6. ฉฏฺโฐ ปริจฺเฉโท

อารมฺมณวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา

[291-3] เอเตสนฺติ ยถาวุตฺตปฺปเภทานํฯ นนุ จ ‘‘จิตฺตํ เจตสิก’’นฺติอาทินา จิตฺตาทีนิเยว อุทฺทิฏฺฐานีติ ตาเนว นิทฺทิสิตพฺพานิ, อารมฺมณํ ปน อปฺปกตํ, ตํ กสฺมา อิธ วุจฺจตีติ โจทนํ มนสิ กริตฺวา อาห ‘‘เตน วินา นตฺถิ หิ สมฺภโว’’ติฯ ยสฺมา อารมฺมเณน วินา จิตฺตสมฺภโว นตฺถิ, น หิ อนารมฺมณํ จิตฺตํ นาม อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ตยิทํ จิตฺตํ กํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตี’’ติ อาสงฺกานิวารณตฺถํ อิโต ปรํ อารมฺมณํ ทสฺสยิสฺสามีติ อตฺโถ ฯ กติวิธํ ปน ตํ อารมฺมณํ, กิํ สรูปญฺจาติ อาห ‘‘รูปํ สทฺท’’นฺติอาทิฯ วจนตฺถํ ปน เนสํ สยเมว วกฺขติฯ ฉฬารมฺมณโกวิทาติ ฉนฺนํ อารมฺมณานํ พฺยากรณกุสลา พุทฺธาทโยฯ

ภูเตติ จตฺตาโร มหาภูเตฯ อุปาทายาติ นิสฺสายฯ จตุสมุฏฺฐิโตติ กมฺมาทีหิ จตูหิ ปจฺจเยหิ สมุฏฺฐิโตฯ นิทสฺสิตพฺพํ นิทสฺสนํฯ

กิํ ตํ? ทฏฺฐพฺพภาโว จกฺขุวิญฺญาณสฺส โคจรภาโว , สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสโนฯ ปฏิหญฺญติ, ปฏิหนนนฺติ วา ปฏิโฆ, เยน พฺยาปาราทิวิการปจฺจยนฺตรสหิเตสุ จกฺขาทีนํ นิสฺสเยสุ วิการุปฺปตฺติ, โส สยํ นิสฺสยวเสน จ สมฺปตฺตานํ, อสมฺปตฺตานญฺจ ปฏิมุขภาโว อญฺญมญฺญปตนํ ปฏิโฆติ อตฺโถฯ ตตฺถ สยํ สมฺปตฺติํ โผฏฺฐพฺพสฺส นิสฺสยวเสน สมฺปตฺติ คนฺธรสฆานชิวฺหากายานํฯ อิตเรสํ อุภยถาปิ อสมฺปตฺติ, ตสฺมา อิธ อสมฺปตฺตานํ ปฏิมุขภาโว ‘‘ปฏิโฆ’’ติ วุจฺจติฯ สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิโฆ, สนิทสฺสโน จ โส สปฺปฏิโฆ จาติ สนิทสฺสนสปฺปฏิโฆฯ เอตฺถาห – ยสฺส ทฏฺฐพฺพภาโว อตฺถิ, โส สนิทสฺสโน, จกฺขุวิญฺญาณโคจรภาโวว ทฏฺฐพฺพภาโวฯ ตสฺส จ รูปายตนโต อนญฺญตฺตา กถํ สห นิทสฺสเนน สนิทสฺสโนติ ยุชฺชตีติ? วุจฺจเต – อนญฺญตฺเตปิ ตสฺส อญฺเญหิ ธมฺเมหิ รูปายตนํ วิเสเสตุํ อญฺญํ วิย กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สห นิทสฺสเนน สนิทสฺสน’’นฺติฯ ธมฺมสภาวสามญฺเญน หิ เอกีภูเตสุ ธมฺเมสุ โย นานตฺตกโร วิเสโส, โส อญฺญํ วิย กตฺวา อุปจาริตุํ ยุตฺโตฯ เอวญฺหิ อตฺถวิเสสาวโพโธ โหติฯ รูปารมฺมณสญฺญิโตติ อยํ เอวรูโป วณฺโณ รูปารมฺมณนฺติ สญฺญิโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – จตฺตาโร มหาภูเต อุปาทาย เต อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตมาโน กมฺมสมุฏฺฐาโน จิตฺตสมุฏฺฐาโน อุตุสมุฏฺฐาโน อาหารสมุฏฺฐาโน จ นีลาทิวเสน ทิสฺสมาโน อินฺทฺริเยหิ ฆฏฺเฏนฺโต จ วณฺโณ รูปารมฺมณํ นามาติฯ

[294-7] จิตฺตญฺจ อุตุ จ จิตฺโตตุ, เตหิ สมฺภวติ, เต วา สมฺภวา ปจฺจยา อิมสฺสาติ จิตฺโตตุสมฺภโวฯ สห วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกวิญฺญาเณน ปวตฺโต สทฺโท สวิญฺญาณกสทฺโท, สวิญฺญาณกสทฺโท ปน น เกวลํ สวิญฺญาณกสนฺตานปฺปวตฺโตว กุจฺฉิสทฺทาทิวเสน ตสฺส อุตุสมุฏฺฐิตสฺสาปิ สมฺภวโตฯ

ธรียตีติ กลาปปรมฺปราย สนฺธารียติฯ สูจนโตติ อตฺตโน วตฺถุสฺส สุปากฏกรณโตฯ คนฺโธ หิ ‘‘อิทํ สุคนฺธํ, อิทํ ทุคฺคนฺธ’’นฺติ ปกาเสติ, ปฏิจฺฉนฺนปุปฺผผลาทีนิ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุญฺญํ กโรนฺตํ วิย โหตีติฯ

รสมานาติ อสฺสาทวเสน ตุสฺสมานาฯ รสนฺตีติ อสนฺติ, อนุภวนฺตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ ร-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ เอวญฺหิ ‘‘รสมานา นํ อสนฺตีติ รโส’’ติ นิรุตฺตินโย สุนฺทโร โหติฯ อิตรถา ‘‘รสนฺติ อสฺสาเทนฺตี’’ติ วุจฺจมาเน ‘‘รสมานา’’ติ อิทํ นิรตฺถกเมว สิยาฯ อถ วา ‘‘รสมานา’’ติ อิโต ร-การํ, ‘‘รสนฺตี’’ติ อิโต ส-การญฺจ คเหตฺวา ‘‘รโส’’ติ นิรุตฺตินโย ทฏฺฐพฺโพฯ

[298] ผุสียตีติ ฆฏฺฏียติฯ กิํ ตํ โผฏฺฐพฺพํ นามาติ อาห ‘‘ปถวีเตชวายโว’’ติฯ อิมินา ธาตุตฺตยเมว กายวิญฺญาณวิญฺเญยฺยภาวสงฺขาตโผฏฺฐพฺพํ นาม, น อญฺญนฺติ ทสฺเสติฯ กสฺมา ปเนตฺถ อาโปธาตุ น คหิตา, นนุ สีตตา ผุสิตฺวา คยฺหติ, สา จ อาโปธาตุ เอวาติ? สจฺจํ คยฺหติ, น ปน อาโปธาตุ, กิญฺจรหิ เตโชธาตุ เอวฯ มนฺเท หิ อุณฺหภาเว สีตวุทฺธิ, น สีตตา นาม โกจิ คุโณ อตฺถิฯ เกวลํ ปน อุณฺหภาวสฺส มนฺทตาย สีตตาภิมาโนฯ กถํ ปเนตํ วิญฺญาตพฺพนฺติ เจ? สีตวุทฺธิยา อนวฏฺฐิตภาวโต ปาราปาเร วิยฯ ตถา หิ ฆมฺมกาเล อาตเป ฐตฺวา ฉายํ ปวิฏฺฐานํ สีตวุทฺธิ โหติ, ตตฺเถว ปถวีคพฺภโต อุฏฺฐิตานํ อุณฺหวุทฺธิ จฯ กิญฺจรหิ หิมปาตสมยาทีสุ สีตสฺส ปริปาจกตฺตทสฺสนโต จ เตโชธาตุ เอว สีตตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยทิ จ สีตตา อาโปธาตุ สิยา, เอกสฺมิํ กลาเป อุณฺหภาเวน สทฺธิํ อุปลพฺเภยฺย ทฺวินฺนํ ธาตูนํ อวินิพฺโภคปฺปวตฺติโต, น จ ปเนวํ อุปลพฺภติ, ตสฺมา ญายติ ‘‘น อาโปธาตุ สีตตา’’ติ ฯ อิทํ จตุมหาภูตานํ อวินิพฺโภควุตฺติตํ อิจฺฉนฺตานํ อุตฺตรํ, อนิจฺฉนฺตานมฺปิ ปน จตุนฺนํ มหาภูตานํ เอกสฺมิํ กลาเป กิจฺจทสฺสเนน สภาควุตฺติตาย สาธิตาย อิทเมว อุตฺตรํฯ เกจิ ปน ‘‘วาโยธาตุ สีตตา’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ อิทเมว อุตฺตรํฯ ยทิ วาโยธาตุ สีตตา สิยา, เอกสฺมิํ กลาเป อุณฺหภาเวน สทฺธิํ อุปลพฺเภยฺย, น จ ปเนวํ อุปลพฺภติ, ตสฺมา วิญฺญายติ ‘‘น วาโยธาตุ สีตตา’’ติฯ เย ปน วทนฺติ ‘‘ทฺรวตา อาโปธาตุ, สา จ ผุสิตฺวา คยฺหตี’’ติ, เต วตฺตพฺพา ‘‘ทฺรวภาโวปิ นาม ผุสียตีติ อิทํ อายสฺมนฺตานํ อธิมานมตฺตํ สณฺฐาเน วิยา’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –

