[181] อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ หตฺถคตามลกา วิย โหนฺตีติ ยถา หตฺถคตํ อามลกํ จกฺขุมโต สุปากฏํ โหติ, เอวมิมสฺส มติมโต ภิกฺขุโน อภิธมฺมปิฏกคตา อตฺถา สุปากฏา โหนฺติ, อาวชฺชิตาวชฺชิตกฺขเณ สุวิสทาว ปญฺญายนฺตีติ อตฺโถฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปญฺจโม ปริจฺเฉโท

ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา

[182-8] พุทฺธิยา วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ กโรตีติ พุทฺธิวุทฺธิกรํฯ ยสฺส ยสฺส นยสฺส กถนํ ปฏิญฺญาตํ, ตํ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺติ’’นฺติฯ ตํ วตฺวา ภูมีนํ อาธารวเสน ปสงฺคาคตํ คติเภทํ, ภวเภทญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เทวา เจวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘จตสฺโสปายภูมิโย’’ติ วตฺวา อสุรคติยา เปตคติยํเยว สงฺคหิตตฺตา ‘‘คติโย ปญฺจา’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ มยํ ปน ‘‘ติสฺโสวาปายภูมิโย’’ติ ปาเฐน ภวิตพฺพนฺติ มญฺญามฯ น หิ เอส อนากุลวจโน อาจริโย อีทิสํ ปุพฺพาปรวิรุทฺธํ วิย สมฺโมหชนกํ วจนํ ภาสติฯ ปาฬิยมฺปิ หิ –

‘‘ปญฺจ โข อิมา, สาริปุตฺต, คติโยฯ กตมา ปญฺจ? นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย มนุสฺสา เทวา’’ติ (อ. นิ. 9.68) –

เอวํ ติณฺณเมว อปายานํ วเสน วุตฺตํฯ กามรูปารูปวเสน ตโย ภวาฯ ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ ภเวสุฯ ติํเสวาติ จตสฺโส อปายภูมิโย, สตฺตวิธา กามสุคติภูมิ, โสฬส รูปีพฺรหฺมโลกา, จตสฺโส อรูปภูมิโยติ เอกติํสภูมีนมนฺตเร จิตฺตปฺปวตฺติอธิการตฺตา อสญฺญภูมิํ อปเนตฺวา อวเสสา ติํเสว ภูมิโยติ อตฺโถฯ ตาสุ ติํเสว ปุคฺคลาติ ตาสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา ปุคฺคลา ภูมิคณนวเสน ติํเสว โหนฺติฯ ภูมิวเสน ติํสวิธาปิ ปน ปฏิสนฺธิจิตฺตคณนาย เอกูนวีสติ โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภูมีสฺเวตาสู’’ติอาทิฯ

ปฏิสนฺธิกจิตฺตานนฺติ ทส กามาวจรปฏิสนฺธิจิตฺตานิ, ปญฺจ รูปาวจรปฏิสนฺธิจิตฺตานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรปฏิสนฺธิจิตฺตานีติ อิเมสํ เอกูนวีสติปฏิสนฺธิจิตฺตานํ วเสนฯ อสญฺญีนมจิตฺตกาติ อสญฺญสตฺตานํ อจิตฺตกา ปฏิสนฺธิฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อสญฺญสตฺตา เทวา อเหตุกา อนาหารกา อผสฺสกา อเวทนกา อสญฺญกา อเจตนกา อจิตฺตกา ปาตุภวนฺตี’’ติฯ

ยทิ ปฏิสนฺธิวเสน วีสติ ปุคฺคลา, กถํ ภูมิวเสน ติํสาติ วุตฺตาฯ เอกติํสาติ หิ วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘อิธา’’ติอาทิฯ

น วิชฺชติ เหตุ อิเมสนฺติ อเหตู, ทุเว, ตีณิ จ เหตู อิเมสนฺติ ทฺวิติเหตู, ปฏิสนฺธิวเสน อเหตุกา, ทุเหตุกา, ติเหตุกา จาติ อตฺโถฯ ตตฺถ อเหตุกา อาปายิกา จ, เอกจฺเจ ภูมเทวา, มนุสฺเสสุ ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจุมฺมตฺตกนปุํสกอุภโตพฺยญฺชนกาทโย จฯ วุตฺตาวเสสา กามสุคติวาสิโนว ทุเหตุกาฯ ติเหตุกา ปน กามสุคติวาสิโนวฯ

อริยา ปน อฏฺฐาติ จตุนฺนํ อริยมคฺคสมงฺคีนํ, จตุนฺนญฺจ อริยผลสมงฺคีนํ วเสน อฏฺฐ อริยปุคฺคลา ฯ นนุ จ อริยาปิ ติเหตุกาเยวาติ? สจฺจํ, จิตฺตุปฺปาทํ ปน ปตฺวา เตสํ วิเสสสพฺภาวโต วิสุํเยว อุทฺธฏาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[189-92] ‘‘ภูมีสุปฺปตฺติํ ภณโต เม นิโพธถา’’ติ สุตฺวา โจทโก ‘‘ติํสภูมีสู’’ติอาทินา สพฺเพสํ ภูมีนํ สาธารณจิตฺตานิ ปุจฺฉติ, อิตโร ‘‘จุทฺทเสวา’’ติ วิสฺสชฺเชติฯ ตตฺถ อฏฺฐ ปริตฺตกุสลานิ, จตฺตาริ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหคตํ, มโนทฺวาราวชฺชนญฺจาติ จุทฺทเสว, น อูนานิ นาธิกานิ, สพฺพาสุ ติํสภูมีสุ โหนฺติ, สพฺพภูมีนํ สาธารณานีติ อตฺโถฯ

