺตารมฺมเณฯ จตุพฺพิธญฺหิ อารมฺมณํ อติมหนฺตํ มหนฺตํ ปริตฺตํ อติปริตฺตนฺติฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ตถา หิ วิสยํ อาหุ, จตุธา เอตฺถ ปณฺฑิตา;

มหนฺตาติมหนฺตโต, ปริตฺตาติปริตฺตโต’’ติฯ

อติมหนฺตาทิภาโว จสฺส อาปาถคตกาเล อุปฺปชฺชนกจิตฺตกฺขณวเสน เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ อาปาถคตกฺขณโต ปฏฺฐาย ยาว โสฬสจิตฺตกฺขณา, ตาว วิชฺชมานายุกอารมฺมณํ อติมหนฺตํ นามฯ ปนฺนรสจุทฺทสจิตฺตกฺขณายุกํ มหนฺตํ นามฯ เตรสจิตฺตกฺขณโต ปฏฺฐาย อฏฺฐจิตฺตกฺขณายุกํ ปริตฺตํ นามฯ ตโต ปรํ อติปริตฺตํ นามฯ ตตฺถ อติมหนฺตารมฺมเณ ตทารมฺมณปริโยสานานิ วีถิจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ มหนฺเต ชวนปริโยสานานิ, นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทฯ ปริตฺเต ชวนมฺปิ น อุปฺปชฺชติ, สนฺตีรณานนฺตรํ โวฏฺฐพฺพนเมว ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺตติฯ อติปริตฺเต ภวงฺคจลนมตฺตเมวฯ กถํ? อติมหนฺเต หิ อารมฺมเณ ปญฺจทฺวาเรสุ ยถานุรูปํ อญฺญตรสฺมิํ ทฺวาเร อาปาถคเต ปสาทฆฏฺฏนานุภาเวน หทยวตฺถุสนฺนิสฺสิตา ภวงฺคสนฺตติ โวจฺฉิชฺชติ, โวจฺฉิชฺชมานา จ สหสา น โอจฺฉิชฺชติฯ

ยถา ปน เวเคน ธาวนฺโต ปุริโส อนฺตรา ฐาตุกาโมปิ เอกทฺเวปทวาเร อติกฺกมิตฺวาว ฐาตุํ สกฺโกติ, น ปน ฐาตุกามตาย สทฺธิํเยว, เอวเมว ทีปสิขา วิย, คงฺคาโสโต วิย, เวเคน ชวมานา ภวงฺคสนฺตติ อนฺตรา โอจฺฉิชฺชมานาปิ ปสาทฆฏฺฏนโต ปรํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวาว โอจฺฉิชฺชติฯ ตตฺถ ปฐมจิตฺตํ ภวงฺคสนฺตติยา จลนากาเรน อุปฺปชฺชนโต ภวงฺคจลนํ นาม, ทุติยํ อุปจฺฉิชฺชนวเสน อุปฺปชฺชนโต ภวงฺคุปจฺเฉโท นามฯ จลนญฺเจตฺถ วิสทิสจิตฺตสฺส อุปนิสฺสยภาวคมนํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘อารมฺมณนฺตราปาเถ , ทฺวิกฺขตฺตุํ จลิเต มโน;

จิตฺตนฺตรสฺส เหตุตฺตํ, ยานํ จลนมีริต’’นฺติฯ

ยทิ เอวํ ทุติยสฺสปิ ตํ อตฺถีติ ตมฺปิ ภวงฺคจลนมิจฺเจว วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, ภวงฺคสฺส ปน อุปจฺฉิชฺชนวเสน ปวตฺติวิเสสํ คเหตฺวา ปุริมสฺส นามโต วิสทิสนามํ กาตุํ ‘‘ภวงฺคุปจฺเฉโท’’ติ วุจฺจตีติฯ นนุ จ รูปาทีหิ ปสาเท ฆฏฺฏิเต ปสาทนิสฺสิตสฺเสว จลนํ ยุตฺตํ, กถํ ปน หทยวตฺถุสนฺนิสฺสิตาย ภวงฺคสนฺตติยา จลนนฺติ? สนฺตติวเสน เอกาพทฺธตฺตาฯ ยถา หิ เภริยา เอกสฺมิํ ตเล ฐิตสกฺขราย มกฺขิกาย นิปนฺนาย อปรสฺมิํ ตเล ทณฺฑาทินา ปหเฏ อนุกฺกเมน เภริจมฺมวรตฺตาทีนํ จลเนน สกฺขราย จลิตาย มกฺขิกาย ปลายนํ โหติ, เอวเมว รูปาทิมฺหิ ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตนฺนิสฺสเยสุ มหาภูเตสุ จลิเตสุ อนุกฺกเมน ตํสมฺพนฺธานํ เสสรูปานมฺปิ จลเนน หทยวตฺถุมฺหิ จลิเต ตนฺนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺส จลนากาเรน ปวตฺติ โหติฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ฆฏฺฏิเต อญฺญวตฺถุมฺหิ, อญฺญนิสฺสิตกมฺปนํ;

เอกาพทฺเธน โหตีติ, สกฺขโรปมยา วเท’’ติฯ (ส. ส. 176);

เอวํ ภวงฺคจลนภวงฺคุปจฺเฉเทสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธสุ ‘‘กิํ นาเมต’’นฺติ วทนฺตี วิย วีถิจิตฺตานิ อารมฺมณาภิมุขํ ปฏิปาเทนฺตี กิริยามโนธาตุ อุปฺปชฺชติ, ตสฺสานนฺตรํ ยถารหํ ทสฺสนาทิกิจฺจํ สาธยมานา ปญฺจวิญฺญาณธาตูสุ อญฺญตรา อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ ตาย คหิตเมวารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉมานา วิปากาเหตุกมโนธาตุ อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ ตเทวารมฺมณํ สนฺตีรยมานา วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ ตเมวารมฺมณํ ววตฺถาปยมานา กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ กามาวจรกุสลากุสลกิริยชวเนสุ ยํ กิญฺจิ ลทฺธปจฺจยํ ตเทวารมฺมณํ อารพฺภ ชวนํ หุตฺวา เยภุยฺเยน สตฺตกฺขตฺตุํ ชวติ, ตทนนฺตรํ เอกาทสตทารมฺมณจิตฺเตสุ อญฺญตรํ กมฺมํ อารมฺมณํ ชวนํ ปจฺจโย ปริจิตตาติ อิเมสํ อนุรูปวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคปาโต โหติฯ

อิธ ฐตฺวา อิมิสฺสา จิตฺตปรมฺปราย สุขคฺคหณตฺถํ อมฺโพปมา เวทิตพฺพาฯ กถํ? เอโก กิร ปุริโส ผลิตมฺพรุกฺขสฺส เหฏฺฐา สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปนฺโน นิทฺทายติ, อเถกํ อมฺพปกฺกํ วณฺฏโต มุจฺจิตฺวา ตสฺส กณฺณสกฺขลิํ ปุญฺฉมานํ วิย ‘‘ฐ’’นฺติ ภูมิยํ ปตติ, โส ตสฺส สทฺเทน ปพุชฺฌิตฺวา สีสโต วตฺถํ อปเนตฺวา จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิ, ตโต หตฺถํ ปสาเรตฺวา ผลํ คเหตฺวา มทฺทิตฺวา อุปสิงฺฆิตฺวา ปกฺกภาวํ ญตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา มุขคตํ สห เสมฺเหน อสฺสาเทตฺวา ปุน ตเถว นิทฺทายติฯ