‘‘ทฺรวภาสหวุตฺตีนิ , ตีณิ ภูตานิ สมฺผุสํ;

ทฺรวตํ สมฺผุสามีติ, โลโกยมภิมญฺญติฯ

‘‘ภูเต ผุสิตฺวา สณฺฐานํ, มนสา คยฺหเต ยถา;

ปจฺจกฺขโต ผุสามีติ, ญาตพฺพา ทฺรวตา ตถา’’ติฯ

[299] สพฺพํ นามนฺติ สพฺพํ จิตฺตเจตสิกนิพฺพานสมฺมตํ นามํฯ จิตฺตเจตสิกญฺหิ อารมฺมณํ ปติ นมนโต นามํฯ นิพฺพานํ ปน จิตฺตเจตสิกสฺส อตฺตานํ ปติ นามนโต นามํฯ รูปนฺติ นิปฺผนฺนรูปํฯ กิํ อวิเสเสนาติ เจ, โนติ อาห ‘‘หิตฺวา รูปาทิปญฺจก’’นฺติฯ ลกฺขณานีติ อนิจฺจาทิลกฺขณานิฯ ปญฺญตฺตีติ นามุปาทายวเสน ทุวิธา ปญฺญตฺติฯ

[300] อิมานิ ปน ฉพฺพิธานิ อารมฺมณานิ สพฺพานิ สพฺพตฺถ ลพฺภนฺติ, อุทาหุ กตฺถจิ กานิจีติ อาห ‘‘ฉฬารมฺมณานี’’ติอาทิฯ ตีณิ รูเปติ รูปาวจรภูมิยํ รูปสทฺทธมฺมวเสน ตีณิ อารมฺมณานิ ลพฺภนฺติฯ ฆานาทิตฺตยสฺส ปน ตตฺถ อภาวโต คนฺธารมฺมณาทีนิ ธมฺมารมฺมณโต วิสุํ น ลพฺภนฺติฯ

อรูปภเว ปน สพฺพโส รูปานํ อภาวโต เอกํ ธมฺมารมฺมณเมว ลพฺภติ, น อญฺญนฺติ อาห ‘‘อรูเป ธมฺมารมฺมณเมกก’’นฺติ ฯ นนุ จ อรูปภวโต จวิตฺวา กามภเว นิพฺพตฺตนฺตานํ อรูปภเวเยว คตินิมิตฺตวเสน รูปารมฺมณํ อุปฏฺฐาตีติ? สจฺจํ อุปฏฺฐาติ, ตํ ปน กามภเวเยว อารมฺมณํฯ อุปปชฺชิตพฺพภวสฺมิญฺหิ วณฺโณ คตินิมิตฺตวเสน อุปฏฺฐาติฯ

[301-2] เอวํ ฉ อารมฺมณานิ สรูปโต, ปวตฺติปฺปเภทโต จ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสุ อภยคิริวาสีนํ กิญฺจิ วิปฺปฏิปตฺติํ ทสฺเสตฺวา ตํ ปฏิกฺขิปิตุํ ‘‘ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ขณวตฺถุปริตฺตตฺตาติ ขณสฺส เจว วตฺถุโน จ ปริตฺตตฺตาฯ เย รูปาทโยติ สมฺพนฺโธฯ เยสนฺติ เยสํ อาจริยานํ ลทฺธิฯ เยสนฺติ วา ธมฺมารมฺมเณน สห สมฺพนฺธีภาวโต, วุตฺตํ ววตฺถาปกตฺตา จฯ เต หิ ธมฺมารมฺมณํ ววตฺถาเปนฺโต อตฺตนา สห ตํ สมฺพนฺเธนฺติ, ตสฺมา ธมฺมารมฺมเณน สห สมฺพนฺธีภาวาเปกฺขาย ‘‘เยส’’นฺติ สามิวจนนฺติฯ อิมินา ปน อิทํ วุตฺตํ โหติ – เย รูปาทโย ปญฺจ อารมฺมณา สนฺตตฺตอโยคุเฬ ปติตชลพินฺทุ วิย ปริตฺตกฺขณิกา, ทิพฺพจกฺขุนา อสกฺกุเณยฺยคฺคหณา ปรมาณุ วิย ปริตฺตวตฺถุกา, ตโต จ สกสกวิญฺญาณานํ อาปาถํ น คจฺฉนฺติ, เกวลํ ปน มโนวิญฺญาณสฺเสว โคจรา, เต ธมฺมารมฺมณํ นามาติ เยสํ ลทฺธิ, เต เยสํ วา ธมฺมารมฺมณํ นามาติฯ เอเตเนว จ อตีตานาคตภาเวน อติทูรอจฺจาสนฺนภาเวน, กุฏฺฏาทิอนฺตริตาภาเวน จ อาปาถํ อนาคจฺฉนฺตานมฺปิ รูปาทีนํ สงฺคโห กโต โหตีติฯ เอวํลทฺธิกา ปน เต –

‘‘อิเมสํ โข, อาวุโส, ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นานาวิสยานํ นานาโคจรานํ น อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตานํ มโน ปฏิสฺสรณํ, มโน จ เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ (ม. นิ. 1.455) –

อิทํ สุตฺตํ อาหริตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปฏิกฺขิปิตพฺพาวาติ น อนุวตฺติตพฺพาฯ อญฺญมญฺญ…เป.… โภนฺตานนฺติ จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยสฺส โคจรํ น ปจฺจนุโภติ, ตถา ‘‘โสตินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยสฺสา’’ติอาทินา อญฺญมญฺญสฺส อารมฺมณํ เนว ปจฺจนุโภนฺตานํ นานุภวนฺตานํ น คณฺหนฺตานํฯ เตสนฺติ เตสํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํฯ

[303] ตญฺจ โคจรํ มโน ปจฺจนุโภตีติ สมฺพนฺโธฯ ตํ รูปาทิปญฺจวิธํ อารมฺมณํ จ-สทฺเทน ธมฺมารมฺมณญฺจ มโน ปจฺจนุโภติ, จิตฺตํ อารมฺมณํ กโรตีติ อตฺโถฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยทิ จกฺขาทีนมาปาถคตานิ วินา อวเสสา ธมฺมารมฺมณา โหนฺติ, ตทา ตํวิสยํ จิตฺตํ ปญฺจินฺทฺริยานํ วิสยํ ปจฺจนุโภนฺตํ นาม น โหติ, อตฺตโนเยว ปน วิสยํ ปจฺจนุโภนฺตํ นาม โหติฯ เอวญฺจ สติ มโนว เตสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตีติ ทุปฺปริหาริยํ ภเวยฺย, น จ ตํ สุตฺตวจนํ สกฺกา อติกฺกเมตุํ, ตสฺมา วุตฺตนเยน จกฺขาทีนํ อนาปาถคตาปิ มโนโคจรา รูปาทโย รูปาทิอารมฺมณาเนว โหนฺติ, น ธมฺมารมฺมณาติฯ ยทิ รูปารมฺมณํ จิตฺตํ อตฺตโน วิสยํ นานุโภติ, ปรวิสยเมว อนุโภติ, กถํ ทสฺสนาทิกิจฺจํ น กโรติ? ตํตํกิจฺจานํ นิสฺสยภูตสฺส วตฺถุโน อนิสฺสิตตฺตาฯ กถญฺจรหิ ปญฺจินฺทฺริยานํ วิสยํ ปจฺจนุโภติ นาม? ทสฺสนาทิกิจฺจสฺส อกรเณปิ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ ทิฏฺฐาทิอาการสฺเสว คหณโต ปญฺจินฺทฺริยานํ วิสยํ ปจฺจนุโภติ นามฯ ยทิ หิ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ ทิฏฺฐาทิอาการํ น คณฺหาติ, รูปาทีนํ นีลตฺตาทิวเสน ชานนํ มโนวิญฺญาณเมว กโรติ, น ปญฺจวิญฺญาณานีติ ตถา ชานนเมว น โหติฯ ตสฺส ปน อตฺถิตาเยเวตํ วิญฺญาตพฺพํ – อนาปาถคตรูปาทารมฺมณํ จิตฺตํ อตฺตโน วิสยํ น ปจฺจนุโภติ นามฯ

