[176] มโนวิญฺญาณธาตุมฺปิ กุสลากุสลาทิโต กุสลากุสลวิปากกิริยาวเสน จตุธา วิภชิตฺวาน ตํ จิตฺตํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาเณหิ สห ติปฺปการาย มโนธาตุยา จ สห ทฺวาทสธาปิ ธีโร วเทฯ

[177-9] จิตฺตํ จุทฺทสฏฺฐานเภเทน จุทฺทสธา ภเว, ปฏิสนฺธิยา วเสน จ ภวงฺควเสน จ จุติยา วเสน จ อาวชฺชนสฺส วเสน จ ปญฺจนฺนํ ทสฺสนาทีนํ กิจฺจานํ วเสน จ สมฺปฏิจฺฉนเจตโส วเสน จ สนฺตีรณสฺส วเสน จ โวฏฺฐพฺพนชวนานํ วเสน จ, ยถา เอวํ ตทารมฺมณจิตฺตสฺส วเสน จาติ เอวํ อิมินา ปกาเรน ฐานเภทโต กิจฺจเภเทน จุทฺทสธา จิตฺตํ โหติ, อิติ อิทํ วจนํ ธีโร ปริทีปเย ปริทีเปยฺยฯ

[180] ภูมิปุคฺคลนานตฺตวเสน ภูมินานตฺตวเสน, ปุคฺคลนานตฺตวเสน จ จิตฺตานํ ปวตฺติโต อิทํ จิตฺตํ พหุธา โหติ, อิติ วจนญฺจ ธีโร วิภาวเย ปกาเสยฺยฯ

[181] อิธ อิมสฺมิํ สาสเน โย ภิกฺขุ มติมา อิมสฺมิํ เอกวิธาทินเย กุสโล เฉโก โหติ, อภิธมฺเม ปวตฺตา อตฺถา ตสฺส ภิกฺขุโน หตฺถคตา หตฺถปวิฏฺฐา อามลกา วิย สุทฺธมณิกา วิย โหนฺติฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

5. ปญฺจโม ปริจฺเฉโท

ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา

[182]

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ;

จิตฺตานํ ภูมิสุปฺปตฺติํ, ปุคฺคลานํ วเสน จฯ

อหํ อิโต ปรํ พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ มติวทฺธิกรํ นยํ ปวกฺขามิ เทเสสฺสามิฯ จิตฺตานํ ภูมิสุปฺปตฺติํ ปุคฺคลานํ วเสน จ ภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺติํ, ปุคฺคลานํ วเสน ภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺติญฺจ ปวกฺขามิฯ

[183] เทวา เจว มนุสฺสา จ, ติสฺโส จ อปายภูมิโย โหนฺติ, คติโย ปญฺจ เตสํ เทวมนุสฺสติรจฺฉานเปตนิรยคตีนํ วเสน ปญฺจ คติโย นิทฺทิฏฺฐา สตฺถุนา ทสฺสิตา ภควตาฯ ตโย ภวา ปน กามรูปารูปภววเสน ตโย สตฺถุนา นิทฺทิฏฺฐา ทสฺสิตาฯ

[184-5] ภูมิโย ตตฺถ ติํเสว, ตาสุ ติํเสว ปุคฺคลา ตตฺถ เตสุ ตีสุ ภเวสุ ติํส เอว ภูมิโย โหนฺติ, ตาสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา ปุคฺคลา ติํส เอว โหนฺติ, เอตาสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา สพฺเพ จ ปน ปุคฺคลา ปฏิสนฺธิกจิตฺตานํ วเสน เอกูนวีสติ โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิ จ นาเมสา เอสา ปฏิสนฺธิ จ นาม ทุวิธา ทฺวิปฺปการา สมุทีริตา สตฺถุนา กถิตาฯ

[186] อจิตฺตกา ปฏิสนฺธิ, สจิตฺตกา ปฏิสนฺธิ จ อิติ ทุวิธา ปฏิสนฺธิ โหติ, อสญฺญิพฺรหฺมานํ ปฏิสนฺธิ อจิตฺตกา รูปปฏิสนฺธิ โหติฯ เสสา รูปปฏิสนฺธิโต เสสา สจิตฺตกา สจิตฺตกปฏิสนฺธิ เญยฺยา ปณฺฑิเตน ชานิตพฺพาฯ สา ปน สจิตฺตกา ปฏิสนฺธิ เอกูนวีสติ โหติฯ

[187] ปฏิสนฺธิวเสเนว สจิตฺตกปฏิสนฺธิวเสน เอว วีสติ ปุคฺคลา โหนฺติฯ อิธ อิมสฺมิํ จิตฺตาธิกาเร จิตฺตาธิการตฺตา อจิตฺตกปฏิสนฺธิ รูปปฏิสนฺธิ น จ อุทฺธฏา น จ กถิตา มยาฯ

[188] อเหตุทฺวิติเหตูติ, ปุคฺคลา ติวิธา สิยุํ อเหตุกทฺวิเหตุกติเหตุกา อิติ ติวิธา ติปฺปการา ปุคฺคลา สิยุํ ภเวยฺยุํฯ อริยา ปน ปุคฺคลา อฏฺฐ อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สพฺเพ ปุคฺคลา เอกาทส อีริตา กถิตา ภควตาฯ

[189] ภูมีสุ ติํสภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺติํ เอเตสํ ปน สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ ปเภทโต ภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺติญฺจ คณฺหโต คณฺหนฺตสฺส มม วจนํ นิโพธถ, ตุมฺเห ชานาถ สุณาถฯ

[190] ตีสุ ภูมีสุ กติ จิตฺตานิ ชายนฺติ? เม มยฺหํ วท ตานิ จิตฺตานิ ตฺวํ กเถหิ, สพฺพาสุ ภูมีสุ จุทฺทส เอว จิตฺตานิฯ ตํ ยถา –

โวฏฺฐพฺพํ กามปุญฺญญฺจ, วิยุตฺตานิ จ ทิฏฺฐิยา;

อุทฺธจฺจสหิตญฺเจว, โหนฺติ สพฺพตฺถ จุทฺทสฯ

[191] สทา วีสติ จิตฺตานิ, กาเมเยว ภเว สิยุํ วีสติ จิตฺตานิ กาเมเยว ภเว สทา สพฺพสฺมิํ กาเล สิยุํ ภเวยฺยุนฺติฯ ตํ ยถา –

กาเม อฏฺฐ มหาปากา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;