สทา…เป.… สิยุนฺติ ทฺเว โทสมูลานิ, กุสลวิปากจกฺขุโสตวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณทฺวยวชฺชิตานิ อฏฺฐารส กามาวจรวิปากจิตฺตานีติ วีสติ จิตฺตานิ สทา กาเมเยว ภเว สิยุํ, น กทาจิ อญฺญตฺถ อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ นนุ จ พฺรหฺมูนมฺปิ อกุสลวิปากานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ? สจฺจํ อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ กามภเว อนิฏฺฐรูปาทโย อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺติ พฺรหฺมโลเก เตสํ อภาวโตติ กามภเวเยว นิยมิตานิฯ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ ปญฺจ รูปาวจรภเวเยว สิยุํ, จตฺตาโร จ อรูปาวจรวิปากา อรูปีสูติ อาห ‘‘ปญฺจ รูปภเว’’ติอาทิฯ

กาม …เป.… ภวนฺตีติ รูปาวจรกุสลกิริยจิตฺตานิ เจว กุสลวิปากานิ จ จกฺขุโสตวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานิ โวฏฺฐพฺพนวชฺชานิ จ ทฺเว อเหตุกกิริยจิตฺตานิ ปฐมมคฺควิญฺญาณนฺติ อฏฺฐารส จิตฺตานิ กามรูปภเวเยว ภวนฺติ, น อรูปภเวฯ ตตฺถ หิ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกนฺตตฺตา รูปาวจรกุสลกิริยา นุปฺปชฺชนฺติฯ

จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ วตฺถุทฺวารวิรหโต, หสิตุปฺปาโท เอกนฺตวตฺถุนิสฺสยตฺตา, โสตาปตฺติมคฺโค ปรโตโฆสปจฺจยาเยว นิพฺพตฺตนโต น อุปฺปชฺชติฯ ทฺเวจตฺตาลีสาติ อฏฺฐ ปริตฺตกุสลานิ, จตฺตาริ อรูปกุสลานิ, ปฐมมคฺควชฺชานิ สตฺต โลกุตฺตรจิตฺตานิ, ปฏิฆทฺวยวชฺชิตานิ จ ทส อกุสลจิตฺตานิ, ปุพฺเพ วุตฺตอเหตุกกิริยาทฺวยวชฺชิตานิ นว กามาวจรกิริยจิตฺตานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานีติ เอวํ ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ ตีสุ ภเวสุ โหนฺติฯ

[193-204] เอวํ ภววเสน จิตฺตุปฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กาลวเสน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฐเปตฺวา ปนา’’ติอาทิฯ สพฺพาสนฺติ นิทฺธารณตฺเถ สามิวจนํฯ อฏฺฐ มหากิริยา, อรหตฺตมคฺคผลจิตฺตานิ, อนาคามิผลํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนกุสลกิริยาติ เตรเสว จิตฺตานิ อปายรหิตาสุ ฉพฺพีสภูมีสุ โหนฺติ อปาเยสุ วิปากาวรณสพฺภาเว เอเตสํ อนุปฺปชฺชนโตฯ อปรานิ ฉ จิตฺตานีติ สมฺพนฺโธฯ ตานิ ปน รูปภวสาธารณานํ ปญฺจปริตฺตวิปากานํ, กิริยมโนธาตุยา จ วเสน เวทิตพฺพานิฯ

ปญฺจ จิตฺตานีติ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตวิจิกิจฺฉาวเสน ปญฺจ จิตฺตานิฯ ตานิ หิ ปญฺจสุ สุทฺธาวาสภูมีสุ น ลพฺภนฺติฯ ตตฺถ อนาคามิขีณาสวานเมว อธิวุตฺถตฺตา, เตสญฺจ ปฐมมคฺเคเนว อิเมสํ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปาทิตตฺตาฯ

อปรานิ ทุเวติ ตติยารุปฺปกุสลกิริยจิตฺตานิฯ ตานิ หิ เนวสญฺญานาสญฺญายตเนสุ อติกฺกนฺตารมฺมณตฺตา, อปาเยสุ จ อเหตุกปฏิสนฺธิกตฺตา นุปฺปชฺชนฺติฯ จตุวีสตีภูมิสุ ทฺเว จาติ วิญฺญาณญฺจายตนกุสลกิริยาวเสน ทฺเว จิตฺตานิฯ เตวีสภูมิสุ ทฺเวเยวาติ อากาสานญฺจายตนกุสลกิริยจิตฺตานิฯ