ตตฺถ ตสฺส ปุริสสฺส อมฺพรุกฺขมูเล นิทฺทายนกาโล วิย ภวงฺคสมงฺคิกาโล, อมฺพปกฺกสฺส ปติตกาโล วิย อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนกาโล, ปตนสทฺเทน ปพุทฺธกาโล วิย มโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโล, อุมฺมีเลตฺวา โอโลกิตกาโล วิย จกฺขุวิญฺญาณสฺส ทสฺสนกิจฺจํ สาธนกาโล, หตฺถํ ปสาเรตฺวา คหิตกาโล วิย วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนกาโล, คเหตฺวา มทฺทิตกาโล วิย วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส สนฺตีริตกาโล, อุปสิงฺฆิตกาโล วิย กิริยามโนวิญฺญาณธาตุยา ววตฺถาปิตกาโล, ปริภุตฺตกาโล วิย ชวนสฺส อารมฺมณรสอนุภวิตกาโล, มุขคตํ สห เสมฺเหน อสฺสาทิตกาโล วิย ตทารมฺมณสฺส ชวเนน อนุภูตารมฺมณอนุภวนกาโล, ปุน นิทฺทายนํ วิย ปุน ภวงฺคกาโลติ เอวเมตฺถ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ

อยํ ปน อุปมา กิํ ทีเปติ? อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนเมว กิจฺจํ, กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคาวฏฺฏนเมว กิจฺจํ, ปญฺจวิญฺญาณธาตูนํ ทสฺสนาทิกเมว กิจฺจํ, วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา สมฺปฏิจฺฉนเมว กิจฺจํ, วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา สนฺตีรณเมว กิจฺจํ, กิริยามโนวิญฺญาณธาตุยา ววตฺถาปนเมว กิจฺจํ, ชวนสฺเสว ปน อารมฺมณรสานุภวนํ ตทารมฺมณสฺส เอเตน อนุภูตสฺเสว อนุภวนนฺติ เอวํ กิจฺจวเสน ธมฺมานํ อญฺญมญฺญาสํกิณฺณตํ ทีเปติ, เอวํ ปวตฺตมานํ ปน จิตฺตํ ‘‘ตฺวํ อาวชฺชนํ นาม โหหิ, ตฺวํ ทสฺสนาทีสุ อญฺญตรํ, ตฺวํ สมฺปฏิจฺฉนํ นามา’’ติอาทินา นิยุญฺชเก การเก อสติปิ จิตฺตนิยามวเสเนว ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ ตํ ปน จิตฺตนิยามํ สทฺธิํ อุตุนิยามาทีหิ ปริจฺเฉทาวสาเน วกฺขติฯ อยํ ตาว อติมหนฺตารมฺมเณ จิตฺตปฺปวตฺติวิภาวนาฯ

มหนฺตารมฺมเณ ปน ตทารมฺมณุปฺปาทสฺส อภาวโต ตสฺมิํ อาปาถคเต วุตฺตนเยน ชวนปริโยสาเนสุ วีถิจิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ ภวงฺคปาโตว โหติ, อารมฺมณสฺส ปน ปริกฺขีณายุกตฺตา เอกจิตฺตกฺขณิกปฺปมาเณปิ วา อายุมฺหิ สติ สมาสนฺนมรโณ วิย ปุริโส ทุพฺพลภาวโต ตทารมฺมณํ นุปฺปชฺชติฯ อปิจ ตทารมฺมณมุปฺปชฺชนฺตํ นิยมโต ทฺวิกฺขตฺตุเมว อุปฺปชฺชติ, น เอกวารํฯ

เอกจิตฺตกฺขณาวสิฏฺเฐ จ อารมฺมเณ เอกสฺมิํ ตทารมฺมเณ อุปฺปนฺเนสุ ทุติยสฺส อุปฺปชฺชนกาเล ตสฺส นิรุทฺธตฺตา นุปฺปชฺชติฯ น หิ ทฺวีสุ ตทารมฺมเณสุ เอกํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, เอกํ อตีตารมฺมณํ โหติ, ตสฺมา ทุติยสฺส อนุปฺปตฺติยา ปฐมมฺปิ นุปฺปชฺชตีติฯ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ ปน สกิมฺปิ ตทารมฺมณสฺส ปวตฺติ วุตฺตาฯ ปรมตฺถวินิจฺฉเยปิ จ ตเมว วาทํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘สกิํ ทฺเว วา ตทาลมฺพ’’นฺติ (ปรม. วิ. 116) วุตฺตํฯ อภิธมฺมฏฺฐกถายํ ปน ‘‘จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ สพฺพวาเรสุ ทฺเว เอว จิตฺตวารานิ อาคตานี’’ติ วตฺวา ตํ น สมฺปฏิจฺฉิตํ, ตสฺมา มหนฺตารมฺมเณ ชวนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหติ, นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโท, อยญฺจ ตทารมฺมเณหิ ตุจฺฉตาย ‘‘โมฆวาโร’’ติ วุจฺจติฯ

ปริตฺตารมฺมเณ ชวนุปฺปาทสฺสปิ อภาวโต สนฺตีรณาวสาเนสุ วีถิจิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ ตทนนฺตรํ โวฏฺฐพฺพนเมว อาเสวนํ ลภิตฺวา ชวนฏฺฐาเน ฐตฺวา ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺตติ, ตโต ภวงฺคปาโต โหติฯ โวฏฺฐพฺพนํ ปน อปฺปตฺวา อนฺตรา จกฺขุวิญฺญาณาทิกํ ปตฺวา นิวตฺติสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ชวนํ ปน อารมฺมณสฺส อปฺปายุกภาเวน ปริทุพฺพลตฺตา นุปฺปชฺชติฯ ตญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ สตฺตจิตฺตกฺขณายุเกเยว อุปฺปชฺชติ, กติปยจิตฺตกฺขณายุเก ปน ปฐมชวนเมว นุปฺปชฺชติฯ ตทนุปฺปตฺติยญฺหิ อิตรานิปิ นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ปริตฺตารมฺมเณ นตฺถิ ชวนุปฺปาโทติ อยํ ทุติโย โมฆวาโร อฏฺฐกถาย วุตฺโตฯ ฏีกากาโร ปน ตถา อสมฺปฏิจฺฉิตฺวา อญฺญถา ทุติยโมฆวารํ ปกปฺเปติฯ วุตฺตญฺหิ เตน ตีสุ โมฆวาเรสุ ทุติยโมฆวาโร อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺโพฯ

ยทิ หิ อนุโลเม เวทนาตฺติเก ปฏิจฺจวาราทีสุ ‘‘อาเสวนปจฺจยา น มคฺเค ทฺเว, นมคฺคปจฺจยา อาเสวเน ทฺเว’’ติ จ วุตฺตํ สิยา, โสปิ โมฆวาโร ลพฺเภยฺยฯ

ยทิ จ โวฏฺฐพฺพนมฺปิ อาเสวนปจฺจโย สิยา, กุสลากุสลานมฺปิ สิยาฯ น หิ อาเสวนปจฺจยํ ลทฺธุํ ยุตฺตสฺส อาเสวนปจฺจยภาวี ธมฺโม อาเสวนปจฺจโย โหตีติ อวุตฺโต อตฺถิฯ โวฏฺฐพฺพนสฺส ปน กุสลากุสลานํ อาเสวนปจฺจยภาโว น วุตฺโตฯ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นาเสวนปจฺจยาฯ อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นาเสวนปจฺจยา’’ติ วจนโต ปฏิกฺขิตฺโตวฯ อถาปิ สิยา ‘‘อสมานเวทนานํ วเสเนวํ วุตฺต’’นฺติ, เอวมฺปิ ยถา ‘‘อาวชฺชนา กุสลานํ ขนฺธานํ, อกุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.417) วุตฺตํ, เอวํ ‘‘อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วตฺตพฺพํ สิยาฯ ชาติเภทา น วุตฺตนฺติ เจ, ‘‘ภูมิภินฺนสฺส กามาวจรสฺส รูปาวจราทีนํ อาเสวนปจฺจยภาโว วิย ชาติภินฺนสฺสปิ ภเวยฺยา’’ติ วตฺตพฺโพ เอว สิยา, อภินฺนชาติกสฺส จ วเสน ยถา ‘‘อาวชฺชนา สเหตุกานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วตฺตพฺพํ สิยา, น ตุ วุตฺตํ, ตสฺมา เวทนาตฺติเกปิ สํขิตฺตาย คณนาย ‘‘อาเสวนปจฺจยา นมคฺเค เอกํ, นมคฺคปจฺจยา อาเสวเน เอก’’นฺติ เอวํ คณนาย นิทฺธาริยมานาย โวฏฺฐพฺพนสฺส อาเสวนปจฺจยตฺตาภาวา ยถาวุตฺตปฺปกาโร ทุติโย โมฆวาโร วีมํสิตฺวา คเหตพฺโพฯ โวฏฺฐพฺพนํ ปน วีถิวิปากสนฺตติยา อาวฏฺฏนโต ‘‘อาวชฺชนา’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ ตโต วิสทิสสฺส ชวนสฺส กรณโต มนสิกาโร จฯ