อถ โข ปญฺจินฺทฺริยานํ วิสยเมว ปจฺจนุโภตีติฯ อถ สิยา, น มยํ จิตฺตสฺส ปญฺจินฺทฺริยวิสยานุภวนํ ปฏิกฺขิปาม, ตสฺส ปน อนุภวนํ ทสฺสนาทิกิจฺจวิรเหน ธมฺมารมฺมณวเสเนวาติ เจ? ตมฺปิ น, สุตฺเต ตถา อาคตฏฺฐานสฺส อภาวโตฯ ยทิ หิ จิตฺตํ ทสฺสนาทิกิจฺจวิรเหน ปญฺจินฺทฺริยวิสยํ ธมฺมารมฺมณวเสเนว ปจฺจนุโภติ, ปญฺจินฺทฺริยานํ วิสยํ ปจฺจนุภวมานา มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุปิ ธมฺมารมฺมณาเยว สิยา, เอวญฺจ สติ ‘‘ธมฺมายตนํ มโนธาตุยา จ มโนวิญฺญาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ปฏฺฐาเน วตฺตพฺพํ สิยา, ตถา ปน อวตฺวา –

‘‘รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนํ มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.2),

‘‘รูปายตนํ…เป.… ธมฺมายตนํ มโนวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ จ (ปฏฺฐา. 1.1.2) –

วุตฺตตฺตา ปญฺจินฺทฺริยานํ วิสยํ ปจฺจนุโภนฺตี มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุ ตํปญฺจินฺทฺริยานํ วิสยวเสน ปจฺจนุโภติ, น ธมฺมายตนวเสนาติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

[304-5] เอวํ เอเกนากาเรน ปฏิกฺเขปวิธิํ ทสฺเสตฺวา ปุน อปเรนปิ การเณน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทิพฺพจกฺขาที’’ติอาทิฯ อาทิ-คฺคหเณน ทิพฺพโสตญาณคฺคหณํฯ อิติปิ น ยุชฺชตีติ น เกวลํ ปุพฺเพ วุตฺเตเนว การเณน, อถ โข อิมินาปิ การเณน น ยุชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ยทิปิ จกฺขาทีนํ อนาปาถคตรูปาทีนิ ธมฺมารมฺมณา นาม โหนฺติ, ตทา ทิพฺพจกฺขาทีนิ รูปาทิอารมฺมณานิ น สิยุํ เตสํ ปสาทวิสยานํ รูปสทฺทานํ ปริคฺคณฺหนโต, เอวญฺจ สติ สุตฺเตสุ ทิพฺพจกฺขุทิพฺพโสตานํ ธมฺมารมฺมณตาว วตฺตพฺพา, น รูปาทิอารมฺมณตา, วุตฺตา จ สา, ตสฺมา จกฺขาทีนํ อวิสยา รูปาทโย รูปาทารมฺมณาเนว, น ธมฺมารมฺมณาติฯ เตเนว จ ธมฺมสงฺคเหปิ –

‘‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา, ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหตี’’ติ (ธ. ส. 1) –

วุตฺตํฯ กิญฺจ อนาปาถคตานํ ธมฺมารมฺมณตฺเต สพฺพญฺญุตญฺญาณํ รูปาทิอารมฺมณํ น โหตีติ อาปชฺชตีติฯ เอวํ สตีติ ยทิ กทาจิ รูปาทิอารมฺมณํ หุตฺวา กทาจิ ธมฺมารมฺมณํ โหติ, กทาจิ ธมฺมารมฺมณํ หุตฺวา กทาจิ รูปาทิอารมฺมณํ โหติ, ตทา เตสํ รูปาทิอารมฺมณานํ นิยโมปิ กถํ ภเว ‘‘อิทํ รูปาทิอารมฺมณํ, อิทํ ธมฺมารมฺมณ’’นฺติ นิยโม น ภเวยฺย, อารมฺมณสงฺกโร ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ

[306] เอวํ ฉพฺพิธํ อารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิสฺส อนนฺตรเภทํ ปริตฺตารมฺมณาทิตฺติกวเสน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพํ อารมฺมณ’’นฺติอาทิฯ ฉพฺพิธํ ปริตฺตตฺติกาทิกํ ตํ เอตํ สพฺพํ อารมฺมณนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปริตฺตตฺติกาทีนนฺติ ปริตฺตารมฺมณตฺติกาทีนํฯ ปริตฺตารมฺมณตฺติโก หิ อิธ ‘‘ปริตฺตตฺติโก’’ติ วุตฺโต มชฺฌปทโลปวเสนฯ

อาทิ-คฺคหเณน มคฺคารมฺมณตฺติโก อตีตารมฺมณตฺติโก อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติโกติ อิเมสํ ติณฺณํ ติกานํ สงฺคโหฯ ตตฺถ ‘‘ปริตฺตารมฺมณา ธมฺมา, มหคฺคตารมฺมณา ธมฺมา, อปฺปมาณารมฺมณา ธมฺมา’’ติ เอวมาคโต ปริตฺตารมฺมณตฺติโกฯ อาทิปทวเสน ‘‘มคฺคารมฺมณา ธมฺมา, มคฺคเหตุกา ธมฺมา, มคฺคาธิปติโน ธมฺมา’’ติ เอวมาคโต มคฺคารมฺมณตฺติโกฯ ‘‘อตีตารมฺมณา ธมฺมา, อนาคตารมฺมณา ธมฺมา, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ธมฺมา’’ติ เอวมาคโต อตีตารมฺมณตฺติโกฯ ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา ธมฺมา, พหิทฺธารมฺมณา ธมฺมา, อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ธมฺมา’’ติ เอวมาคโต อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติโกติ เวทิตพฺพํฯ

[307-9] กฺริยาเหตุทฺวยนฺติ อเหตุกกิริยทฺวยํ หสิตุปฺปาทมโนธาตุ อิตรสฺส มหคฺคตาทิอารมฺมณตาวเสนาปิ วกฺขมานตฺตาฯ ‘‘อิฏฺฐาทิเภทา’’ติอาทิ ปริตฺตารมฺมณภาววิภาวนํฯ อิฏฺฐาทิเภทาติ อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตอนิฏฺฐอนิฏฺฐมชฺฌตฺตเภทาฯ ปฏิปาฏิยาติ ‘‘รูปํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส, สทฺโท โสตวิญฺญาณสฺสา’’ติอาทินา อนุกฺกมโตฯ รูปาทิ…เป.… ตฺตยสฺส ตูติ กิริยามโนธาตุยา เจว กุสลากุสลวิปากวิภาควเสน ทฺวินฺนํ มโนธาตูนญฺจ สพฺพํ รูปาทิปญฺจกโคจรํ ฯ ตา หิ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปุริมปจฺฉิมา หุตฺวา นิยตา รูปาทีเนว อารพฺภ ปวตฺตนฺติฯ

[311] กามธาตุยนฺติ กามภเวฯ ตตฺถ หิ เนสํ สพฺเพสํ วตฺถารมฺมณานิ อุปลพฺภนฺติฯ จตฺตารีติ เตสฺเวว กิริยามโนธาตุ, กุสลวิปากจกฺขุโสตวิญฺญาณานิ, ตถา สมฺปฏิจฺฉนนฺติ อิมานิ จตฺตาริ จิตฺตานิฯ เสสานิ ปน วตฺถารมฺมณาภาเวน ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺติฯ เนว กิญฺจีติ วตฺถารมฺมณานํ สพฺพโส อภาวโต เอเตสุ กิญฺจิ น ชายติฯ

[312-3] ‘‘มหาปากาน’’นฺติอาทิ ปฐมปริจฺเฉเท วุตฺตตฺถเมวฯ ปฏุปฺปนฺนาติ ปจฺจุปฺปนฺนาฯ

[314] เอวํ ปริตฺตารมฺมเณ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มหคฺคตารมฺมเณ อปฺปมาณารมฺมเณ จ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุติยารุปฺปจิตฺตญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทุติยารุปฺปจิตฺตํ ปฐมารุปฺปารมฺมณโต, จตุตฺถารุปฺปํ ตติยารุปฺปารมฺมณโต มหคฺคตารมฺมณํฯ ฉพฺพิธนฺติ กุสลวิปากกิริยาวเสน ปจฺเจกํ ติวิธตาย ฉปฺปการํฯ