ตถา ฆานาทิวิญฺญาณตฺตยํ ปากา อปุญฺญชาฯ

ฆานาทิวิญฺญาณตฺตยนฺติ กุสลวิปากฆานาทิตฺตยํฯ ปากา อปุญฺญชา อกุสลโต ชาตา อเหตุกา สตฺต วิปากาฯ ปญฺจ รูปภเวเยว ปญฺจ จิตฺตานิ รูปภเวเยว ภวนฺติฯ จตฺตาเรว อรูปิสุ จตฺตาริ จิตฺตานิ อรูปีสุเยว โหนฺติฯ ตํ ยถา –

รูเปว รูปปากา วารุปฺปปากา อรูปิสุ;

นว มหคฺคตา ปากา, รูปารูเปว ชายเรฯ

[192] กามรูปภเวสฺเวว อฏฺฐารส จิตฺตานิ ภวนฺติฯ

ตํ ยถา –

ปุญฺญรูปานิ ปญฺเจว, ปุญฺญชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

จกฺขุโสตทฺวยํ ปุญฺญปากํ สนฺตีรณทฺวยํฯ

ปุญฺญปากํ หสิตุปฺปาทมโนธาตุกฺริยาปิ จ;

อฏฺฐารสาทิมคฺเคน, ปญฺจ รูปกฺริยาปิ จ;

กามรูปภเวสฺเวว, เอตาเนว สทา สิยุํฯ

ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, โหนฺติ ตีสุ ภเวสุปิ ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ โหนฺติฯ ตํ ยถา –

ปฏิฆทฺวยวชฺชิตานิ , อปุญฺญานิ ทเสว จ;

มหาปุญฺญานิ อฏฺเฐว, โวฏฺฐพฺพนกฺริยานิ จฯ

ปุญฺญารุปฺปานิ จตฺตาริ, อารุปฺปกิริยานิ จ;

กนิฏฺฐมคฺควชฺชานิ, สตฺต โลกุตฺตรานิ จ;

ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, โหนฺติ ตีสุ ภเวสุปิฯ

[193] ฐเปตฺวา ปน สพฺเพสํ, จตสฺโสปายภูมิโย จตสฺโส อปายภูมิโย ฐเปตฺวา วชฺเชตฺวา อปายโต เสสานํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ ฉพฺพีสภูมีสุ เตรส เอว จิตฺตานิ โหนฺติฯ ตํ ยถา –

จตุตฺถารูปาวจรํ, อนาคามิผลาทโย;

มหากฺริยา จ ชายนฺติ, เตรสาปายวชฺชิตาฯ

อนาคามิผลาทโยติ อาทิ-สทฺเทน หิ อรหตฺตผลานิ คหิตานิฯ

[194] อปรานิ จตสฺโสปิ, ฐเปตฺวารุปฺปภูมิโย จตสฺโส อรูปภูมิโย ฐเปตฺวา เสสาสุ ฉพฺพีสภูมีสุ อปรานิ ฉ จิตฺตานิ ชายนฺติฯ ตํ ยถา –

มโนธาตุกฺริยญฺเจว , ปุญฺญชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

จกฺขุโสตทฺวยํ ปุญฺญปากํ สนฺตีรณทฺวยํ;

เฉว จิตฺตานิ ชายนฺติ, ตถา อุปริวชฺชิเตฯ

[195] สุทฺธาวาสิกเทวานํ, ฐเปตฺวา ปญฺจ ภูมิโย ปญฺจ ภูมิโย ฐเปตฺวา ปญฺจวีสติภูมีสุ ปญฺจ จิตฺตานิ ชายนฺติฯ ตํ ยถา –

ทิฏฺฐิยา สมฺปยุตฺตานํ, วิจิกิจฺฉายุตํ ตถา;

ปญฺจ สพฺพตฺถ ชายนฺติ, สุทฺธาวาสวิวชฺชิเตฯ

[196]

อปรานิ ทุเว โหนฺติ, ปญฺจวีสติภูมิสุ;

ฐเปตฺวา เนวสญฺญญฺจ, จตสฺโสปายภูมิโยฯ

จตสฺโสปายภูมิโย เนวสญฺญานาสญฺญญฺจ ฐเปตฺวาเยว ปญฺจวีสติภูมีสุ อปรานิ ทุเว จิตฺตานิ โหนฺติฯ ตํ ยถา –

ฐเปตฺวา เนวสญฺญญฺจ, จตสฺโสปายภูมิโย;

เสสาสุ ตติยารุปฺปชวนํ ชายติ ทฺวยํฯ

[197] ทฺเวปิ จิตฺตานิ ชายนฺติ, จตุวีสติภูมิสุ จตสฺโสปายภูมิโย อากิญฺจญฺญญฺจ เนวสญฺญญฺจ ฐเปตฺวา เสสาสุ จตุวีสติภูมีสุ ทฺเวปิ จิตฺตานิ ชายนฺติฯ ตํ ยถา –

จตุตฺถตติยารุปฺปํ, ฐเปตฺวาปายภูมิโย;

เสสาสุ ทุติยารุปฺป-ชวนํ ชายติ ทฺวยํฯ

[198] อปายภูมิโย หิตฺวา จตสฺโส อปายภูมิโย ติสฺโส อุปริ อรูปภูมิโย หิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา เสสาสุ เตวีสติภูมีสุ ทฺเวเยว ปน จิตฺตานิ โหนฺติฯ ตํ ยถา –

อปายภูมิโย หิตฺวา, ติสฺโสจารุปฺปภูมิโย;

เสสาสุ ปฐมารุปฺปํ, ชวนทฺวยํ ชายติฯ

[199] อรูเป จ อปาเย จ อฏฺฐ ภูมิโย ฐเปตฺวา เสสาสุ พาวีสติภูมีสุ เอกาทสวิธํ จิตฺตํ โหติฯ ตํ ยถา –

สพฺพํ รูปญฺจ วิปากํ, ฐเปตฺวา สิตมานสํ;

เอกาทเสว ชายติ, อปายารูปวชฺชิเตฯ

[200] สุทฺธาวาเส อปาเย จ นว ภูมิโย ฐเปตฺวา เสสาสุ เอกวีสาสุ ภูมีสุ นิจฺจมฺปิ จตฺตาโร เอว มานสา โหนฺติฯ ตํ ยถา –

โสตาปตฺติผลญฺเจว, สกทาคามิผลมฺปิ จ;

สกทาคามิมคฺโค จ, ฐเปตฺวาปายสุทฺธเก;

อนาคามิมคฺโค เจว, เอกวีสาสุ โหนฺติ หิฯ

[201] เอกํ สตฺตรสสฺเวว, จิตฺตํ ชายติ ภูมิสุ สุทฺธาวาสอปายารุปฺปภูมิโย ฐเปตฺวา อวเสสาสุ สตฺตรสสุ ภูมีสุ เอกํ จิตฺตํ ชายติฯ ตํ ยถา –

สุทฺธาวาเส อปาเย จ, ฐเปตฺวารุปฺปภูมิโย;