เอวญฺจ กตฺวา ปฏฺฐาเน ‘‘โวฏฺฐพฺพนํ กุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ น วุตฺตํ, ‘‘อาวชฺชนา’’อิจฺเจว วุตฺตํ, ตสฺมา โวฏฺฐพฺพนโต จตุนฺนํ วา ปญฺจนฺนํ วา ชวนานํ อารมฺมณปุเรชาตํ ภวิตุํ อสกฺโกนฺตํ รูปาทิอาวชฺชนาทีนํ ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, อยเมตสฺส สภาโวติ ชวนาปาริปูริยา ทุติโย โมฆวาโร ทสฺเสตุํ ยุตฺโต สิยาติฯ

อยญฺหิ อาจริยสฺส อธิปฺปาโย – ยทิ โวฏฺฐพฺพนมฺปิ อาเสวนปจฺจโย สิยา, ยถา ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ อาเสวนปจฺจยา นมคฺคปจฺจยา’’ติ อนุโลมปจฺจนิเย, ปจฺจนิยานุโลเม จ ‘‘สุขา…เป.… นมคฺคปจฺจยา อาเสวนปจฺจยา’’ติ จ วุตฺตํ หสิตุปฺปาทจิตฺตวเสน, เอวมฺปิ โวฏฺฐพฺพนวเสน ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ปาโฐ สิยาฯ ตถา จ สติ วารทฺวยวเสน คณนาย ‘‘อาเสวนปจฺจยา นมคฺเค ทฺเว, นมคฺคปจฺจยา อาเสวเน ทฺเว’’ติ จ วตฺตพฺพํ สิยา, น ปน วุตฺตํ, ‘‘อาเสวนปจฺจยา นมคฺเค เอกํ, นมคฺคปจฺจยา อาเสวเน เอก’’นฺติจฺเจว วุตฺตํฯ อปิจ ยทิ หิ โวฏฺฐพฺพนมฺปิ อาเสวนปจฺจโย สิยา, ทุติยโมฆวาโร วิย ปุริมวาเรสุปิ สิยาฯ ตถา จ สติ อตฺตโน วิย กุสลากุสลานมฺปิ สิยาฯ น หิ อาเสวนปจฺจยํ ลทฺธุํ ยุตฺตสฺส อาเสวนปจฺจยภาวี ธมฺโม อาเสวนปจฺจโย โหตีติ อวุตฺโต อตฺถิ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา’’ติอาทินา อนวเสสโต วุตฺตตฺตา, โวฏฺฐพฺพนสฺส ปน อวุตฺโต ‘‘อพฺยากโต ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนสฺส อภาวโตฯ น เกวลํ อวุตฺโตว, อถ โข ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติ ผสฺสาทิกุสลากุสลธมฺเม ปฏิจฺจ สหชาตาทิปจฺจยวเสน กุสลากุสลสฺส อุปฺปตฺติํ วตฺวา ปฐมชวนสฺส โวฏฺฐพฺพนโต อาเสวนปจฺจยาลาภํ สนฺธาย ‘‘นาเสวนปจฺจยา’’ติ ปฏิกฺขิตฺโตวฯ

อถาเปตฺถ สโมธานํ สิยา, สมานเวทนานํ เอว อาเสวนปจฺจยภาวสฺส ทสฺสนโต โวฏฺฐพฺพเนน อสมานเวทนานํ กุสลากุสลานํ วเสนายํ ปฏิกฺเขโป กโตติฯ เอวมฺปิ สติ ยถา ‘‘อาวชฺชนา กุสลานํ ขนฺธานํ อกุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, เอวํ สมานเวทนาวเสน ‘‘อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วตฺตพฺพํ สิยาฯ อถ โวฏฺฐพฺพนสฺส กุสลากุสเลหิ ภินฺนชาติกตฺตา ตสฺส เตสํ อาเสวนปจฺจยภาโว น วุตฺโตติ เจฯ ยถา ภูมิวเสน ภินฺนสฺส โคตฺรภุโวทานวเสน ฐิตสฺส กามาวจรสฺส รูปาวจราทีนํ อาเสวนภาโว ทิสฺสติ, เอวํ ชาติวเสน ภินฺนสฺส โวฏฺฐพฺพนสฺส อาเสวนปจฺจยภาเว น โกจิ วิพนฺโธ, อปิจ อภินฺนเวทนสฺส, อภินฺนชาติกสฺส จ อุเปกฺขาสหคตมหากิริยจิตฺตสฺส วเสน ยถา ‘‘อาวชฺชนา สเหตุกานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วตฺตพฺพํ สิยา, น ตุ วุตฺตํ, ตสฺมา เวทนาตฺติเกปิ โวฏฺฐพฺพนสฺส อาเสวนปจฺจยตฺตสฺส อภาวา โวฏฺฐพฺพนสฺส อาเสวนภาวทสฺสนวเสน วุตฺโต ทุติโย โมฆวาโร วีมํสิตฺวา คเหตพฺโพฯ โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนานํ ปน อนตฺถนฺตรภาวโต อาวชฺชนาย จ กุสลากุสลานํ อนนฺตรปจฺจยภาวสฺส วุตฺตตฺตา สติ อุปฺปตฺติยํ โวฏฺฐพฺพนํ กามาวจรกุสลากุสลกิริยาชวนานํ เอกนฺตโต อนนฺตรปจฺจยภาเวเนว วตฺเตยฺย, น ปน อญฺญถาติ มุญฺฉามรณาสนฺนเวลาทีสุ ชวนาปาริปูริยา มนฺทีภูตเวคตาย อยํ ทสฺเสตพฺโพติฯ

อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปเนตฺถ อิทํ วุตฺตํ – ‘‘ยํ ชวนภาวปฺปตฺตํ, ตํ ฉินฺนมูลรุกฺขปุปฺผํ วิยา’’ติ วกฺขมานตฺตา อนุปจฺฉินฺนภวมูลานํ ปวตฺตสฺส โวฏฺฐพฺพนสฺส กิริยภาโว น สิยา, วุตฺโต จ ‘‘ยสฺมิํ สมเย มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา กิริยา เนวกุสลา, นากุสลา, น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา’’ติ, ตสฺมา อฏฺฐกถายํ ‘‘ชวนฏฺฐาเน ฐตฺวา’’ติ วจนํ ชวนสฺส อุปฺปชฺชนฏฺฐาเน ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺติตฺวา น ชวนภาเวนาติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ‘‘อาเสวนํ ลภิตฺวา’’ติ จ ‘‘อาเสวนํ วิย อาเสวน’’นฺติ วุตฺเต น โกจิ วิโรโธติฯ วิปฺผาริกสฺส ปน สโต ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺติเยเวตฺถ อาเสวนสทิสตาฯ วิปฺผาริกตาย หิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตฺตญฺจสฺส วุจฺจติฯ วิปฺผาริกมฺปิ ชวนํ วิย อเนกกฺขตฺตุํ อปฺปวตฺติยา ทุพฺพลตฺตา น นิปฺปริยายโต อาเสวนปจฺจยภาเวน ปวตฺเตยฺยาติ น อิมสฺส ปาเฐ อาเสวนตฺตํ วุตฺตํ ฯ อฏฺฐกถายํ ปน ปริยายโต วุตฺตํ, ยถา ผลจิตฺเตสุ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนนฺติฯ ยทิปิ ‘‘ชวนาปาริปูริยา…เป.… ยุตฺโต’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อาวชฺชนาทีนํ ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตี’’ติ ปน วุตฺตตฺตา จิตฺตปฺปวตฺติวเสน ปฐมโมฆวารโต เอตสฺส น โกจิ วิเสโสติฯ