[316-20] ญาณํ ปริหีนํ เอเตสํ, ญาณโต ปริหีนาติ วา ญาณหีนาฯ ปริตฺตารมฺมณา…เป.… โหนฺติ เตติ อฏฺฐ ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา เสขปุถุชฺชนขีณาสวานํ กทาจิ นิรุสฺสุกฺกภาเวน อาทรากรณวเสน อกมฺมญฺญสรีรตาอญฺญวิหิตตาหิ วา อสกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสฺสวนาทีสุ อติปคุณวิปสฺสนาย จ กามาวจรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล ปริตฺตารมฺมณาฯ อติปคุณานํ ปฐมชฺฌานาทีนํ ปจฺจเวกฺขณกาเล มหคฺคตารมฺมณาฯ กสิณนิมิตฺตาทิปญฺญตฺติปจฺจเวกฺขณกาเล ปริตฺตารมฺมณาทิวเสน นวตฺตพฺพาฯ อกุสเลสุ จตฺตาโร ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา จตุปญฺญาสกามาวจรธมฺมานํ, รูปสฺส จ ‘‘อตฺตา สตฺโต’’ติ ปรามสนอสฺสาทนาภินนฺทนกาเล ปริตฺตารมฺมณาฯ เตเนวากาเรน สตฺตวีสติมหคฺคตธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตกาเล มหคฺคตารมฺมณาฯ ปณฺณตฺติธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตนกาเล สิยา นวตฺตพฺพา ปริตฺตารมฺมณาทิวเสนฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตานิ เตเยว ธมฺเม อารพฺภ วินา ปรามาเสน อสฺสาทนาภินนฺทนวเสน ปวตฺติยํ, ปฏิฆสมฺปยุตฺตานิ โทมนสฺสวเสน ปวตฺติยํ, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ ทฺเวฬฺหกภาเวน, อุทฺธจฺจสหคตํ วิกฺขิปนวเสน, อวูปสมวเสน จ ปวตฺติยํ ปริตฺตมหคฺคตนวตฺตพฺพารมฺมณาติ เวทิตพฺพาฯ กฺริยโตปิ จ ตถาติ กิริยจิตฺตโตปิ ญาณสมฺปยุตฺตา จตฺตาโรติ อตฺโถฯ

กฺริยาโวฏฺฐพฺพนนฺติ สรูปกถนเมตํ, น ปน กุสลากุสลวิปากโวฏฺฐพฺพนสฺส วิชฺชมานตฺตาฯ

ติวิโธ โหติ โคจโรติ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณวเสน ติวิโธปิ โคจโร โหติฯ กถํ? กุสลกิริยาวเสน อฏฺฐ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา เสขปุถุชฺชนขีณาสวานํ สกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสฺสวนวิปสฺสนาทีสุ กามาวจรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตกาเล กามาวจรารมฺมณิกอภิญฺญาย ปริกมฺมานุโลมกาเล จ ปริตฺตารมฺมณาฯ ปฐมชฺฌานาทิปจฺจเวกฺขณกาเล มหคฺคตารมฺมณฌานาทีนํ ปริกมฺมกาเล มหคฺคตธมฺเม อารพฺภ สมฺมสนกาเล จ มหคฺคตารมฺมณา โหนฺติฯ ยถาลาภํ โคตฺรภุโวทานกาเล ปน โลกุตฺตรํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขณกาเล จ นิพฺพานารมฺมณาภิญฺญาย ปริกมฺมกาเล จ อปฺปมาณารมฺมณาฯ ปณฺณตฺติปจฺจเวกฺขณกาเล ปณฺณตฺตารมฺมณิกฌานาภิญฺญานํ ปริกมฺมกาเล จ นวตฺตพฺพาฯ อภิญฺญาทฺวยสฺส ปริตฺตาทิอารมฺมณตํ สตฺตรสมปริจฺเฉเท วกฺขติฯ กิริยาโวฏฺฐพฺพนมฺปิ ยถาวุตฺตธมฺมานํ ตํตํอารมฺมเณ ปวตฺตมานานํ ปุเรจรํ หุตฺวา ตํ ตเทว อาวชฺชนฺตํ ปวตฺตตีติ ปริตฺตาทิอารมฺมณํฯ ปญฺจทฺวาเร โวฏฺฐพฺพนวเสน ปวตฺติยํ ปริตฺตารมฺมณเมวฯ

วุตฺตาวเสสานีติ ยถาวุตฺเตหิ อวสิฏฺฐานิ ปนฺนรส รูปาวจรานิ ปฐมตติยานิ, ฉ อรูปาวจรกุสลวิปากกิริยจิตฺตานีติ เอกวีสติ จิตฺตานิฯ นวตฺตพฺพารมฺมณานีติ ปริตฺตาทิวเสน นวตฺตพฺพสฺส กสิณาทินิมิตฺตสตฺตปญฺญตฺติอากาสวิญฺญาณาภาวสฺส อารมฺมณกรณโต นวตฺตพฺพารมฺมณานิฯ

ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ สมตฺตํฯ

[321-2] เอวํ ปริตฺตารมฺมณตฺติกวเสน วิสยีวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา อปฺปมาณารมฺมณนิทฺเทเสเนว มคฺคารมฺมณตฺติกสงฺคหิโตปิ วิสยีวิภาโค นิทฺทิฏฺโฐ โหติ, ตสฺมา ตํ ปหาย อตีตารมฺมณตฺติกวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ทุติยารุปฺปจิตฺตญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทุติยารุปฺปจิตฺตํ อตีตสฺส ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสฺส อารมฺมณกรณโต, จตุตฺถารุปฺปํ ตติยารุปฺปสฺส อารมฺมณกรณโต เอกนฺตอตีตารมฺมณํฯ ปจฺจุปฺปนฺนาว โคจราติ รูปาทิมฺหิ ธรมาเนเยว ปญฺจทฺวาริกจิตฺตานํ อุปฺปชฺชนโตฯ อนาคตารมฺมณํ ปน นิยตํ กิญฺจิ นตฺถิ อนาคตํสญาณสฺสปิ ปญฺจมชฺฌานโต อภินฺนตฺตาฯ

[324-6] สิยา…เป.… นาคตโคจราติ อฏฺฐ ตาว มหาวิปากา เทวมนุสฺสานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อารพฺภ ปวตฺติยํ อตีตารมฺมณาฯ ภวงฺคจุติกาเลปิ เอเสว นโยฯ คตินิมิตฺตํ ปน กทาจิ กมฺมนิมิตฺตญฺจ อารพฺภ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล, ตทนนฺตรํ ภวงฺคกาเล จ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, ตถา ปญฺจทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติยํฯ มโนทฺวาเร ปน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานํ ชวนานํ อารมฺมณํ คเหตฺวา ปวตฺติยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาฯ กุสลากุสลวิปากาเหตุกอุเปกฺขาสหคตมโนวิญฺญาณธาตุทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ เกวลญฺหิ ตา ยถากฺกมํ มนุสฺเสสุ ชจฺจนฺธาทีนํ, อปาเยสุ จ สพฺเพสํ ปฏิสนฺธิ โหนฺติฯ ปญฺจทฺวาเร จ สนฺตีรณกาเล ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว โหนฺตีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ โสมนสฺสสหคตา ปน ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณวเสน, ตทารมฺมณวเสน จ ปวตฺติกาเล ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, มโนทฺวาเร จ ตทารมฺมณกาเล อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติ เวทิตพฺพาฯ