อาทิมคฺโค เอโก โหติ, สตฺตรสสุ ภูมิสุฯ

[202]

ทฺวาทเสว ตุ ชายนฺเต, เอกาทสสุ ภูมิสุ;

ฐเปตฺวา ปน สพฺพาปิ, ภูมิโย หิ มหคฺคตาฯ –

เอกูนวีสติภูมิโย ฐเปตฺวา เสสาสุ เอกาทสสุ ภูมีสุ ทฺวาทส จิตฺตานิ ชายนฺติฯ ตํ ยถา –

โทมนสฺสทฺวยาปุญฺญปากา สตฺต จ ปุญฺญชํ;

ฆานาทิตฺตยํ เสสาสุ, หิตฺวา สพฺพา มหคฺคตาฯ

[203] กามาวจรเทวานํ วเสน จ มนุสฺสานํ วเสน จ สตฺตสุ กามาวจรภูมีสุ อฏฺฐ จิตฺตานิ สพฺพทา ชายนฺติฯ ตํ ยถา –

กาเม เทวมนุสฺสานํ, มหาปากานิ ชายเร;

สทา สตฺตสุ เอตานิ, หิตฺวา เตวีส ภูมิโยฯ

[204] ปญฺจมชฺฌานปาเกโก , ชายเต ฉสุ ภูมิสุ เอโก ปญฺจมชฺฌานวิปาโก เวหปฺผลาทีสุ ฉสุ ภูมีสุ ชายติฯ จตฺตาริ ปน รูปวิปากจิตฺตานิ ตีสุ ตีสุ ภูมีสุ ชายนฺติฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโย – เอโก ปฐมรูปวิปาโก พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมานํ ตีสุ ภูมีสุ ชายติ, เอโก ทุติยรูปวิปาโก, เอโก ตติยรูปวิปาโก จ ปริตฺตาภาอปฺปมาณาภาอาภสฺสรานํ ตีสุ ภูมีสุ ชายติ, เอโก จตุตฺถรูปวิปาโก ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺหานํ ตีสุ ภูมีสุ ชายติฯ

[205] จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอเกกภูมิสุ อรูปาวจรวิปากานํ วเสน จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ เอเกกภูมีสุ เอเกกาสุ ภูมีสุ โหนฺติ, อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพาสุ ภูมีสุ จิตฺตุปฺปาทํ ปริทีปเย ปณฺฑิโต กเถยฺยฯ

[206-7] กุสลากุสลา กาเม กาเม วีสติ กุสลากุสลา, เตสํ ปากา อเหตุกา เตสํ กุสลากุสลานํ อเหตุกา ปญฺจทส วิปากา อาวชฺชนทฺวยญฺจ อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สตฺตติํส มานสา นรกาทีสุ จตูสุ อปาเยสุปิ ชายเรฯ อวเสสานิ ทฺวิปญฺญาส จิตฺตานิ กทาจิปิ กิสฺมิญฺจิ กาเลปิ นุปฺปชฺชนฺติฯ ตํ ยถา –

ปญฺจทสานิ รูเป ตุ, อรูเป ทฺวาทสีริตา;

อฏฺฐ โลกุตฺตราเนว, กามปากา สเหตุกาฯ

อฏฺฐ มหากฺริยา เจว, หสิตุปฺปาทมานสํ;

ทฺวิปญฺญาสานิ จิตฺตานิ, อปาเยสุ น ชายเรฯ

[208] กาเม เทวมนุสฺสานํ กามาวจเร เทวมนุสฺสานํ มหคฺคตา นว ปากา เนว ชายนฺติ, อสีติ หทยา มานสา สทา ชายนฺติฯ ตํ ยถา –

ทฺวาทสากุสลาเนว, กุสลาเนกวีสติ;

สตฺตวีสติ ปากา จ, มหคฺคตวิวชฺชิตาฯ

กาเม เทวมนุสฺสานํ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ;

โหนฺติ อสีติ จิตฺตานิ, วิญฺเญยฺยานิ วิภาวินาฯ

[209-12] กาเม กามาวจเร อฏฺฐ มหาวิปากา โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ ตถา ฆานาทิวิญฺญาณตฺตยํ กุสลวิปากํ อปุญฺญชา สตฺต ปากาฯ นตฺถิ อารุปฺปปากา จ, รูปาวจรภูมิยํ อรูปปากา จ จตฺตาโร รูปาวจรภูมิยํ นตฺถิฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโย – รูปาวจรภูมิยํ อฏฺฐ มหาวิปากา กามสุคติสตฺตานํ ทฺวินฺนํ วิปากจิตฺตตฺตา น โหนฺติ, ฌาเนน วิกฺขมฺภิตตฺตา โทมนสฺสทฺวยมฺปิ นตฺถิ, ฆานชิวฺหากายปสาทวิรหิตตฺตา กุสลวิปากํ ฆานาทิตฺตยํ นตฺถิ, อนิฏฺฐารมฺมณานํ อภาวโต สตฺต อกุสลวิปากา จ นตฺถิ, อรูปปากา จ นตฺถิฯ กสฺมา? อรูปานํ วิปากจิตฺตตฺตาฯ อิเมหิ สห จิตฺเตหิ อิเมหิ จตุวีสติจิตฺเตหิ สห ตโย มคฺคา ผลทฺวยํ โสตาปตฺติมคฺโค สกทาคามิมคฺโค อนาคามิมคฺโค จ โสตาปตฺติผลสกทาคามิผลานิ จ จตฺตาโร ทิฏฺฐิสํยุตฺตา วิจิกิจฺฉาสํยุตฺตมฺปิ จ จตฺตาโร เหฏฺฐิมา ปากา จ สุทฺธาวาเส น ลพฺภเร น ลพฺภนฺติฯ

อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิปุคฺคลานํ อสาธารณตฺตา สุทฺโธ จ อาวาโส, อถ วา โฆราติกฺกมฏฺฐิตตฺตา อนาคามิปุคฺคลา สุทฺธา นาม, จตุโรฆติณฺณตฺตา ขีณาสวา สุทฺธา นาม, เตสํ สุทฺธานํ ทฺวินฺนํ อุตฺตมสตฺตานํ อาวาโสติปิ สุทฺธาวาโส, ตสฺมิํฯ