จกฺขุสฺสาปาถมาคเตติ จกฺขุทฺวารสฺส โยคฺยเทสาวฏฺฐานวเสน อาปาถมาคเตฯ ตายาติ มโนธาตุยา ภวงฺคาวฏฺฏเน ปากฏตาย กิริยามโนธาตุํ ปจฺจามสติฯ อาวฏฺฏิเตติ สนฺตติวเสน ปวตฺติตุํ อทตฺวา นิวตฺติเต, ปริณามิเต วาฯ ชาเตสุ ชายเตติ สมฺพนฺโธฯ คเตติ นิรุทฺเธฯ ตเทวาติ ชวนานุภูตเมว อิฏฺฐารมฺมณํฯ เตเนวาติ ชวนํ หุตฺวา นิรุทฺเธน เตน กามาวจรกุสลจิตฺเตนฯ ตทารมฺมณสญฺญิตนฺติ ชวนคฺคหิเตเยว อารมฺมเณ ปวตฺตนโต ‘‘พฺรหฺมสฺสโร’’ติอาทีสุ วิย ตสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณมสฺสาติ มชฺฌปทโลปวเสน ตทารมฺมณนฺติ สญฺญิตํฯ ตุลฺยโตติ อารมฺมณโต วิสทิสภาเวปิ โสมนสฺสสหคตาทินา สทิสตฺตาฯ

มูลสทิสํ ภวงฺคํ มูลภวงฺคํฯ ตทารมฺมณมฺปิ ภวงฺคสภาวตฺตา ‘‘ภวงฺค’’นฺติ วุจฺจติ ยถา ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 3.1.102)ฯ เอตฺถ หิ ปฏิสนฺธิจิตฺเต เอว ปวตฺติยํ ‘‘ภวงฺค’’นฺติ วุจฺจมาเน น ตสฺส เหตุวเสน เภโทติ ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ น สกฺกา วตฺตุํฯ นาปิ เจตํ ‘‘สเหตุกํ จุติํ อเหตุกปฏิสนฺธิญฺจ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ภวสฺส องฺคภาวาภาวโต จุติจิตฺตสฺส ภวงฺคโวหาราลาภโตติ ‘‘สเหตุกํ ภวงฺค’’นฺติ ตทารมฺมณํ วุตฺตนฺติ วิญฺญายติฯ ‘‘ตทารมฺมณสญฺญิต’’นฺติ วตฺวา ‘‘มูลภวงฺคนฺติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา นามทฺวยมฺปิ อิมสฺส ลพฺภตีติ ทีปิตํ โหติฯ

[392] ตญฺจาติ ตทารมฺมณญฺจฯ เอตฺถาติ อิเมสุ วีถิจิตฺเตสุฯ คณนูปคจิตฺตานีติ วิปากคณนูปคจิตฺตานิฯ

[394] อสมานตฺตาติ อสงฺขาริกภาเวน อสมานตฺตาฯ

[396] ปุริมานิ ปญฺจ วิปากจิตฺตานิ อิมินา สทฺธิํ ฉ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ จ เยภุยฺยโต อิฏฺฐารมฺมเณ โสมนสฺสปฺปวตฺติวเสน โสมนสฺสสหคตชวนานนฺตรเมว โสมนสฺสตทารมฺมณํ วุตฺตํฯ ชวนสฺส ปน ปกปฺเปตฺวา อารมฺมณคฺคหณสพฺภาวโต, วิปากสฺส จ ตทภาวโต อิฏฺฐารมฺมเณ อุเปกฺขาสหคตชวเนสุปิ ชวิเตสุ โสมนสฺสสหคตเมว ตทารมฺมณํ โหติฯ

[399-403] ตสฺมิํ ทฺวาเรติ ตสฺมิํเยว จกฺขุทฺวาเรฯ

เวทนา ปริวตฺตตีติ กมฺมสฺส โสมนสฺสสหคตภาเวปิ อารมฺมณสฺส อิฏฺฐมชฺฌตฺตตาย โสมนสฺสเวทนา ปริวตฺติตฺวา อุเปกฺขาเวทนา โหติฯ อถ วา เหฏฺฐา วิปากเวทนาย โสมนสฺสภาเวปิ อิฏฺฐารมฺมณสฺส มชฺฌตฺตภาเวน ตํวเสน เวทนา ปริวตฺตตีติ อตฺโถฯ

ชวเนสุ ชวิเตสูติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ชวิเตสุ จตูสฺวปี’’ติ วา ปาโฐฯ ชายเรติ ตทารมฺมณวเสน ชายนฺติฯ เวทนายาติ เวทนาย กรณภูตายฯ อสมานตฺตาติ ปฏิสนฺธิยา สห อสมานตฺตาฯ ปุริเมหีติ เหฏฺฐา วุตฺตตทารมฺมณจตุกฺกโตฯ อถ วา ‘‘ปุริเมหิ อสมานตฺตา’’ อิจฺเจว โยชนาฯ ปุริเมหิ สห อสมานภาเว วุตฺเต เตสํ สนฺธิยา สห อสมานภาโวปิ วุตฺโตว โหตีติ จตฺตาริ นามโต ปิฏฺฐิภวงฺคานิ จ โหนฺตีติ โยชนาฯ จ-สทฺเทน อาคนฺตุกภวงฺคานิ, ตทารมฺมณานิ จ โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ เอตฺถาปิ จ เยภุยฺเยน อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ อุเปกฺขาสหคตชวนสฺส อุปฺปชฺชนโต อุเปกฺขาสหคตชวนานนฺตรเมว อุเปกฺขาสหคตตทารมฺมณํ วุตฺตํ, เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปน อุเปกฺขาสหคตตทารมฺมณํ โหติฯ ญาณสมฺปยุตฺตาทีสุ ชวิเตสุ ญาณวิปฺปยุตฺตตทารมฺมณานํ สมฺภโว เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ กิญฺจาปิ อสงฺขารสสงฺขารวิธานํ ชวนวเสน วุตฺตํ, ตถาปิ อุตุโภชนาทิปจฺจยานํ ทุพฺพลภาเว ชวนสฺเสว อสงฺขาริกตฺตาภาวโต อสงฺขารชวนาวสาเน อสงฺขารเมว ตทารมฺมณํ โหติ, น สสงฺขารนฺติ นิยโมฯ ปจฺจยสฺส ปน พลวภาเว สติปิ ปเรสํ อุสฺสาหพเลน สสงฺขารสฺส ชวนสฺส สมฺภวโต สสงฺขารชวนาวสาเน สสงฺขารเมว ตทารมฺมณํ โหติ, สสงฺขาริกตฺตาภาวโต อสงฺขารชวนาวสาเน อสงฺขารเมวาติ นิยโม นตฺถีติ อสงฺขารชวนาวสาเน อสงฺขารมฺปิ สสงฺขารมฺปิ ตทารมฺมณํ โหติ, สสงฺขารชวนาวสาเน สสงฺขารมฺปิ อสงฺขารมฺปิ ตทารมฺมณํ โหติฯ