หสิตุปฺปาทจิตฺตํ ปน ขีณาสวานํ ปญฺจทฺวาเร หฏฺฐปหฏฺฐาการํ กุรุมานานํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ, มโนทฺวาเร อตีตาทิเภเท ธมฺเม อารพฺภ หสิตุปฺปาทวเสน ปวตฺติยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํฯ ‘‘กุสลากุสลา’’ติอาทีสุ กุสเลสุ ตาว จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา เสขปุถุชฺชนานํ, อตีตาทิเภทานิ ขนฺธธาตุอายตนานิ สมฺมสนกาเล, ปจฺจเวกฺขณกาเล, อตีตาทิอารมฺมณิกอภิญฺญานํ ปริกมฺมกาเล จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาฯ ปญฺญตฺตินิพฺพานปจฺจเวกฺขณกาเล, โคตฺรภุโวทานกาเล, ปญฺญตฺตินิพฺพานารมฺมณิกอภิญฺญานํ ปริกมฺมาทิกาเล จ นวตฺตพฺพารมฺมณาฯ ปญฺญตฺตินิพฺพานานิ หิ อิธ อตีตาทิกาลวเสน นวตฺตพฺพานีติ ตทารมฺมณานิ อตีตารมฺมณาทิวเสน นวตฺตพฺพานิฯ เตนาห ‘‘สนฺตปญฺญตฺติกาเลปี’’ติ, ยถาสมฺภวํ สนฺตสฺส นิพฺพานสฺส, ปญฺญตฺติยา จ อารมฺมณกรณกาเลติ อตฺโถฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘สนฺเต ปญฺญตฺติกาเลสู’’ติ ลิขนฺติ, โส อปาโฐฯ ตสฺส ปน อปาฐภาวํ อชานนฺตา อตฺถหานิมฺปิ อสลฺลกฺเขตฺวา วจนวิปลฺลาสวเสน ปญฺญตฺติกาลสฺมิํ สตีติ อตฺถํ ลิขนฺติฯ ญาณวิปฺปยุตฺตานิปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ เกวลญฺหิ เตสํ มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณานิ นตฺถิฯ ญาณวิรเหน โลกุตฺตรธมฺมารมฺมเณ อสมตฺถภาวโตติ อยเมว วิเสโสฯ

อกุสเลสุ จตฺตาโร ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตีตาทิเภทานํ เตภูมกธมฺมานํ อสฺสาทนาภินนฺทนปรามสนกาเล อตีตาทิอารมฺมณาฯ ตเถว ปญฺญตฺติํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณาฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโยฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ ปรามาสคฺคหณํ นตฺถิฯ ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตีตาทิเภเท ธมฺเม อารพฺภ ทุสฺสนกาเล อตีตาทิอารมฺมณา, ปณฺณตฺติํ อารพฺภ ทุสฺสนกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณาฯ

วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตา เตสุ ธมฺเมสุ อนิฏฺฐงฺคตภาเวน จ อวูปสมวิกฺเขปวเสน จ ปวตฺติยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพารมฺมณาฯ กิริยาสุ อฏฺฐ สเหตุกจิตฺตุปฺปาทา กุสลจิตฺตุปฺปาทคติกา เอวฯ ตตฺถ หิ ญาณสมฺปยุตฺตา กุสเลสุ ญาณสมฺปยุตฺเตหิ, ญาณวิปฺปยุตฺตา ญาณวิปฺปยุตฺเตหิ สมานาฯ เกวลํ ปน เต เสขปุถุชฺชนานํ อุปฺปชฺชนฺติ, อิเม ขีณาสวานนฺติ อยเมเวตฺถ วิเสโสฯ กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ ปน อุเปกฺขาสหคตา ปญฺจทฺวาเร โวฏฺฐพฺพนวเสน ปวตฺติยํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, มโนทฺวาเร อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานญฺเจว ปญฺญตฺตินิพฺพานารมฺมณานญฺจ ชวนานํ ปุเรจาริกกาเล อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพารมฺมณาฯ อภิญฺญาทฺวยสฺส อตีตาทิอารมฺมณตํ วกฺขติฯ นวตฺตพฺพา…เป.… อาทินาติ กสิณนิมิตฺตาทิปญฺญตฺตารมฺมณตฺตา อตีตารมฺมณาทินา นวตฺตพฺพาฯ

[327] กฺริยา ปญฺจาติ ญาณสมฺปยุตฺตา จตสฺโส, อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตาติ อิมา ปญฺจ กิริยาฯ รูปโต ปญฺจมี กฺริยาติ รูปาวจรปญฺจมชฺฌานสงฺขาตา กิริยาภิญฺญา จฯ นตฺถิ กิญฺจิ อโคจรนฺติ อตีตาทิเภเทสุ, กาลวิมุตฺเตสุ จ อโคจรํ นาม กิญฺจิ นตฺถิ, สพฺพเมว เนสํ โคจรํ โหตีติ อตฺโถฯ

อตีตารมฺมณตฺติกํฯ

วุตฺตนยานุสาเรเนว อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติกสงฺคหิโตปิ วิสยีวิภาโค สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ โส วิสุํ น อุทฺธโฏฯ สรูปโต ปเนส เอวํ เวทิตพฺโพ – วิญฺญาณญฺจายตนํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ อิเม ตาว กุสลวิปากกิริยาวเสน ฉ จิตฺตุปฺปาทา อตฺตโน สนฺตานสมฺพนฺธํ เหฏฺฐิมํ สมาปตฺติํ อารพฺภ ปวตฺตนโต อชฺฌตฺตารมฺมณาฯ

รูปาวจรจตุกฺกชฺฌานานิ, ปฐมตติยารูปฺปานิ, โลกุตฺตรกุสลวิปากานิ จ นิยกชฺฌตฺตโต พหิภาเวน พหิทฺธาภูตานิ ปถวีกสิณาทีนิ อารพฺภ ปวตฺติโต พหิทฺธารมฺมณานิฯ สพฺเพว กามาวจรกุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา รูปาวจรปญฺจมชฺฌานญฺจ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณานิฯ ตตฺถ กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตฺตโน ขนฺธาทีนิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปเรสํ ขนฺธาทิปจฺจเวกฺขเณ, ปณฺณตฺตินิพฺพานปจฺจเวกฺขเณ จ พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณาฯ ญาณวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโยฯ เกวลญฺหิ เตสํ นิพฺพานปจฺจเวกฺขณา นตฺถิฯ อกุสลาปิ อตฺตโน ขนฺธาทีนํ อสฺสาทนาภินนฺทนปรามาสาทิกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส ขนฺธาทีสุ เจว อนินฺทฺริยพทฺธรูปกสิณาทีสุ จ ตเถว ปวตฺติกาเล พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณาฯ ทฺเวปญฺจวิญฺญาณานิ, ติสฺโส จ มโนธาตุโยติ อิเม เตรส จิตฺตุปฺปาทา อตฺตโน รูปาทีนิ อารพฺภ ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส รูปาทีสุ ปวตฺตา พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, โสมนสฺสสหคตํ สนฺตีรณํ ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณตทารมฺมณวเสน อตฺตโน ปญฺจรูปาทิธมฺเม มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน อญฺเญปิ อชฺฌตฺติเก กามาวจรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปเรสํ ธมฺเมสุ ปวตฺตมานา พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณาฯ อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

เกวลํ ปน ตํ สุคติทุคฺคตีสุ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสนาปิ อชฺฌตฺตาทิเภเทสุ กมฺมาทีสุ ปวตฺตติฯ อฏฺฐ มหาวิปากานิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน อชฺฌตฺตาทิเภเทสุ ธมฺเมสุ ปวตฺตนโต อชฺฌตฺตาทิอาลมฺพณานิฯ

หสิตุปฺปาทมฺปิ อตฺตโน รูปาทีนิ อารพฺภ ปหฏฺฐาการกรณวเสน ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส รูปาทีสุ ปวตฺตํ พหิทฺธารมฺมณํฯ มโนทฺวาเรปิ อตฺตโน กตกิริยปจฺจเวกฺขเณน หสิตุปฺปาทเน อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปเรสํ กตกิริยปจฺจเวกฺขเณน พหิทฺธารมฺมณํ, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํฯ มโนทฺวาราวชฺชนํ ปน มโนทฺวาเร อาวชฺชนวเสน, ปญฺจทฺวาเร จ โวฏฺฐพฺพนวเสน ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณํฯ อฏฺฐ มหากิริยา กุสลคติกาเยวฯ เกวลญฺหิ ตา ขีณาสวานํ อุปฺปชฺชนฺติ, กุสลานิ เสขปุถุชฺชนานนฺติ เอตฺตกเมว นานตฺตํฯ รูปาวจรปญฺจมชฺฌานสฺส อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณตํ วกฺขติฯ

[329] ‘‘ผลํ, มคฺค’’นฺติ จ สามญฺเญน ปุจฺฉิตตฺตา อาห ‘‘จตฺตาโร…เป.… ปุญฺญโต’’ติฯ

[332-4] อรหตฺตมคฺคผลานิ ปน เต ชานิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตถา กุสลาภิญฺญา จ ฯ เตนาห ‘‘สพฺเพสุ ปนา’’ติอาทิฯ โวฏฺฐพฺพนสฺส อาวชฺชนกิจฺจสมยํ สนฺธาย คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘โวฏฺฐพฺพนมฺปิ จา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘จตฺตาโร…เป.… ปุญฺญโต’’ติ อิทํ ญาณสมฺปยุตฺตสฺสาปิ เสขปุถุชฺชนสนฺตานปฺปวตฺตสฺส อคฺคมคฺคผลชานเน อสมตฺถตาย นิทสฺสนมตฺตํฯ กุสลาภิญฺญาจิตฺตมฺปิ ปน ตํ โคจรํ กาตุมสมตฺถเมวฯ เอวญฺจ กตฺวา เหฏฺฐา ‘‘กฺริยาภิญฺญา มโนธาตู’’ติ วุตฺตํฯ