อยเมตฺถาธิปฺปาโย – สุทฺธาวาเส ปน โสตาปตฺติมคฺคโสตาปตฺติผลสกทาคามิมคฺคสกทาคามิผลอนาคามิมคฺคา น วิชฺชนฺติฯ กสฺมาติ เจ? อนาคามิผลฏฺฐานํเยว ตสฺมิํ อุปฺปชฺชนโต จตฺตาโร ทิฏฺฐิสํยุตฺตา จ วิจิกิจฺฉายุตฺตญฺจ ปญฺจ อกุสลจิตฺตานํ โสตาปนฺเนน วินาสิตตฺตา, อิติ ตสฺมา การณา น ชายนฺติฯ จตฺตาโร เหฏฺฐิมวิปากา เหฏฺฐิมานํ รูปพฺรหฺมานํ วิปากจิตฺตตฺตา นตฺถิฯ เสสานิ เอกปญฺญาส จิตฺตานิ สุทฺธาวาเส ปน ลพฺภนฺติฯ ตํ ยถา –

ทิฏฺฐิยา วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหคตํ ตถา;

กามปุญฺญานิ อฏฺฐ จ, รูปปุญฺญานิ ปญฺจ วาฯ

อรูปกุสลาเนว, มคฺโค ขีณาสวสฺส จ;

จกฺขุโสตมโนธาตุ, ปุญฺญชา ตีรณา ทุเวฯ

ปญฺจมชฺฌานปาโก จ, อนาคามิผลาทโย;

สุทฺธาวาเสสุ ลพฺภนฺติ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติฯ

รูปาวจริกา สพฺเพ สพฺพานิ รูปาวจรานิ ปญฺจทส จิตฺตานิ, กามธาตุยา สพฺเพ เตวีสติ วิปากาฯ

[213] โทมนสฺสาทิมคฺโค จ โทมนสฺสทฺวยญฺจ อาทิมคฺโค จ โสตาปตฺติมคฺโค จ, กฺริยา จ ทฺเว อเหตุกา ปญฺจทฺวาราวชฺชนหสิตุปฺปาทานิ กิริยานิ จาติ เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ อรูปภูมิยํ นตฺถิฯ ปญฺจ รูปาวจรวิปากา รูปีนํ วิปากจิตฺตตฺตา นตฺถิฯ รูปชวนานิ เหฏฺฐิมฌานานํ วิรตฺตตฺตา นตฺถิฯ จกฺขุโสตวิญฺญาณานิ ปุญฺญชานิ ปสาทรหิตตฺตา นตฺถิฯ ฆานาทิวิญฺญาณานิ ปกติยาเยว นตฺถิฯ

กุสลวิปากา มโนธาตุ จกฺขาทิคฺคหิตปญฺจารมฺมณตฺตา อรูปานํ ธมฺมารมฺมณตฺตา นตฺถิ, อสติ จกฺขาทิวิญฺญาเณ สา จ ปุญฺญชา มโนธาตุ ตาย จ อสติยา จกฺขาทิวิญฺญาณมฺปิ นตฺถิเยวฯ กิริยามโนธาตุปิ ปญฺจารมฺมณตฺตาเยว นตฺถิ, หสิตุปฺปาโทปิ รูปกายาภาวา สิตสฺสาภาวา นตฺถิ, ปุพฺเพว ทิฏฺฐสจฺจา อริยา รูปภูมิกา, ตสฺมา อาทิมคฺโคปิ นตฺถิฯ

[214] เอวํ ภูมิวเสเนว, จิตฺตุปฺปตฺติํ วิภาวเย เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ภูมิวเสน จิตฺตุปฺปตฺติํ วิภาวเย ธีโร กเถยฺยฯ ตถา เอวํ เอกาทสนฺนํ ปุคฺคลานํ วเสน จิตฺตุปฺปตฺติํ ธีโร วิภาวเย กเถยฺยฯ

[215]

กุสลากุสลา กาเม,

เตสํ ปากา อเหตุกา;

อาวชฺชนทฺวยญฺจาติ,

สตฺตติํเสว มานสาติฯ –

อยํ วุตฺตตฺถาฯ

[216] เอวํ จตูสฺวปายภูมีสุ มนุสฺสภูมิยญฺจาติ ปญฺจภูมีสุ อเหตุกสฺส สตฺตสฺส ชายนฺเต อุปฺปชฺชนฺติฯ ทฺเวปญฺญาสาวเสสานิ, น ชายนฺติ กทาจิปิ อวเสสานิ ทฺเวปญฺญาส จิตฺตานิ กทาจิปิ น ชายนฺติ น อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ สรูปโต วุตฺตาเนวฯ

[217] อเหตุกสฺส สตฺตสฺส อุปฺปชฺชนฺเตหิ สตฺตติํสจิตฺเตหิ สห ทุเหตุกา, จตุมหาวิปากา จาติ จตฺตาลีส จิตฺตานิ ตถา เอกกํ ทุเหตุกสฺส สตฺตสฺส ชายนฺติฯ

[218-23] สพฺเพ มหคฺคตา เจว สพฺเพ สตฺตวีสติวิธา มหคฺคตา เจว สพฺเพปิ จ อนาสวา สพฺเพ อฏฺฐ โลกุตฺตรา เจว จตฺตาโร ติเหตุกวิปากา จ กาเม หสิตุปฺปาโท สเหตุกมหากิริยา จาติ นว กฺริยาปิ เจติ จตฺตาลีสํ ตถา อฏฺฐ จ ทุเหตุโน สตฺตสฺส น ชายนฺติฯ

อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ทุเหตุโน รูปารูปสมาปตฺติยา อสมตฺถตาย สตฺตวีส มหคฺคตา น ชายนฺติ, มคฺคผลํ อธิคนฺตุํ อสมตฺถตาย อฏฺฐ โลกุตฺตรา น ชายนฺติ, ติเหตุกวิปากา ติเหตุกานํ สตฺตานํ วิปากจิตฺตตฺตา น ชายนฺติ, นว กิริยานิ ขีณาสวานํเยว อุปฺปชฺชมานตฺตา น ชายนฺตีติฯ กามาวจรสตฺตสฺส, ติเหตุปฏิสนฺธิโน ปุถุชฺชนสฺส จตุปญฺญาส มานสา ชายนฺติฯ กตมานิ ตานิ? ทุเหตุกสฺส วุตฺตานิ จตฺตาลีส จิตฺตานิ ตถา เอกญฺจ กามธาตุยํ จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตวิปากา รูปารูเปสุ นว ปุญฺญานิ จาติ จตุปญฺญาส มานสา ชายนฺติฯ ปุถุชฺชนสฺส ติเหตุโน กามสตฺตสฺส ปญฺจติํส จิตฺตานิ น ชายเร น ชายนฺติฯ ตํ ยถา –

อาวชฺชนทฺวยํ หิตฺวา, อฏฺฐารส กฺริยาปิ จ;

นว มหคฺคตา ปากา, อฏฺฐ โลกุตฺตรานิ จฯ

กามปุถุชฺชนสฺเสว, ติเหตุปฏิสนฺธิโน;