ปญฺจิมานีติ อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ วุตฺตานิ อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณาทีนิ ปญฺจ วิปากานิฯ ปุริเมหิ สตฺตหีติ อิฏฺฐารมฺมเณ วุตฺเตหิ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ สตฺตหิ วินิทฺทิเส จกฺขุทฺวารสฺมินฺติ อธิปฺปาโยฯ

[405-6] เอกาย เจตนายาติ เอกาย ติเหตุกโสมนสฺสสหคตอสงฺขาริกเจตนายฯ เอวํ สมสฏฺฐิ วิปากานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ยสฺมา ปน จกฺขุทฺวาราทีสุ อนุปฺปชฺชิตฺวา โสตทฺวาราทีสุเยว อุปฺปชฺชมานา โสตวิญฺญาณาทโย วิย ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ อนุปฺปชฺชิตฺวา มโนทฺวาเรเยว อุปฺปชฺชมาโน กามาวจรวิปาโก นตฺถิ, ตสฺมา มโนทฺวาเร วิปากปฺปวตฺติ น วุตฺตาฯ อถ วา จกฺขุทฺวาเร คหิตานเมว มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ โสตทฺวาราทีสุปิ คหเณน ปญฺจทฺวาเรสุ คหิตาย มโนวิญฺญาณธาตุยา มโนทฺวาเรปิ คหณนยทสฺสนํ กตํ โหติ, เอวํ สติ ฉสุ ทฺวาเรสุปิ สมสตฺตติ วิปากานิ โหนฺติฯ อถ วา มโนทฺวาเร ลพฺภมานายปิ ปญฺจทฺวารปฺปวตฺตาย มโนวิญฺญาณธาตุยา มโนทฺวาเร อคฺคหเณน โสตทฺวาราทีสุ ลพฺภมานานมฺปิ จกฺขุทฺวาเร คหิตมโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ โสตทฺวาราทีสุ อคฺคหณสฺส นยทสฺสนํ กตํ โหติ, เอวํ สติ ปญฺจทฺวาเรสุ โสฬส วิปากานิ โหนฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘คหิตาคฺคหเณนา’’ติอาทิฯ

[408-9] ตีหิ วิปาเกหีติ เตหิ ตีหิ กุสลจิตฺเตหิ สมาเนหิ ตีหิ วิปาเกหิ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยาติ สมฺพนฺโธฯ อุเปกฺขาสหิตทฺวเยติ อุเปกฺขาสหคตปฏิสนฺธิยุคเฬฯ อิธ ฐตฺวา นาฬิยนฺตูปมา เวทิตพฺพาฯ

กถํ? อุจฺฉุปีฬนสมเย กิร เอกสฺมา คามา เอกาทส ยนฺตวาหา นิกฺขมิตฺวา เอกํ อุจฺฉุวาฏํ ทิสฺวา ตสฺส ปริปกฺกภาวํ ญตฺวา อุจฺฉุสามิกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ยนฺตวาหา มย’’นฺติ อาโรเจสุํฯ โส ‘‘อหํ ตุมฺเหเยว ปริเยสิสฺสามี’’ติ อุจฺฉุสาลํ คเหตฺวา อคมาสิฯ เต ตตฺถ นาฬิยนฺตํ โยเชตฺวา ‘‘มยํ เอกาทส ชนา อปรมฺปิ เอกํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, วตฺตเนน คณฺหถา’’ติ อาหํสุฯ อุจฺฉุสามิโก ‘‘อหเมว สหาโย ภวิสฺสามี’’ติ อุจฺฉุสาลํ ปูราเปตฺวา เตสํ สหาโย อโหสิฯ เต อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจานิ กตฺวา ผาณิตปาจเกน อุจฺฉุรเส ปกฺเก คุเฬ พทฺเธ อุจฺฉุสามิเกน ตุลยิตฺวา ภาเคสุ ทินฺเนสุ อตฺตโน อตฺตโน ภาคํ อาทาย สาลํ สาลสามิกํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา เอเตเนว อุปาเยน อปราสุปิ จตูสุ สาลาสุ กมฺมํ กตฺวา ปกฺกมิํสุฯ ตตฺถ ปญฺจ ยนฺตสาลา วิย ปญฺจ ปสาทา ทฏฺฐพฺพา, ปญฺจ อุจฺฉุวาฏา วิย ปญฺจ อารมฺมณานิ, เอกาทส วิจรณกยนฺตวาหา วิย เอกาทส วิปากจิตฺตานิ, ปญฺจ อุจฺฉุสาลสามิโน วิย ปญฺจ วิญฺญาณานิ, ปฐมกสาลาย สาลสามิเกน สทฺธิํ ทฺวาทสนฺนํ ชนานํ เอกโต หุตฺวา กตกมฺมานํ ภาคคฺคหณกาโล วิย เอกาทสนฺนํ วิปากจิตฺตานํ จกฺขุวิญฺญาเณน สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา จกฺขุทฺวาเร รูปารมฺมเณ สกสกกิจฺจกรณกาโล, สาลสามิกสฺส สาลาย สมฺปฏิจฺฉิตกาโล วิย จกฺขุวิญฺญาณสฺส ทฺวารสงฺกนฺติอกรณํ, ทุติยตติยจตุตฺถปญฺจมสาลาย ทฺวาทสนฺนํ เอกโต หุตฺวา กตกมฺมานํ ภาคคฺคหณกาโล วิย เอกาทสนฺนํ วิปากจิตฺตานํ กายวิญฺญาเณน สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา กายทฺวาเร โผฏฺฐพฺพารมฺมเณ สกสกกิจฺจกรณกาโล, สามิกสฺส สมฺปฏิจฺฉิตกาโล วิย กายวิญฺญาณสฺส ทฺวารสงฺกนฺติอกรณํ เวทิตพฺพํฯ

[414] อสฺสาติ อิมสฺส พีชสฺสฯ เหตุปวตฺติโตติ ปจฺจยปฺปวตฺติโตฯ

[415] อิทานิ ติเหตุโกมกกมฺเมน คหิตทุเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส วิปากปฺปวตฺติ ทุเหตุกุกฺกฏฺเฐน คหิตทุเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส วิปากปฺปวตฺติยา สมานาติ ตํ ฐเปตฺวา ทุเหตุกกมฺเมน คหิตทุเหตุกปฏิสนฺธิกสฺเสว วิปากปฺปวตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุเหตุเกน กมฺเมนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[418-9] ทุเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส กามาวจรติเหตุกชวนานํ สมฺภเวปิ กมฺมสริกฺขกาเนว ชวนานิ ทสฺเสตุํ ‘‘โสมนสฺส…เป.… ทุเหตุเก’’ติ วุตฺตํฯ ติเหตุกชวนาวสาเนปิ ปนสฺส ปฏิสนฺธิทายกกมฺมํ ติเหตุกวิปากทาเน อสมตฺถนฺติ ติเหตุกตทารมฺมณาภาวโต, ชวนสฺส จ กมฺมสริกฺขกเหตุวเสน ทุเหตุกภาวโต ทุเหตุกตทารมฺมณเมว โหติฯ

[424] อิมานิ จ ภวงฺคานีติ อิมานิ จตฺตาริ มูลาคนฺตุกปิฏฺฐิภวงฺคานิฯ อฏฺฐ หีติ อฏฺเฐวฯ

[426] โสตฆานาทินาติ โสตฆานาทิวิญฺญาเณหิฯ เอตฺถาปิ อมฺโพปมา ปากฏิกาวฯ ยนฺตวาโหปมาย ปเนตฺถ สตฺต ยนฺตวาหา เตหิ หตฺถยนฺเต นาม สชฺชิเต สาลสามิกํ อฏฺฐมํ กตฺวา วุตฺตนยานุสาเรเนว โยชนา เวทิตพฺพาฯ