[335-8] กสฺมาติ การณปุจฺฉาฯ ‘‘อรหโต’’ติอาทิ วิสฺสชฺชนํฯ หิ-สทฺโท ‘‘ยสฺมา’’ติ อิมสฺส อตฺเถฯ ยสฺมา ปุถุชฺชนา วา เสขา วา อรหโต มคฺคจิตฺตํ, ผลมานสญฺจ ชานิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ อยญฺจ เนสํ อสมตฺถตา อนธิคตตฺตา อนธิคเต จ วิสเย สพฺเพสมฺปิ โมโห อตฺเถวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุถุชฺชโน น ชานาตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โสตาปนฺนสฺส มานสนฺติ โสตาปนฺนสฺส ปาฏิปุคฺคลิกํ มคฺคผลสงฺขาตโลกุตฺตรมานสํฯ เอวํ ‘‘สกทาคามิสฺส มานส’’นฺติอาทีสุปิฯ

โลกิยมานสํ ปน อรหนฺตสฺสาปิ ชานาติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อถ โข มาโร ปาปิมา ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญายา’’ติฯ วุตฺตเมวตฺถํ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เหฏฺฐิโม เหฏฺฐิโม’’ติอาทิฯ ยเถว เหฏฺฐิโม เหฏฺฐิโม ปุคฺคโล อุปรูปริ จิตฺตํ น ชานาติ, เอวํ อุปริโม อุปริโมปิ เหฏฺฐิมสฺส เหฏฺฐิมสฺส จิตฺตํ น ชานาตีติ เจ? โน น ชานาติ, โส ปน อตฺตนา อธิคตวิสยตฺตา ชานาติเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปรูปรี’’ติอาทิฯ ยถา ‘‘อุปรูปรี’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘เหฏฺฐิมสฺส เหฏฺฐิมสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ เอกํ เหฏฺฐิม-สทฺทํ จ-สทฺเทน สงฺคเหตฺวา ‘‘เหฏฺฐิมสฺส จ มานส’’นฺติ วุตฺตํฯ

[339-41] เอวมฺปิ วิสยีปธานวเสน วิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิสยปฺปธานวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘โย ธมฺโม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กุสลเมว อารมฺมณนฺติ กุสลารมฺมณํฯ กาเมติ ปทํ อุภยตฺถ สมฺพนฺธิตพฺพํ ‘‘กาเม กุสลารมฺมณํ กาเม กุสลากุสลสฺสา’’ติฯ กิญฺจาปิ หิ อกุสลสฺส เอกนฺตกามาวจรตฺตา น เอตสฺส วิเสสิตพฺพตา อตฺถิ, กุสลํ ปน วิเสสิตพฺพเมวาติ ตํ อเปกฺขาย ‘‘กาเม’’ติ อุปริปเทน สมฺพนฺธิตพฺพเมวฯ อถ วา อกุสลสหจริยโต กุสลมฺปิ กามาวจรเมว คยฺหตีติ ‘‘กาเม’’ติ อิทํ ปุริมปทสฺเสว วิเสสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

กามาวจรปากสฺสาติ ปญฺจวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนานํ เอกนฺเตน รูปกฺขนฺธารมฺมณตฺตา ตทวเสสสฺส เอกาทสวิธสฺส กามาวจรวิปากสฺสฯ กามกฺริยสฺสาติ วุตฺตนเยเนว มโนธาตุวชฺชิตสฺส ทสวิธกามาวจรกิริยจิตฺตสฺสฯ

เอเตสํ…เป.… อารมฺมณํ สิยาติ เอตฺถ กุสลสฺส ตาว อตฺตนา กตสฺส ทานาทิกามาวจรกุสลสฺส ปสนฺนจิตฺเตน อนุสฺสรณกาเล, ตเถว ปเรหิ กตสฺส อนุโมทนกาเล, ตสฺเสว ทุวิธสฺสาปิ อนิจฺจตาทิวเสน ปจฺจเวกฺขณกาเล , เจโตปริยญาณาทีนํ ปริตฺตกุสลารมฺมณิกอภิญฺญานํ ปริกมฺมาทิกาเล จ อารมฺมณํ โหติฯ อกุสเลสุ จ จตุนฺนํ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตานํ กามาวจรกุสลํ อารพฺภ อสฺสาทนาภินนฺทนปรามสนกาเล, ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตานํ เกวลํ อสฺสาทนาทิกาเล จ ทฺวินฺนํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตานํ อตฺตนา, ปเรหิ จ กตกุสลมารพฺภ วิปฺปฏิสารทุสฺสนกาเล, วิจิกิจฺฉาจิตฺตสฺส อสนฺนิฏฺฐานกาเล, อุทฺธจฺจสหคตสฺส อวูปสมวิกฺเขปกาเล จ อารมฺมณํ โหติฯ อภิญฺญาจิตฺตทฺวเย กุสลสฺส เสขปุถุชฺชนานํ อตฺตนา, ปเรหิ วา กตกุสลสฺส อนุสฺสรณกาเล, ปรจิตฺตวิชานนกาเล, ‘‘อิมินา ปุญฺญกมฺเมน มนุสฺเสสุ, กามาวจรเทเวสุ จ นิพฺพตฺตตี’’ติ ชานนกาเล, ‘‘อนาคเต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรมิ, กริสฺสตี’’ติ ชานนกาเล จ กิริยจิตฺตสฺสาปิ ขีณาสวานํ อตฺตนา, ปเรหิ วา กตกมฺมานุสฺสรณกาลาทีสุ อารมฺมณํ โหติฯ กามาวจรวิปาเกสุ นวนฺนํ สุคติปฏิสนฺธีนํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตารมฺมณิกปฏิสนฺธิกาเล, สพฺเพสมฺปิ ตทารมฺมณานํ กามาวจรกุสลารมฺมณิกชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณกาเล จ อารมฺมณํ โหตีติฯ ทสวิธกามาวจรกิริยาสุ จ อฏฺฐนฺนํ มหากิริยจิตฺตานํ ขีณาสวานํ กามาวจรกุสลปจฺจเวกฺขณสมฺมสนกาเล, ปริตฺตารมฺมณิกกิริยาภิญฺญานํ ปริกมฺมาทิกาเล, หสิตุปฺปาทสฺส ทานาทิํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตุสฺสนกาเล, มโนทฺวาราวชฺชนสฺส ปน กามาวจรกุสลารมฺมณิกชวนานํ ปุเรจาริกกาเล จ อารมฺมณํ โหตีติ เอวํ กามาวจรกุสลํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ โหติฯ

[342] ตโตติ ยถาวุตฺตราสิโตฯ เตนาห ‘‘ปญฺจนฺนํ ปน ราสีน’’นฺติฯ เอตฺถ จ กิริยจิตฺเตสุ หสิตุปฺปาโท น สมฺภวติ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตาฯ

ตตฺถ กามาวจรกุสลสฺส ตาว เสขปุถุชฺชนานํ ฌานปจฺจเวกฺขณสมฺมสนกาเล, รูปาวจรกุสลารมฺมณิกอภิญฺญานํ ปริกมฺมาทิกาเล, อกุสลสฺส วุตฺตนเยน ปรามสนาทิกาเล, อภิญฺญาสุ กุสลาภิญฺญาย เสขปุถุชฺชนานํ อตฺตนา, ปเรหิ วา อตีตภเว อุปฺปาทิตฌานานุสฺสรณกาเล, ปเรสํ รูปาวจรจิตฺตปริจฺฉินฺทนกาเล, ‘‘อิมินา กมฺเมน อิมสฺมิํ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ชานนกาเล จ ‘‘อนาคเต ฌานํ ภาเวสฺสตี’’ติ วา ชานนกาเล, กิริยาภิญฺญาย จ ขีณาสวานํ ยถาวุตฺตวเสน ปวตฺติกาเล จ นววิธสฺส ปน กิริยจิตฺตสฺส ขีณาสวานํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน รูปาวจรกุสลปจฺจเวกฺขณกาเลติ เอวํ รูปาวจรกุสลํ ปญฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ โหติฯ