ปญฺจติํเสว จิตฺตานิ, น ชายนฺติ กทาจิปิฯ

ฉเทเวสุ มนุสฺเสสุ จาติ สตฺตสุ ภูมีสุ ชาตสฺส โสตาปนฺนสฺส เทหิโน สตฺตสฺส ปญฺญาส จิตฺตานิ ชายนฺติฯ อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส กเถยฺยฯ ตํ ยถา –

ทิฏฺฐิยา วิปฺปยุตฺตานิ, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;

อุทฺธจฺจสหิตญฺเจว, กามปุญฺญานิ อฏฺฐ จฯ

นว มหคฺคตปุญฺญานิ, อาวชฺชนทฺวยมฺปิ จ;

สพฺเพ กามวิปากา จ, โสตาปตฺติผลมฺปิ จฯ

อสฺส โสตาปนฺนสฺส นวติํเสว จิตฺตานิ น อุปฺปชฺชนฺติฯ อิติ วจนํ ธีโร ทีปเย เทเสยฺยฯ ตํ ยถา –

อาวชฺชนทฺวยํ หิตฺวา, อฏฺฐารส กฺริยาปิ จ;

นว มหคฺคตา ปากา, สตฺต โลกุตฺตรานิ จฯ

ทิฏฺฐิยา สมฺปยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉายุตํ ตถา;

นวติํส น ชายนฺติ, โสตาปนฺนสฺส เทหิโนฯ

[224] ปฐมํ ผลํ ฐเปตฺวา โสตาปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วุตฺตานิ จิตฺตานิ อตฺตโน สกทาคามิโน ผเลน สกทาคามิผเลน สห สกทาคามิปุคฺคลสฺส สิยุํฯ

[225] โสตาปนฺนสฺส วุตฺตานิ, ฐเปตฺวา ปฏิฆทฺวยํ ทุติยญฺจ ผลํ สกทาคามิผลญฺจ หิตฺวา อตฺตโน อนาคามิผเลน สห โสตาปนฺนสฺส สตฺตสฺส วุตฺตานิ ยานิ อฏฺฐจตฺตาลีส จิตฺตานิ อตฺถิ, ตานิ อนาคามิสฺส สตฺตสฺส ชายนฺติฯ อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเสฯ

[226] กติ จิตฺตานิ ชายนฺติ, กาเม อรหโต ปน กาเม สตฺตสุ กามภูมีสุ ชาตสฺส อรหโต ขีณาสวสฺส กติ จิตฺตานิ ชายนฺติ? จตฺตาริ จ จตฺตารีสญฺจ จิตฺตานิ กาเม สตฺตสุ กามภูมีสุ ชาตสฺส อรหโต สิยุํ ภเวยฺยุํฯ ตํ ยถา –

เตวีส กามปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ;

อรหตฺตผเลเนว, กาเม อรหโต สิยุํฯ

[227] มคฺคฏฺฐานํ จตุนฺนมฺปิ เตสํ ปุคฺคลานํ สกํ สกํ มคฺคจิตฺตํ สิยา ภเวยฺยฯ เอกจิตฺตกฺขณา หิ เต หิ สจฺจํ ตํ มยา วุตฺตํ วจนํฯ เต มคฺคา เอกจิตฺตกฺขณาฯ

[228] ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ปฐมชฺฌานภูมิสุ ตีสุ เอว ปฐมชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส พฺรหฺมุโน ปญฺจติํส เอว จิตฺตานิ ชายนฺติฯ อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส อุจฺจาเรยฺยฯ ตํ ยถา –

โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปุญฺญานิ ทเสว จ;

กามปุญฺญานิ อฏฺเฐว, นว ปุญฺญา มหคฺคตาฯ

จกฺขุโสตทฺวยํ ปุญฺญปากํ สนฺตีรณทฺวยํ;

อาวชฺชนทฺวยญฺเจว, ปุญฺญชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

ปฐมชฺฌานปาโก จ, ปญฺจติํเสว ชายเรฯ

[229-234] ฆานาทีสุ ปสาเทสุ ปวตฺตํ กุสลวิปากํ วิญฺญาณตฺตยํ สตฺต อปุญฺญชา ปากา อฏฺฐ มหาปากา ตถา อุปริฌานภูมีสุ ชาตา ปากา อารุปฺปา จตฺตาโร วิปากาปิ จ โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ อาวชฺชนทฺวยวชฺชา อฏฺฐารส กฺริยา เจว อฏฺฐ โลกุตฺตรานิ จ เอตานิ จตุปญฺญาส จิตฺตานิ ปฐมชฺฌานภูมีสุ ตีสุ นิพฺพตฺตสฺส ปุถุชฺชนสฺส เทหิโน สตฺตสฺส น จ ลพฺภเร น ลพฺภนฺติฯ ตาสุ ตีสุ ภูมีสุ นิพฺพตฺตสฺส ปุถุชฺชนสฺส พฺรหฺมุโน วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ อปุญฺญปญฺจกํ หิตฺวา ตตฺถ ตีสุ ปฐมชฺฌานภูมีสุ นิพฺพตฺตสฺส โสตาปนฺนสฺส พฺรหฺมุโน ปฐมผเลน สห เอกติํส จิตฺตานิ ชายเร ชายนฺติฯ สกทาคามิโน ตตฺถ ตีสุ ปฐมชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส สกทาคามิโน พฺรหฺมุโน เตสุ จิตฺเตสุ ปฐมํ ผลํ ฐเปตฺวา สกทาคามิผลํ ปกฺขิปิตฺวา เอกติํเสว จิตฺตานิ ชายเรฯ อนาคามิสฺส ตตฺเถว ตีสุ ปฐมชฺฌานภูมีสุ เอว ชาตสฺส อนาคามิสฺส ทุติยํ ผลํ ฐเปตฺวา อตฺตโน ผลจิตฺเตน สห เอกติํเสว จิตฺตานิ ชายนฺติฯ

[235]

วิญฺญาณํ จกฺขุโสตานํ, ปุญฺญชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

สนฺตีรณทฺวยญฺเจว, กฺริยจิตฺตานิ วีสติฯ

[236-7] อรหตฺตผลํ ปฐมชฺฌานโต สมฺภโว ปาโก สตฺตวีสติ จิตฺตานิ อรหนฺตสฺส ขีณาสวสฺส ชายเรฯ ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว ตีสุ เอว ทุติยชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส พฺรหฺมุโน ทุติยชฺฌานตติยชฺฌานปาเกน สห ฉตฺติํส จิตฺตานิ ชายนฺติฯ ตํ ยถา –

โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปุญฺญานิ ทเสว จ;