[434-6] วุทฺธิมุเปตสฺสาติ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา สํวราสํวเร ปฏฺฐเปตุํ สมตฺถภาเวน วุฑฺฒิปฺปตฺตสฺสฯ กิญฺจาปิ อเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส กมฺมสริกฺขกชวนเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ทุเหตูนํ…เป.… วสานสฺมิ’’นฺติ วุตฺตํฯ ติเหตุกชวนมฺปิ ปน เตสํ ชวติ, ชวนสฺส ทุเหตุกภาเวปิ กมฺมสฺส ทุเหตุกวิปากทาเน อสมตฺถตาย ‘‘อเหตุก…เป.… ชายเต’’ติ วุตฺตํฯ

[443-8] ‘‘อเหตุปฏิสนฺธิสฺสา’’ติอาทีสุ อธิปฺปาโย เหฏฺฐา อาคโตวฯ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิทายกกมฺเมน ปฏิสนฺธิโต หีนตทารมฺมณสฺส อนิปฺผนฺนโต ตสฺส ลพฺภมานฏฺฐานเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สุคติย’’นฺติ วุตฺตํ, กามาวจรสุคติยนฺติ อตฺโถฯ เตนาติ เตน ชาตปฏิสนฺธิวิปาเกนฯ ‘‘จตูสุ อปาเยสุ ลพฺภตี’’ติ วตฺวา ตสฺส วิสยทสฺสนตฺถํ ‘‘เถโร เนรยิกาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เถโรติ นิรยจาริกาย ปากฏตฺตา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรมาหฯ นิรเย ภวา เนรยิกาฯ ธมฺมํ เทเสตีติ นิรเย ปทุมํ มาเปตฺวา ปทุมกณฺณิกาย นิสินฺโน ธมฺมํ เทเสติฯ วสฺสตีติ อนฺโตเหตฺวตฺถํ กตฺวา วุตฺตํ, วสฺสาเปตีติ อตฺโถฯ เถรํ ทิสฺวาติ เถรสฺส ทสฺสนเหตุฯ อิมินา อินฺทนีลปฏิมาวณฺณสฺส เถรสฺส อิฏฺฐารมฺมณภาเวน กุสลวิปากจกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺติยา การณํ ทสฺเสติฯ เอส นโย ‘‘ธมฺมํ สุตฺวา’’ติอาทีสุปิฯ คนฺธนฺติ เตน มาปิตคนฺธํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘จนฺทนวเน ทิวาวิหารํ นิสินฺนสฺส จีวรคนฺธ’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498 วิปากุทฺธารกถา) วุตฺตํฯ ฆายตนฺติ ฆายนฺตานํฯ สนฺตีรณทฺวยนฺติ อติอิฏฺฐมชฺฌตฺตสฺส คนฺธาทิโน วเสน สนฺตีรณทฺวยํฯ กุสลวิปากานํ, อิฏฺฐารมฺมณสฺส จ นิรเย สมฺภวทีปเนน เสสาปายตฺตเยปิ สมฺภโว ทสฺสิโตว โหติฯ

[450] นิยโมเยว นิยมตฺตํ, ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิ ชวเนน นิยามิตนฺติ วุตฺตนิยโมติ อตฺโถฯ กุสลํ ปน สนฺธายาติ กุสลชวนํ สนฺธาย ทีปิตํ อฏฺฐกถายํ, กุสลสฺส วิย อกุสลสฺส สทิสวิปากาภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ กุสลชวนานนฺตรํ สเหตุกตทารมฺมณสฺเสว วจนํฯ ชวนสฺส กมฺมสริกฺขกเหตุวเสน สเหตุกตฺตา ชวนานุรูปโต วุตฺตํฯ

ปริจิตวเสน ปน อญฺญกมฺเมนาปิ ตํ อเหตุกตทารมฺมณํ น โหตีติ น วตฺตพฺพํฯ น หิ ปฏิสนฺธิชนกเมว กมฺมํ ตทารมฺมณํ ชเนติ, อถ โข อญฺญกมฺมมฺปิ ปฏิสนฺธิทายกกมฺเมน นิพฺพตฺเตตพฺพตทารมฺมณโต วิสทิสมฺปิ นิพฺพตฺเตตีติฯ อกุสลชวนานนฺตรญฺจ อเหตุกตทารมฺมณมฺปิ ชวนสฺส กมฺมสริกฺขกเหตุกตฺตา ตทนุรูปโต วุตฺตํฯ ยถาวุตฺตนเยน ปน สเหตุกตทารมฺมณมฺปิ น โหตีติ นตฺถิฯ

[456-7] เอตฺตาวตา ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาเท โสฬส วิปากจิตฺตานิ สทฺธิํ ทฺวาทสกมคฺเคน เจว อเหตุกฏฺฐเกน จ วิภาเวตฺวา โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรวาเท วิเสสาภาวโต ตํ อนามสิตฺวา มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท กุสลากุสลกิริยวเสน ปิณฺฑิตฺวา ทสฺสิตานํ ปิณฺฑชวนานํ วเสน ตทารมฺมณํ ทสฺเสตุํ ‘‘โสมนสฺสยุเต จิตฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โสมนสฺส…เป.… ชวิเตติ อิฏฺฐารมฺมเณ กุสลากุสลกิริยาพฺยากตวเสน โสมนสฺสยุเตสุ เตรสสุ ชวนจิตฺเตสุ ชวิเตสุฯ คเวสิตพฺพา…เป.… มานสาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน โสมนสฺสสหคตานิ ปญฺเจว ตทารมฺมณจิตฺตานิ คเวสิตพฺพานิฯ อุเปกฺขา…เป.… ชวิเตสูติ กุสลากุสลกิริยวเสน จุทฺทสสุ อุเปกฺขาสหคตชวนจิตฺเตสุ ชวิเตสุฯ ฉ คเวสิตพฺพานีติ อุเปกฺขาสหคตานิ ฉ เอว คเวสิตพฺพานิฯ ขีณาสวานํ ปหีนวิปลฺลาสตาย กิริยาชวนํ อิฏฺฐารมฺมเณ อุเปกฺขาสหคตํ น โหตีติ โสมนสฺสสหคตกิริยาชวเนสุ ชวิเตสุ โสมนสฺสสหคตตทารมฺมณเมว โหติฯ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต, อนิฏฺฐาทีสุ จ โสมนสฺสภาวโต อุเปกฺขาสหคตกิริยาชวเนสุ ชวิเตสุ อุเปกฺขาสหคตตทารมฺมณเมวาติ อิทเมตฺถ สนฺนิฏฺฐานํฯ

เสขปุถุชฺชนานํ ปน อปฺปหีนวิปลฺลาสตาย อิฏฺฐมชฺฌตฺเต, อนิฏฺฐอนิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ จ โสมนสฺสสหคตชวนํ อุปฺปชฺชตีติ โสมนสฺสสหคตชวนาวสาเน โสมนสฺสสหคตตทารมฺมณเมว โหติ, นตฺถิ อุเปกฺขาสหคตนฺติ นายํ นิยโมฯ อิฏฺฐารมฺมเณปิ วุตฺตนยานุสาเรน โยเชตพฺพํฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ปริตฺตกุสลาโทส-ปาปสาตกฺริยาชวา;

ปญฺจสฺเวกํ ตทาลมฺพํ, สุขิเตสุ ยถารหํฯ

‘‘ปาปา กามสุภา เจว, โสเปกฺขา จ กฺริยาชวา;