[343-7] อารุปฺปกุสลญฺจาปิ อารมฺมณปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เตภูมกกุสลสฺสาติ สพฺพสฺส กามาวจรกุสลสฺส, รูปาวจรกุสเลสุ กุสลาภิญฺญาย, อรูปาวจรกุสเลสุ ทุติยจตุตฺถกุสลสฺส จาติ อิมสฺส เตภูมกกุสลสฺสฯ เอส นโย ‘‘เตภูมกกฺริยสฺสา’’ติ เอตฺถาปิฯ ‘‘จตุตฺถทูน’’นฺติ วา ‘‘จตุตฺถทุติยาน’’นฺติ วา วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน วิภตฺติยา, สวิภตฺติสฺส วา ติย-สทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘จตุตฺถทู’’ติ วุตฺตํฯ

อิเมสํ…เป.… ปจฺจโยติ กามาวจรกุสลสฺส, ตาว อภิญฺญากุสลสฺส จ รูปาวจรารมฺมเณสุ วุตฺตนเยน ทุติยจตุตฺถารุปฺปสฺส ปฐมตติยวเสนาติ เอวํ เตภูมกกุสลสฺส ตถา เสขปุถุชฺชนกาเล อตฺตโน สนฺตานคตสฺส, ปรสนฺตานคตสฺส วา อารุปฺปกุสลสฺส ปชานนกาเล กามาวจรรูปาวจรกิริยจิตฺตสฺส เสขปุถุชฺชนกาเลเยว อตฺตนา นิพฺพตฺติตํ ปฐมตติยารุปฺปํ อารพฺภ ขีณาสวกาเล ทุติยจตุตฺถารุปฺปนิพฺพตฺตเน อรูปกิริยจิตฺตสฺสาติ เอวํ เตภูมกกิริยสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อกุสลสฺส, จตุตฺถทุติยานญฺจ อรูปาวจรวิปากานนฺติ เอวเมเตสํ อฏฺฐนฺนํ ราสีนํ อรูปกุสลมารมฺมณํ โหติฯ

ปริจฺฉิชฺช คาหิกาย ตณฺหาย อาปนฺนนฺติ ปริยาปนฺนํ, เตภูมกธมฺมชาตํ, น ปริยาปนฺนนฺติ อปริยาปนฺนํ, ตเทว ปุญฺญญฺจาติ อปริยาปนฺนปุญฺญํฯ กามาวจรโตปิ กุสลสฺส กิริยสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ รูปโตติ รูปาวจรโตฯ จตุนฺนํ…เป.… สทาติ เสขานํ มคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณิกกุสลาภิญฺญาย ปริกมฺมาทิกาเล ญาณสมฺปยุตฺตกุสลสฺส, ขีณาสวานํ มคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณิกกิริยาภิญฺญาย จ ปริกมฺมกาเล ญาณสมฺปยุตฺตกิริยจิตฺตสฺส, เตสํ เตสํ ชวนานํ ปุเรจรวเสน ปวตฺติกาเล มโนทฺวาราวชฺชนสฺส, เสขานํ อตฺตโน, ปเรสํ วา มคฺคชานนกาเล อภิญฺญาทฺวยสฺสาติ เอวเมเตสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อปริยาปนฺนกุสลมารมฺมณํ โหติฯ

ตเถวากุสลํ…เป.… อีริตนฺติ เสขานํ ปหีนาวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณกาเล, เสขปุถุชฺชนานํ อตฺตโน, ปเรสํ วา สนฺตานปฺปวตฺตากุสลสมฺมสนกาเล, อกุสลารมฺมณิกกุสลาภิญฺญาย ปริกมฺมาทิกาเล กามาวจรกุสลสฺส, อตฺตโน, ปเรสํ วา ปวตฺตอกุสลานุสฺสรณาทีสุ รูปาวจรกุสลสฺส, ขีณาสวานํ ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณอญฺญสนฺตานคตอกุสลสมฺมสนาทิกาเล, ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขเณน ตุสฺสนกาเล, สพฺเพสมฺปิ ตํตํชวนานํ ปุเรจรกาเล จ กามาวจรกิริยจิตฺตสฺส, กุสลาภิญฺญาย วุตฺตนเยน รูปาวจรกิริยจิตฺตสฺส, ปรามาสอสฺสาทนาภินนฺทนาทิวเสน ปวตฺติยํ อกุสลสฺส, อุทฺธจฺจรหิตกมฺมารมฺมณวเสน อกุสลวิปากสนฺตีรณสฺส, กามาวจรชวนานํ อนุสฺสรณกาเล สพฺพมฺปิ เอกาทสตทารมฺมณวิปากสฺสาติ เอวํ กามาวจรวิปากานนฺติ เอวเมเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อกุสลมารมฺมณํ โหติฯ

[348-56] วิปาการมฺมณํ…เป.… ปจฺจโยติ เสขปุถุชฺชนานํ วิปากสมฺมสนาทิกาเล กามาวจรกุสลสฺส, วิปากกฺขนฺธานุสฺสรณาทีสุ รูปาวจรกุสลสฺส, วุตฺตนเยเนว ขีณาสวานํ วิปากสมฺมสนาทิกาเล, ปุถุชฺชนกาเล อนิฏฺฐวิปากาภาวํ อารพฺภ ตุสฺสนกาเล, ยถาวุตฺตชวนานํ ปุเรจรกาเล กามาวจรกิริยจิตฺตสฺส, กุสเลสุ วุตฺตนเยเนว รูปาวจรกิริยจิตฺตสฺส, วิปากํ อารพฺภ ตทารมฺมณปฺปวตฺติยํ วิปาการมฺมณิกกมฺมุนา ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตสฺส กมฺมนิมิตฺตวเสน ปวตฺติยญฺจ กามาวจรวิปากสฺส, อสฺสาทนาภินนฺทนปรามาสาทิวเสน ปวตฺติยํ อกุสลสฺสาติ เอวเมเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ กามาวจรวิปากมารมฺมณปจฺจโย โหตีติฯ รูปาวจรวิปาการมฺมเณปิ อิมินาว นเยน โยชนา กาตพฺพาฯ เกวลญฺหิ ตํ กามาวจรวิปากานํ กิริยจิตฺเตสุ จ หสิตุปฺปาทสฺสารมฺมณํ น โหตีติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ โลกุตฺตรวิปากสฺส กามาวจรกุสลกิริยานมารมฺมณกฺกโม อปฺปมาณารมฺมณนิทฺเทเส วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

กามาวจรกิริยจิตฺตสฺส กามาวจรกุสลาทีนํ ฉนฺนํ ราสีนมารมฺมณกฺกโม กุสลารมฺมเณ วุตฺตสทิโสวฯ เกวลญฺหิ เอตฺถ ยเทตํ ขีณาสวสนฺตานสฺเสว นิยตํ นววิธํ กิริยจิตฺตํ, ตํ ปรสนฺตานปฺปวตฺตกุสลากุสลสฺส, สสนฺตาเนว เสขปุถุชฺชนกาเล อนาคตารมฺมณิกอภิญฺญาย ปริกมฺมาทิวสปฺปวตฺตกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติฯ

วิปาเกสุ จ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติสงฺขาตานํ วิปากานํ กมฺมารมฺมณวเสน อารมฺมณํ น โหตีติ อยเมว วิเสโสฯ

รูปาวจรกิริยจิตฺตสฺส ปญฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณกฺกโม กุสลารมฺมเณ วุตฺตสทิโสวฯ วิเสโสปิ กามาวจรกิริยารมฺมเณ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อารุปฺปกิริยจิตฺตสฺสาปิ เตสํ ปญฺจนฺนํ ราสีนํ โคจรภาโว วุตฺตสทิโสวฯ อารุปฺปกิริยสฺส ปน ปฐมตติยํ ทุติยจตุตฺถสฺเสว โคจโร โหติฯ

[357-8] เอวํ รูปนิพฺพานวชฺชิตมารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ รูปารมฺมณํ, นิพฺพานารมฺมณญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ จตุสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ รูปนฺติ อฏฺฐวีสติวิโธ ภูโตปาทายเภทภินฺโน รูปกฺขนฺโธฯ กิญฺจาปิ น สพฺพเมว รูปํ ปจฺเจกํ จตุสมุฏฺฐานํ, สมุทิโต ปน รูปกฺขนฺโธ จตูหิ เอว สมุฏฺฐาเนหิ สมุฏฺฐาตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘จตุสมุฏฺฐาน’’นฺติฯ