กามปุญฺญานิ อฏฺเฐว, นว ปุญฺญมหคฺคตาฯ

จกฺขุโสตทฺวยํ ปุญฺญปากํ สนฺตีรณทฺวยํ;

อาวชฺชนทฺวยญฺเจว, ปุญฺญชํ สมฺปฏิจฺฉนํฯ

ทุติยชฺฌานปาเกน, ตติยชฺฌานปากโต;

ฉตฺติํเสว จ จิตฺตานิ, ทุติยชฺฌานเทหิโนฯ

[238-241] ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา วาปุญฺญปญฺจกํ อตฺตโน ผเลน สห พาตฺติํส จิตฺตานิ โสตาปนฺนสฺส ชายนฺติฯ โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ, ฐเปตฺวา ปฐมํ ผลํ โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ ปฐมํ ผลํ ฐเปตฺวา อตฺตโน ผลจิตฺเตน สห พาตฺติํส จิตฺตานิ, สกทาคามิสฺส วุตฺเตสุ ทุติยํ ผลํ ฐเปตฺวา อนาคามิผเลน สห พาตฺติํเสว จิตฺตานิ อสฺส อนาคามิโน ภวนฺติฯ อรหนฺตสฺส ตีสฺเวว, อฏฺฐวีสติ อตฺตโน ตีสุ เอว ทุติยชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส อรหโต อตฺตโน ผเลน ทุติยชฺฌานตติยชฺฌานปากโต ปาเกหิ สห อฏฺฐวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติฯ ตํ ยถา –

วิญฺญาณํ จกฺขุโสตานํ, ปุญฺญชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

สนฺตีรณทฺวยญฺเจว, กฺริยจิตฺตานิ วีสติฯ

อรหตฺตผลํ ปาโก, ทุติยชฺฌานสมฺภโว;

ตติยชฺฌานปาโก จ, อฏฺฐวีสติ มานสาฯ

[242-6] ปริตฺตกสุภาทีนํ, เทวานํ ตีสุ ภูมีสุ จตุตฺถชฺฌานวิปาเกน สห ปญฺจติํเสว จิตฺตานิ ชายนฺติฯ โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถก-ติํส จิตฺตานิ ชายเรตตฺถ ตาสุ ตีสุ ปริตฺตกสุภาทีนํ ภูมีสุ โสตาปนฺนสฺส จ เอกติํส จิตฺตานิ ชายเรฯ ยถา เอวํ สกทาคามิโน เอกติํส จิตฺตานิ ชายเรฯ ตถา อนาคามิโน เอกติํส ชายเรฯ

ตตฺเถว ตาสุ ตีสุ ภูมีสุ เอว ชาตสฺส ขีณาสวสฺส สตฺตวีสติ มานสา โหนฺติ, ตถา เอวํ เวหปฺผเล เวหปฺผลภูมิยํ ชาตานํ ปุถุชฺชนเสกฺขานํ ปญฺจนฺนํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ มานสา โหนฺติฯ ปญฺจสุ สุทฺธาวาสิกภูมีสุ ชาตสฺส อนาคามิโน สตฺตสฺส เอกติํเสว จิตฺตานิ โหนฺติฯ อิติ วจนํ ธีโร ปริทีปเย เทเสยฺยฯ ตตฺเถว ตาสุ สุทฺธาวาสภูมีสุ เอว ชาตสฺส อรหโต สตฺตวีสติ มานสา โหนฺติฯ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน รูปีสุ ปญฺจทสสุ รูปิภูมีสุ ชาตานํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ จิตฺตานิ วิภาวินา ธีเรน วิญฺเญยฺยานิ ชานิตพฺพานิฯ

[247] จตุวีสติ จิตฺตานิ, ปฐมารุปฺปภูมิยํ ปฐมอารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส จตุวีสติ จิตฺตานิ ชายนฺติฯ อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเสฯ ตํ ยถา –

โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปุญฺญานิ ทเสว จ;

กามปุญฺญานิ อฏฺเฐว, อารุปฺปกุสลานิ จ;

ปฐมารุปฺปปาโก จ, กฺริยาโวฏฺฐพฺพนมฺปิ จฯ

[248-251] โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถว, ฐเปตฺวาปุญฺญปญฺจกํตตฺถ ติสฺสํ ปฐมารุปฺปภูมิยํ เอว โสตาปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อปุญฺญปญฺจกํ หิตฺวา อตฺตโน ผเลน สห วีสติ จิตฺตานิ โหนฺติฯ ตถา ตตฺถ ติสฺสํ ปฐมารุปฺปภูมิยํ สกทาคามิโน, อนาคามิโนปิ จ ปุคฺคลสฺส ปุพฺพํ ปุพฺพํ ผลํ วินา วชฺเชตฺวา อตฺตโน ผเลน สห วีสติ จิตฺตานิ ชายนฺติฯ ขีณาสวสฺส ตตฺเถว ตตฺถ ติสฺสํ ปฐมารุปฺปภูมิยํ เอว ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ทส ปญฺจ มานสา จ ชายนฺติฯ ตํ ยถา –

มหากฺริยานิ อฏฺเฐว, จตฺวารุปฺปกฺริยานิ จ;

อรหตฺตผลํ ปาโก, โวฏฺฐพฺพญฺจาปิ มานสํฯ

ทุติยารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส เตวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติฯ ตํ ยถา –

โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปุญฺญานิ ทเสว จ;

กามปุญฺญานิ อฏฺเฐว, ปุญฺญารูปูปรี ตโย;

ทุติยารุปฺปปาโก จ, โวฏฺฐพฺพญฺจาปิ มานสํฯ

อิติ เอวํ อิมินา ปกาเรน วตฺวา กเถตฺวา ธีโร ปณฺฑิโต วิภาวเย เทเสยฺยฯ เอตฺถ เอติสฺสํ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ชาตานํ ติณฺณนฺนํ เสกฺขานมฺปิ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติฯ ตํ ยถา –

ทิฏฺฐิยา วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;

กามปุญฺญานิ อฏฺเฐว, ปุญฺญารูปูปรี ตโยฯ

ทุติยารุปฺปปาโก จ, โวฏฺฐพฺพญฺจาปิ มานสํ;

สกสกผเลเนว, จิตฺตาเนกูนวีสติฯ

[252] จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส กิริยจิตฺตานิ ทฺวาทส เอโก ปาโก อรหตฺตผลญฺจาติ จุทฺทเสว จิตฺตานิ โหนฺติฯ ตํ ยถา –

มหากฺริยานิ อฏฺเฐว, กฺริยารูปูปรี ตโย;