โสเปกฺเขสุ ตทาลมฺพํ, ฉสฺเวกมนุรูปโต’’ติฯ

[458-62] ทุเหตุกาเหตุกานํ วิปากาวรเณหิ สมนฺนาคตตฺตา ฌานุปฺปาโทเยว นตฺถีติ อาห ‘‘ติเหตุโสมนสฺเสนา’’ติฯ ฌานโต ปริหีนสฺสาติ อุปฺปาทิตโลกิยชฺฌานโต ปริหีนสฺสฯ วิปฺปฏิสาริโนติ ‘‘มหนฺเตน วายาเมน อุปฺปาทิโต เม ปณีตธมฺโม นฏฺโฐ’’ติ อุปฺปนฺนวิปฺปฏิสารวนฺตสฺสฯ กิํ…เป.… มานสนฺติ อยํ อนุมติปุจฺฉา, ตทารมฺมณมานสํ ชายเต กิํ, น วาติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ ภวงฺคปาโต วา โหตุ ตทารมฺมณํ วา, โก เอตฺถ วิพนฺโธติ อาห ‘‘ปฏฺฐาเน ปฏิสิทฺธา’’ติอาทิฯ อวจนเมว ปฏิเสโธติ กตฺวา อาห ‘‘ปฏิสิทฺธา’’ติ ฯ

ยทิ โสมนสฺสานนฺตรํ โทมนสฺสํ, โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสํ วา อุปฺปชฺเชยฺย, ตทา ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ (ปฏฺฐา. 1.2.45) วิย ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, ทุกฺขาย เวทนาย…เป.… สุขาย เวทนาย…เป.… ปจฺจโย’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, ตถา คณนวาเร เอเกกเวทนาสมฺปยุตฺตสฺส อตฺตนา สมานเวทนาสมฺปยุตฺตสฺส, อิตรเวทนาทฺวยสมงฺคิสฺส จ ปจฺจยภาวํ สนฺธาย ‘‘อนนฺตเร นวา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ ปเนวํ ปาฬิ อาคตาฯ โทมนสฺสโสมนสฺสเวทนาย สมฺปยุตฺตานํ ปน อญฺญมญฺญอนนฺตรปจฺจยวเสน คณนทฺวยํ ปริหาเปตฺวา ‘‘อนนฺตเร สตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ ปฏิเสธสทิสํ อภาวสฺเสว ทีปนโตติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิสิทฺธา’’ติฯ อสฺส วา อนนฺตรํ โทมนสฺสสฺส อุปฺปตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ โสมนสฺสสฺสฯ

เอวํ ภวงฺคปาตาภาเว การณํ วตฺวา ปุน ตทารมฺมณาภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหคฺคต’’นฺติอาทิฯ ตตฺเถว ปฏิสิทฺธนฺติ ‘‘ปริตฺตารมฺมโณ ธมฺโม มหคฺคตารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วจนาภาวโต ตตฺเถว ปฏฺฐาเน ปฏิสิทฺธํฯ กิํ นุ กาตพฺพนฺติ กิํ กาตพฺพํฯ น หิ สกฺกา เอตฺตเกน ‘‘อจิตฺตโก’’ติ วตฺตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ มหคฺคตารมฺมณเมว โทมนสฺสชวนํ นิทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ อิฏฺฐารมฺมณภูเต ปน พุทฺธาทิอารมฺมเณปิ โทมนสฺสชวเน ชวิเต โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส ตทารมฺมณสมฺภโว, ภวงฺคปาโต วา นตฺถิฯ

[464-5] อิฏฺฐารมฺมเณ อุเปกฺขาสหคตตทารมฺมณสฺส โทมนสฺสานนฺตรญฺจ โสมนสฺสสฺส อภาวโต ‘‘อุเปกฺขาสหิตา เหตู’’ติอาทินา อาจริเยน วุตฺเต ปุน โจทโก อนุพนฺธนฺโต อาห ‘‘อาวชฺชนํ กิมสฺสา’’ติฯ อาจริโย ปน กิเมตฺถ อาวชฺชนคเวสเนน, เตน วินาว อิทํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ทีเปนฺโต อาห ‘‘นตฺถิ ต’’นฺติฯ ปุน โจทโก อาวชฺชเนน วินา จิตฺตปฺปวตฺติํ อวิสหนฺโต อาห ‘‘ตํ ชายเต กถ’’นฺติฯ

เอวํ ปน วุตฺเต อาจริโย กิเมตฺถ อาวชฺชเนน, กิญฺจ อาวชฺชเนน วินา จิตฺตปฺปวตฺติ นตฺถีติ อิทํ น เอกนฺติกนฺติ ทีเปตุํ นิราวชฺชนจิตฺตานํ สมฺภวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภวงฺคาวชฺชนาน’’นฺติอาทิ, ภวงฺคาวชฺชนานํ กิํ อาวชฺชนํ, นนุ นตฺเถวาติ อธิปฺปาโยฯ นนุ จ ภวงฺคาวชฺชนานิ ตาว สกสกวิสเยสุ นินฺนตฺตา อาวชฺชเนน วินา อุปฺปตฺติยํ พหุลํ จิณฺณตฺตาว อุปฺปชฺชนฺติ, อยํ ปน กถํ อุปฺปชฺชตีติ อิทํ อนุโยคํ สนฺธาย ปุน นิราวชฺชนจิตฺตานิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มคฺคสฺสา’’ติอาทิฯ มคฺคสฺส โลกุตฺตรมคฺคสฺส จิตฺตสฺสฯ อนนฺตรสฺส ผลสฺส จาติ มคฺคานนฺตรสฺส ผลสฺส จ อตฺถาย กิํ อาวชฺชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ นตฺถีติ ยถา เอเตสํ, เอวเมตสฺสาปิ นตฺถิฯ

อานนฺทาจริโย ปเนตฺถ อริยมคฺคจิตฺตํ, มคฺคานนฺตรานิ ผลานิ จ ปริกมฺมาวชฺชเนน สาวชฺชนานิ สมานานิ อสติปิ นิราวชฺชนุปฺปตฺติยํ นินฺนาทิภาเว อุปฺปตฺติยา นิทสฺสนมตฺตวเสน วุตฺตานีติ วณฺเณติฯ อยํ หิสฺส อธิปฺปาโย – ยทิ หิ นิพฺพานารมฺมณาวชฺชนาภาวํ สนฺธาย วุตฺตานิ สิยุํ, โคตฺรภุโวทานานิ ทสฺสิตพฺพานิ สิยุํ เตเหว เอเตสํ นิราวชฺชนตาสิทฺธิโต, ผลสมาปตฺติกาเล จ ‘‘ปริตฺตารมฺมณํ มหคฺคตารมฺมณํ อนุโลมํ ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วจนโต สมานารมฺมณาวชฺชนรหิตตฺตา มคฺคานนฺตรานิ ผลจิตฺตานีติ เอวํ สมาปตฺติผลจิตฺตานิ น วชฺเชตพฺพานิ สิยุํ, โคตฺรภุโวทานานิ ปน ยทิปิ นิพฺพาเน จิณฺณานิ, สมุทาจิตานิ จ น โหนฺติ, อารมฺมณนฺตเร จิณฺณสมุทาจิตาเนวฯ ผลสมาปตฺติจิตฺตานิ จ มคฺควีถิโต อุทฺธํ ตทตฺถํ ปริกมฺมสพฺภาวาติ เตสํ คหณํ น กตํฯ อนุโลมานนฺตรญฺจ ผลสมาปตฺติจิตฺตํ จิณฺณสมุทาจิตํ, น เนวสญฺญานาสญฺญานนฺตรํ มคฺคานนฺตรสฺส วิย ตทตฺถํ ปริกมฺมาภาวาติ ‘‘นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺสา’’ติ ตญฺจ นิทสฺสิตนฺติฯ