กามปากกิริยสฺสาติ กามาวจรวิปากสฺส, กามาวจรกิริยจิตฺตสฺส จ, ตตฺถ จ กามาวจรกุสลสฺส ตาว วณฺณทานาทิปุญฺญกิริยกาเล, วณฺณาทีนํ อนิจฺจาทิวเสน สมฺมสนกาเล, อภิญฺญาย ปริกมฺมาทิกาเล, อกุสลสฺส อสฺสาทนาภินนฺทนปรามาสาทิกาเล, อภิญฺญาทฺวยสฺส อิทฺธิวิธภูตสฺส สุวณฺณทุพฺพณฺณาทิรูปนิมฺมานกาเล, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติภูตสฺส ‘‘ปุริมภเว เอวํวณฺโณ อโหสิ’’นฺติอาทินา อนุสฺสรณกาเล, ทิพฺพจกฺขุภูตสฺส จวมานอุปปชฺชมานสตฺตานํ วณฺณทสฺสนกาเล, ทิพฺพโสตภูตสฺส สทฺทสวนกาเล, อนาคตํสญาณภูตสฺส ‘‘อนาคเต เอวํวณฺโณ ภวิสฺสามี’’ติอาทินา ชานนกาเล, กามาวจรวิปาเกสุ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนทฺวยสฺส ยถาโยคํ รูปาทิวิชานนกาเล, สุขสนฺตีรณสฺส สนฺตีรณตทารมฺมณกาเล, อุเปกฺขาสนฺตีรณทฺวยสฺส สนฺตีรณตทารมฺมณกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตารมฺมณกาเล , สเหตุกวิปากสฺส กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตารมฺมณกาเล, ตทารมฺมณกาเล จ, กามาวจรกิริยาสุ ปน กุสเล วุตฺตนยานุสาเรน อฏฺฐมหากิริยจิตฺตสฺส, ‘‘เอวรูปํ วณฺณาทิมทาสิ’’นฺติ ตุสฺสนกาเล หสิตุปฺปาทสฺส, ปญฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนกาเล มโนทฺวาราวชฺชนสฺส, ปญฺจทฺวาเร อาวชฺชนกาเล ปญฺจทฺวาราวชฺชนสฺส จ อารมฺมณํ โหตีติ เอวํ จตุสมุฏฺฐานิกํ รูปํ ฉนฺนํ ราสีนมารมฺมณํ โหติฯ

[359-60] นิพฺพานํ ปน โคตฺรภุโวทานกาเล, นิพฺพานารมฺมณิกอภิญฺญาย ปริกมฺมาทิกาเล จ กามาวจรติเหตุกกุสลสฺส, อตีตภเว สจฺฉิกตนิโรธานุสฺสรณกอาลาทีสุ รูปาวจรกุสลสฺส, วุตฺตนเยเนว กามรูปาวจรกิริยจิตฺตสฺส, มคฺคฏฺฐานํ ตทนนฺตรผลวฬญฺชนผลกาเลสุ อปริยาปนฺนกุสลวิปากสฺส จาติ เอวํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิพฺพานารมฺมณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อุภยสฺสาติ กามาวจรรูปาวจรวเสน ทุวิธสฺสฯ

[361-2] นานปฺปการกนฺติ ทฺวาทสมปริจฺเฉเท วกฺขมานนเยน นานาวิธปฺปการํฯ นวนฺนํ…เป.… ปจฺจโยติ กามาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, หสิตุปฺปาทมโนธาตุวชฺชิตกามาวจรกิริยจิตฺตานญฺเจว ทฺวินฺนํ อภิญฺญาจิตฺตานญฺจ สพฺพาปิ ปญฺญตฺติ, รูปาวจรกุสลวิปากกิริยานํ กสิณนิมิตฺตาทิกา, ปฐมารุปฺปกุสลวิปากกิริยานํ อากาสปญฺญตฺติ, ตติยารุปฺปกุสลาทีนํ ติณฺณํ อภาวปญฺญตฺตีติ เอวํ ปญฺญตฺติ นวนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหตีติฯ

[363-5] เอวํ โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตํ เอเกกุทฺธารวเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺเพ จตุภูมกจิตฺตุปฺปาเท ฉหิ อารมฺมเณหิ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘รูปารมฺมณิกา ทฺเว’’ติอาทิ คาถาตฺตยํ วุตฺตํฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ

[366-9] ‘‘ปฐมารุปฺปกุสล’’นฺติอาทิ ปน เหฏฺฐา วุตฺตนยมฺปิ อรูปาวจรารมฺมเณสุ อรูปาวจรธมฺมานํ เสขาเสขวเสน นานปฺปการโต ปวตฺติอาการํ ปกาเสตุํ วุตฺตํฯ กุสลสฺสาติ เสขปุถุชฺชนานํ ทุติยารุปฺปกุสลสฺสฯ วิปากสฺส ปน ขีณาสวานํ ปวตฺตมานสฺสาปิ อารมฺมณํ โหติ ตสฺส ปุริมภเว กมฺมนิมิตฺตารมฺมณตฺตาฯ อรูปภเว อติสนฺตภาเวน ปวตฺตมานํ ภวงฺคจิตฺตํ น ภาวนาย ปริสุทฺธํ อุปฏฺฐาตีติ อาห ‘‘ปฐมารุปฺปปาโก’’ติอาทิฯ ปฐมํ ตุ กิริยจิตฺตํ ปุญฺญสฺส ทุติยารุปฺปเจตโส อารมฺมณํ น โหติ, วิปากสฺส ทุติยารุปฺปเจตโส อารมฺมณํ น โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ขีณาสวกาเล กสฺสจิ กุสลสฺส อภาวโต ‘‘น ปุญฺญสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ อากาสานญฺจายตนกิริยาสมงฺคิสฺส วิญฺญาณญฺจายตนวิปากจิตฺตํ น ปวตฺตตีติ ‘‘น ปากสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ขีณาสวสฺส ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ, นิโรธสมาปชฺชนตฺถญฺจ สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺตสฺส ปฐมารุปฺปกิริยจิตฺตํ ทุติยสฺส อารมฺมณํ โหตีติ อาห ‘‘ปฐมํ ตุ กฺริยาจิตฺต’’นฺติอาทิฯ

[370-3] ‘‘ทฺวิธา’’ติ จ วตฺวา ตเมว ทุวิธตํ, ติวิธตญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘กุสลํ กุสลสฺสา’’ติ, ‘‘กฺริยสฺสาปิ กฺริยา โหตี’’ติ จ อาทิ วุตฺตํฯ ตํ วุตฺตนยเมวฯ เอวเมว …เป.… สิยาติ ปฐมารุปฺปจิตฺเต วุตฺตนเยน เสขปุถุชฺชนานํ ทฺวิธา, ขีณาสวานญฺจ ติธา อารมฺมณํ ภวตีติ อตฺโถฯ

[374-5] ยํ ยํ โคจรํ อารพฺภาติ รูปารูปนิพฺพานปญฺญตฺตีสุ ยํ ยํ โคจรํ อารพฺภฯ เย เยติ อรูปธมฺมาฯ

โย นโรติ โย คหฏฺโฐ, ปพฺพชิโต วา มาณโวฯ กิราติ อนุมติยํฯ ตสฺส ‘‘อุตฺตรเตวา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ปารนฺติ อวสานํฯ ตํ อิมสฺส ปรมนิปุณคมฺภีรนยสมงฺคิตาย ยาถาวโต โอตรนฺเตหิ อกสิเรน ตริตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทุปฺปาปุเณยฺยนฺติ กตฺวา อาห ‘‘ทุตฺตร’’นฺติฯ อุตฺตรนฺติ อุตฺตมํฯ อภิธมฺมาวตารสฺส หิ อุตฺตมตาย ตเทกเทสภูตปารมฺปิ อุตฺตมเมว โหติฯ โสติ โส สมุตฺติณฺณาภิธมฺมาวตารปาโร นโรฯ อุตฺตรเตว, น ปน น สกฺโกติ ตํ อุตฺตริตุนฺติ อตฺโถฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

อารมฺมณวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สตฺตโม ปริจฺเฉโท

วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทสวณฺณนา

[376] อนนฺตญาเณนาติ อนนฺตารมฺมเณ ปวตฺตญาเณนฯ นิรงฺคเณนาติ เอตฺถ ราคาทโย อกุสลา องฺคนฺติ เอเตหิ ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลา นิหีนภาวํ คจฺฉนฺตีติ องฺคณาติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห –

‘‘ราโค องฺคณํ, โทโส องฺคณํ, โมโห องฺคณํ, ปาปกานํ โข, อาวุโส, อกุสลานํ อิจฺฉาวจรานํ อธิวจนํ ยทิทํ องฺคณ’’นฺติ จ อาทิ (วิภ. 924)ฯ

อตฺตโน สนฺตาเน สีลาทิคุเณ เอสี คเวสีติ คุเณสี, เตน คุเณสินาฯ กรุณายํ นิยุตฺโต, สา อสฺส อตฺถีติ วา การุณิโก, เตน การุณิเกนฯ