โวฏฺฐพฺพญฺจ สโก ปาโก, อรหตฺตผลมฺปิ จฯ

[253] ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ตติยารุปฺปภูมิยํ ตติยอรูปภูมิยํ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส พาวีสติ จิตฺตานิ ภวนฺติฯ อิติ วจนํ ธีโร ปกาสเยฯ ตํ ยถา –

โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปุญฺญานิ ทเสว จ;

กามปุญฺญานิ อฏฺเฐว, ปุญฺญารูปูปรี ทุเว;

ตติยารุปฺปปาโก จ, โวฏฺฐพฺพญฺจาปิ มานสํฯ

[254-5] อฏฺฐารเสว จิตฺตานิ, โสตาปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อฏฺฐารส เอว จิตฺตานิ ชายเรฯ ตํ ยถา –

ทิฏฺฐิยา วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;

มหาปุญฺญานิ อฏฺเฐว, ปุญฺญารูปูปรี ทุเวฯ

อฏฺฐารเสว ปาเกน, โสตาปตฺติผเลน จ;

โวฏฺฐพฺพญฺจาปิ มานสํ, โสตาปนฺนสฺส ชายเรฯ

สกทาคามิโน ปฐมํ ผลํ ฐเปตฺวา อตฺตโน ผเลน ตานิ อฏฺฐารส จิตฺตานิ โหนฺติฯ สกทาคามิโน วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ ทุติยํ ผลํ ฐเปตฺวา อตฺตโน ผเลน สห อฏฺฐารส จิตฺตานิ เอว อนาคามิสฺส ชายเรฯ

[256] เตรเสว จ จิตฺตานิ, ตติยารุปฺปภูมิยํ ตติยอรูปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส เตรเสว จิตฺตานิ ชายนฺติฯ อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเสฯ ตํ ยถา –

มหากฺริยานิ อฏฺเฐว, กฺริยารูปูปรี ทุเว;

อรหตฺตผลํ ปาโก, โวฏฺฐพฺพญฺจาปิ มานสํฯ

[257] เอกวีสติ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ จตุตฺถอรูปภูมิยํ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส เอกวีสติ จิตฺตานิ ชายนฺติฯ อิติ อิทํ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเสฯ ตํ ยถา –

โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปุญฺญานิ ทเสว จ;

กามปุญฺญานิ อฏฺเฐว, โวฏฺฐพฺพญฺจาปิ มานสํ;

จตุตฺถารุปฺปปุญฺญญฺจ, สปาเกเนกวีสติฯ

[258-260] โสตาปนฺนสฺส สตฺตสฺส, สตฺตรส จิตฺตานิ ธีโร ปกาสเยฯ ตํ ยถา –

ทิฏฺฐิยา วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;

กามปุญฺญานิ อฏฺเฐว, โสตาปตฺติผลมฺปิ จ;

จตุตฺถารุปฺปปุญฺญญฺจ, สปาโก โวฏฺฐพฺพมฺปิ จฯ

สกทาคามิโน ปฐมํ ผลํ ฐเปตฺวา ตานิ เอว จิตฺตานิ สผเลน โหนฺติฯ

สกทาคามิโน วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ ทุติยํ ผลํ ฐเปตฺวา อตฺตโน ผเลน สตฺตรส มานสา อนาคามิสฺส โหนฺติฯ ทฺวาทเสว ตุ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส อรหนฺตสฺส ทฺวาทส เอว จิตฺตานิ ชายนฺติฯ ตํ ยถา –

มหากฺริยานิ อฏฺเฐว, โวฏฺฐพฺพญฺจาปิ มานสํ;

จตุตฺถญฺจ กฺริยารูปํ, ปาโก อรหโต ผลํฯ

อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปุคฺคลานํ วเสน ภูมีสุ จิตฺตปฺปวตฺติํ วิทู ธีโร วิภาวเยฯ

[261-2] เหฏฺฐิมานํ อรูปีนํ, พฺรหฺมานํ อุปรูปริ ชาตา อรูปกุสลา เจว กิริยาปิ จ อุปฺปชฺชนฺติฯ อุทฺธํ อุทฺธํ ภาเค ชาตานํ อรูปีนํ พฺรหฺมานํ เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา อารุปฺปา เหฏฺฐาภาเค ชาตา อรูปาวจรา ปน เนว ชายนฺติฯ กสฺมา การณาติ? กิร มยา สุตํ, เหฏฺฐิมฌาเนสุ ทิฏฺฐาทีนวโต ทิฏฺฐโทสภาวโต เนว ชายนฺติฯ

[263-5] ฐเปตฺวา ปฐมํ มคฺคํ โสตาปตฺติมคฺคํ ฐเปตฺวา กุสลานุตฺตรา ตโย ตโย อนุตฺตรา กุสลา ตโย มคฺคา, กามาวจรปุญฺญานิ อฏฺฐ, ตถา ทส อปุญฺญานิ จิตฺตานิ, อรูปปุญฺญานิ จตฺตาริฯ สพฺเพ ปากา อนุตฺตรา สพฺพานิ โลกุตฺตรผลานิ, ปฐมารุปฺปปาโก จ นว กามกิริยาปิ จ, อรูปาปิ สพฺพา กิริยา, เอตานิ ปน เตจตฺตาลีส มานสา ปฐมารุปฺปภูมิยํ อุปฺปชฺชนฺติฯ

[266-7] สพฺโพ เตวีสติกามวิปาโก, สพฺโพ ปนฺนรสวิโธ มหคฺคโต รูโป จิตฺตุปฺปาโท, มโนธาตุ กิริยามโนธาตุ, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ อาทิมคฺโค จ ตถา อุปริ ชาตา ตโย อรูปปากา จาติ ฉจตฺตาลีส จิตฺตานิ เอตฺถ เอติสฺสํ ปฐมารุปฺปภูมิยํ นตฺถิฯ

[268-9] วุตฺเตสุ ปน จิตฺเตสุ, ปฐมารุปฺปภูมิยํ วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ กุสลปากกิริยาวเสน ปฐมารุปฺปตฺตยํ ฐเปตฺวา อตฺตโน ปาโก จาติ จตฺตาลีส จิตฺตานิ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ชายนฺติฯ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน เสสทฺวเย ปฐมทุติยารุปฺปโต เสสอากิญฺจญฺญายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนภูมิทฺวเย เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมํ กุสลวิปากกิริยาวเสน เหฏฺฐาภาเค ชาตํ อรูปตฺตยํ หิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปากา เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปณฺฑิเตน เญยฺยา ชานิตพฺพาฯ