[467] ‘‘กิมสฺสารมฺมณ’’นฺติ วตฺวา นิราวชฺชนภาวํ วิย อนารมฺมณภาวมฺปิ วเทยฺยาติ ตพฺภาวทสฺสเนน อตฺตโน วจนํ สาเธนฺโต อาห ‘‘วินา อารมฺมเณนา’’ติอาทิฯ ยํ กิญฺจีติ ยํ กิญฺจิ ปริจิตปุพฺพํ อารมฺมณํ อารพฺภฯ นนุ จ ตทารมฺมณิกํ สิยาติ วุตฺตํ, ตทารมฺมณญฺจ ชวนารมฺมณเมว คณฺหาติ อิตรถา ตทารมฺมณภาวาโยคโตติ กถมสฺสา ปริตฺตารมฺมณนฺติ? สจฺจํ, กามาวจรวิปากจิตฺตานํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา นาสฺสา มหคฺคตารมฺมณภาโว ยุตฺโต, ‘‘ตทารมฺมณ’’นฺติ จ ตทารมฺมณฏฺฐาเน อุปฺปตฺติํ คเหตฺวา วุตฺตํ, น ตสฺสา ตทารมฺมณกิจฺจสมฺภวโตฯ เกน จรหิ กิจฺเจนายํ อุปฺปชฺชตีติ? ตทารมฺมณกิจฺจํ ตาว ยถาวุตฺตการณโตว นตฺถิ, นาปิ สนฺตีรณกิจฺจํ ตถา อปฺปวตฺตนโตฯ ปฏิสนฺธิจุตีสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ปาริเสสโต ปน ภวสฺส องฺคภาวโต ภวงฺคกิจฺจนฺติ ยุตฺตํ สิยา, ปฏิสนฺธิภูตเมว จิตฺตํ ภวงฺคนฺติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุจฺจตีติฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนาปิ หิ อยมตฺโถ ทสฺสิโตวฯ

[468-73] อวิชฺชมาเน การเก กถํ กสฺสจิ นิราวชฺชนปฺปวตฺติกสฺส สาวชฺชนภาเวนาติ โจทนํ สนฺธาย จิตฺตนิยามนิพฺพตฺตเมตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุตุพีชนิยาโม จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุตุพีชนิยาโม จาติ อุตุนิยาโม เจว พีชนิยาโม จ, อุตุสภาวนิยาโม พีชสภาวนิยาโมติ วุตฺตํ โหติฯ กมฺมธมฺมานํ นิยาโม เอว กมฺมธมฺมนิยามตาฯ เอกปฺปหาเรนาติ ตํ ตํ อุตุสมยมนติกฺกมิตฺวา เอกสฺมิํเยว กาเลฯ ผลปุปฺผาทีติ อาทิ-สทฺเทน ปลฺลวาทีนํ สงฺคโหฯ สพฺเพสนฺติ ตสฺมิํ สมเย ผลาทินิพฺพตฺตนกานํ สพฺเพสํฯ ตํตํตุลฺยผลุพฺภโวติ เตหิ เตหิ พีเชหิ สทิสานํ ผลานํ นิพฺพตฺติ, เตสํ เตสํ พีชานํ อนุรูปผลนิพฺพตฺตีติ อตฺโถฯ

‘‘กุลตฺถคจฺฉสฺส อุตฺตรคฺคภาโว, ทกฺขิณวลฺลิยา ทกฺขิณรุกฺขปริหรณํ, สูริยาวตฺตปุปฺผานํ สูริยาภิมุขภาโว, มาลุวลตาย รุกฺขาภิมุขคมน’’นฺติ เอวมาทีนิปิ เอตฺเถว สโมธานํ คจฺฉนฺติฯ ฉิทฺทตฺตนฺติ ฉิทฺทวนฺตภาโว, ฉิทฺทํเยว วาฯ พีชโชติ พีชสมฺภโว นิยาโมฯ ยโต เทตีติ ยโต ยโต ปจฺจยภาวนิยามโต เทติฯ อยนฺติ อยํ อตฺตโน อนุรูปสฺส, สทิสสฺส, วิสทิสสฺส จ ผลสฺส นิพฺพตฺตเน นิยาโมฯ อปิจ –

‘‘น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ,

น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส;

น วิชฺชตี โส ชคติปฺปเทโส,

ยตฺถฏฺฐิโต มุจฺเจยฺย ปาปกมฺมา’’ติฯ (ธ. ป. 127) –

อิมิสฺสา คาถาย อฏฺฐุปฺปตฺติยํ อาคตํ ติณกลาปสฺส คหิตอคฺคิโน อุฏฺฐหิตฺวา อากาเส คจฺฉโต กากสฺส คีวาย ปฏิมุจฺจนํ, นาวิกสฺส ภริยาย วาลุกฆฏํ กณฺเฐ พนฺธิตฺวา สมุทฺทุทเก ปกฺขิปนํ, ปพฺพตกูฏสฺส ปติตฺวา เลเณ วสนฺตานํ ภิกฺขูนํ ทฺวารปิทหนนฺติ ตํตํกมฺมสริกฺขกวิปากนิพฺพตฺตนมฺปิ กมฺมนิยาโมเยวาติ เวทิตพฺพํฯ ชาติยนฺติ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ เจว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเน จ, นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อภิสมฺโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนาทีสุปิ เมทนีกมฺปนาทิกสฺส สมฺภวโตฯ โพธิสตฺตสฺสาติ ปจฺฉิมภวิกโพธิสตฺตสฺสฯ เมทนีกมฺปนาทิกนฺติ ปถวีกมฺปนาทิกํ ทฺวตฺติํสปุพฺพนิมิตฺตํฯ วิเสสตฺตมเนกมฺปีติ ปุพฺพนิมิตฺตโต อญฺญํ ตทา ปาตุภูตํ สพฺพํ อจฺฉริยํฯ อุปฺปตฺตาวชฺชนาทีนนฺติ ‘‘ตฺวํ อาวชฺชนํ โหหิ, ตฺวํ ทสฺสน’’นฺติอาทินา นิยุญฺชกสฺส อภาเวปิ ตํตํกิจฺจวเสน เตสํ เตสํ อุปฺปตฺติฯ

[474] หทเย อนฺธกาโร วิยาติ หทยนฺธกาโร, สมฺโมโหติ อตฺโถ, ตสฺส วิทฺธํสนํ ปหานกรณนฺติ หทยนฺธการวิทฺธํสนํฯ

ปยุตฺโตติ อนุปาทาปรินิพฺพานํ อปฺปตฺวา อโนสกฺกมาเนน วีริเยน วีริยวาฯ โมหนฺธการาปคมนฺติ อรหตฺตมาหฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อฏฺฐโม ปริจฺเฉโท

ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา

[475-6] อิทานิ ยถาวุตฺตานํ สพฺเพสมฺปิ จิตฺตานํ ปากฏภาวตฺถํ –

‘‘สุตฺตํ โทวาริโก เจว,

คามิลฺโล อมฺพโคฬิโย;

ชจฺจนฺโธ ปีฐสปฺปี จ,

อุปนิสฺสยมตฺถโส’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498 วิปากุทฺธารกถา) –

อฏฺฐกถาย อาคตมาติกาย วเสน ปกิณฺณกนยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ มนสนฺติ จิตฺตานํฯ ‘‘มานส’’นฺติปิ ปฐนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ ปนฺถมกฺกฏโกติ ปาณกปฏงฺคาทีนํ สญฺจรณฏฺฐาเน ชาลํ ปสาเรตฺวา เตสํ มคฺครกฺขณโต ‘‘ปนฺถมกฺกฏโก’’ติ ลทฺธนาโม อุณฺณนาภิฯ ทิสาสุ ปน ปญฺจสูติ อุปเมตพฺพานํ ปญฺจปสาทานํ วเสน วุตฺตํฯ ตตฺถาติ มคฺเค, ตตฺถ ชาลมชฺเฌติ วา สมฺพนฺโธฯ สุตฺตํ ปสาเรตฺวาติ ชาลพนฺธนมาหฯ

[478-80] นฺติ รุธิรมาหฯ ทิสาสุ ทุติยาทีสุ สุตฺเต…เป.… ฆฏฺฏิเตติ สมฺพนฺโธฯ