[270-3] จตฺตาโร จ อนาสวา, วิปากา จตฺตาริ โลกุตฺตรผลจิตฺตานิ, สพฺเพ สพฺพานิ จ จตูสุ อารุปฺปภูมีสุ โหนฺติฯ โวฏฺฐพฺพเนน จิตฺเตน สห กาเม อฏฺฐ มหากิริยา, จตสฺโส อรูปกิริยาปิ จาติ เตรส เอว กิริยา ปฐมารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ชายนฺติฯ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ปฐมารุปฺปกิริยํ หิตฺวา ทฺวาทส เอว กิริยา โหนฺติฯ ตติยารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ปฐมทุติยารุปฺปกิริยานิ หิตฺวา เอกาทส กิริยา โหนฺติฯ จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ปฐมทุติยตติยารุปฺปกิริยานิ หิตฺวา ทเสว กิริยา เญยฺยา ชานิตพฺพาฯ

[274]

อรหโต ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอกูนวีสติ;

อรหตฺตํ กฺริยา สพฺพา, ฐเปตฺวาวชฺชนทฺวยํฯ

อาวชฺชนทฺวยํ ฐเปตฺวา สพฺพา กิริยา, อรหตฺตผลญฺจาติ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ อรหโต ปน โหนฺติฯ อาวชฺชนทฺวยํ กิญฺจาปิ ขีณาสวสฺส โหนฺติ, เอวมฺปิ อญฺเญสํ ปุถุชฺชนเสกฺขานมฺปิ โหนฺติเยวฯ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ ขีณาสวสฺส เอว โหนฺติ, น อญฺเญสนฺติ ญาปนตฺถํ ‘‘อาวชฺชนทฺวยํ ฐเปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ

[275-6] จตุนฺนํ ผลฏฺฐานํ ปุคฺคลานญฺจ ติเหตุกปุถุชฺชเน จ เตรเสว จิตฺตานิ ภวนฺติฯ อิติ วจนํ ธีโร ปกาสเยฯ ตํ ยถา – จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตา มหาวิปากานิ, นว รูปารูปปากา จ อิเม เตรเสว จิตฺตานิ ภวนฺติฯ

[277-9] จตุนฺนํ ผลฏฺฐานํ ปุคฺคลานญฺจ ทุเหตุกปุถุชฺชเน จ ญาณปริหีนานิ จตฺตาริ วิปากานิ เอว ชายเรฯ ปุถุชฺชนานํ ติณฺณมฺปิ, จตุนฺนํ อริยเทหินํ อริยคตานํ สตฺตนฺนํ ปุคฺคลานํ สตฺตรเสว จิตฺตานิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา – ทุเว ปญฺจวิญฺญาณานิ, มโนธาตุตฺตยสนฺตีรณานิ, โวฏฺฐพฺพนญฺจ อิเม สตฺตรส เอว โหนฺติฯ

[280-5] เหฏฺฐา ติณฺณํ ผลฏฺฐานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ มหคฺคตานิ เอว กุสลานิ โหนฺติฯ ติณฺณํ ปุถุชฺชนานญฺจ, อาทิโต ติณฺณํ อริยานํ เหฏฺฐา อริยานํ เตรเสว จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเสฯ อฏฺเฐว กามปุญฺญานิ, อปุญฺญโต อกุสลวเสน ทิฏฺฐิหีนา จตฺตาโร จิตฺตุปฺปาทาปิ, อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตญฺจาติ เตรส จิตฺตานิ โหนฺติฯ เหฏฺฐา ทฺวินฺนํ ผลฏฺฐานํ โสตาปนฺนสกทาคามิปุคฺคลานํ สพฺพปุถุชฺชเน อเหตุกทุเหตุกติเหตุกปุถุชฺชเน โทมนสฺสยุตฺตํ ทฺวยเมว จิตฺตํ ชายเตฯ ติณฺณํ ปุถุชฺชนานญฺจ ปญฺจ เอว ชายเรฯ ตํ ยถา –

จตฺตาริ ทิฏฺฐิยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;

มคฺคฏฺฐานํ จตุนฺนมฺปิ, มคฺคจิตฺตํ สกํ สกํฯ

เตสํ จตุนฺนํ มคฺคฏฺฐานํ ปุคฺคลานํ สกํ สกํ เอกเมว มคฺคจิตฺตํ ภเว ภเวยฺยฯ อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ธีโร ปณฺฑิโต วิภาวเย จิตฺตปฺปวตฺติํ ปกาสเยฯ

[286-9] มยา ภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จฯ

ภเวสุ สพฺพภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จ จิตฺตปฺปวตฺติ ภิกฺขูนํ อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย เฉกภาวาย มยา ปกาสิตาฯ เอวํ สพฺพมิทํ จิตฺตํ, ภูมิปุคฺคลเภทโต เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ภูมิปุคฺคลเภทโต อิทํ สพฺพํ จิตฺตํ พหุธาปิ จ พหุปฺปการมฺปิ จ โหติฯ อิติ คหณํ วิภาวินา วิญฺญาตพฺพํฯ สกฺกา วุตฺตานุสาเรน มยา วุตฺตสฺส อนุสาเรน เภโท จิตฺตเภโท วิภาวินา ญาตุํ วิชานิตุํ สกฺกาฯ คนฺถวิตฺถารภีเตน มยา อิทํ จิตฺตปฺปวตฺติทีปกวจนํ สํขิตฺตํ, ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, จินฺเตตฺวา จ ปุนปฺปุนํ อตฺถํ อุปปริกฺขิตฺวา วิภาวินา คเหตพฺพํฯ

[290] อิมญฺจาภิธมฺมาวตารํ สุสารํ, วรํ สตฺตโมหนฺธการปฺปทีปํ อิมญฺจ อภิธมฺมาวตารปฺปกรณํ สุสารํ สุนฺทรสารภูตํ วรํ สตฺตอนฺธการสทิเส โมเห ปทีปํ ปชฺโชตปฺปทีปํ โย นโร สาธุกํ จินฺเตติ วาเจติปิ, ตํ นรํ ราคโทสา จิรํ จิรกาลํ โนปยนฺติ น อุปคจฺฉนฺติฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจโม ปริจฺเฉโทฯ

6. ฉฏฺโฐ ปริจฺเฉโท

อารมฺมณวิภาควณฺณนา

[291]

เอเตสํ ปน จิตฺตานํ, อารมฺมณมิโต ปรํ;

ทสฺสยิสฺสามหํ เตน, วินา นตฺถิ หิ สมฺภโวฯ

อิโต ปรํ อิโต ปริจฺเฉทโต ปรํ อหํ เอเตสํ ปน จิตฺตานํ อารมฺมณํ ทสฺสยิสฺสามิฯ หิ กสฺมา? เตน วินา ตํ อารมฺมณํ วชฺเชตฺวา จิตฺตานํ สมฺภโว นตฺถิ ยสฺมา การณา, ตสฺมา การณา ทสฺสยิสฺสามิฯ

[292]