เอกาทสวิธนฺติ รูปาวจรกุสลกิริยา หสิตุปฺปาโทติ เอกาทสฯ โสตาปตฺติผลํ ยาว อนาคามิมคฺโค จตฺตาริ จ จิตฺตานิ สุทฺธาวาสอปายวชฺชาสุ เอกวีสติภูมีสุ ภวนฺติฯ

เอกํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ สุทฺธาวาสอปายอรูปภูมิวชฺเชสุ สตฺตรสสุ ภูมีสุ ชายติฯ ทฺเว โทสมูลานิ, กุสลวิปากฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ, สตฺต อกุสลวิปากาติ ทฺวาทส จิตฺตานิ มหคฺคตภูมิวชฺชาสุ เอกาทสสุ กามภูมีสุ ชายนฺติฯ อฏฺฐ มหาวิปากจิตฺตานิ กามาวจรเทวมนุสฺสวเสน สตฺตภูมีสุ ชายนฺติฯ ฉสุ ภูมิสูติ เวหปฺผลสุทฺธาวาสสงฺขาตาสุ ฉสุ ปญฺจมชฺฌานภูมีสุฯ

จตฺตาริ…เป.… ภูมิสูติ จตุตฺถชฺฌานวิปาโก ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺหวเสน ตีสุ ภูมีสุ ชายติ, ทุติยชฺฌานวิปาโก, ตติยชฺฌานวิปาโก จ ปริตฺตาภาอปฺปมาณาภาอาภสฺสรวเสน ตีสุ ภูมีสุ, ปฐมชฺฌานวิปาโก พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมาวเสน ตีสุ ภูมีสุ โหตีติ เอวํ จตฺตาริ จิตฺตานิ เอเกกวเสน ตีสุ ตีสุ ภูมีสุ ชายนฺติฯ

[206-9] เอวํ เอตฺตกาเนว จิตฺตานิ เอตฺตกาสุ ภูมีสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ จิตฺตนิยมวเสน อุปฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอตฺตกาสุ เอว ภูมีสุ เอตฺตกาเนว จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ภูมินิยมวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘กุสลากุสลา กาเม’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กาเม กุสลากุสลา วีสติ, เตสํ ปนฺนรส อเหตุกา ปากา, อาวชฺชนทฺวยญฺจาติ สตฺตติํเสว มานสา นรกาทีสุ จตูสุปิ อปาเยสุ ชายเรฯ อวเสสานิ ปน สตฺตรส กามาวจรวิปากกิริยจิตฺตานิ, ปญฺจติํส มหคฺคตโลกุตฺตรานีติ ทฺเวปญฺญาส มานสา กทาจิปิ เตสุ นุปฺปชฺชนฺติ อภูมิภาวโตติ อตฺโถฯ

อสีติ หทยาติ วุตฺตาวเสสานิ อสีติ จิตฺตานิฯ ฆานาทิวิญฺญาณตฺตยนฺติ กุสลวิปากฆานาทิวิญฺญาณตฺตยํฯ ‘‘อปุญฺญชา ปากา’’ติ อกุสลวิปากานํ สพฺเพสเมว คหิตตฺตา ฆานาทิวิญฺญาณตฺตยํ อคฺคหิตวิเสสมฺปิ ปาริเสสญาเยน กุสลวิปากเมว วิญฺญายติฯ

[213] โทมนสฺสนฺติ โทมนสฺสสหคตํฯ กฺริยา จ ทฺเวติ โวฏฺฐพฺพนวชฺชิตา ทฺเว อเหตุกกิริยาฯ

[214] ภูมิวเสเนวาติ ปุคฺคเล อนามสิตฺวา เกวลํ ภูมิวเสนฯ ปุคฺคลานํ วเสน จ ภูมิวเสน จ จิตฺตุปฺปตฺติํ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธฯ

[216-8] ปญฺจภูมิสูติ จตุราปายมนุสฺสวเสน ปญฺจภูมีสุฯ อเหตุกานํ ปฏิสนฺธิสทิสตทารมฺมณวเสน ‘‘สตฺตติํเสวา’’ติ วุตฺตํ, อญฺญกมฺเมน ปน ทฺวิเหตุกตทารมฺมณสฺสาปิ สมฺภวโต เอกจตฺตาลีส โหนฺติฯ อาจริยโชติปาลตฺเถรสฺส อธิปฺปาเยน ติเหตุกวิปาเกหิปิ สทฺธิํ ปญฺจจตฺตาลีเสวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อเหตุกสฺส วุตฺเตหีติ อเหตุกสตฺตสฺส วุตฺเตหิ สตฺตติํสมานเสหิ สหฯ นว กฺริยาติ อฏฺฐ มหากิริยา, หสิตุปฺปาโท จาติ อิมานิ อสาธารณกิริยจิตฺตานิ นวฯ

[220-1] ‘‘จตุปญฺญาส มานสา’’ติ วตฺวา เตสํ สรูปโต ทสฺสนตฺถํ อาห ‘‘ทฺวิเหตุกสฺสา’’ติอาทิฯ ปุน ‘‘จตุปญฺญาสา’’ติอาทิ ปน นิคมนํฯ

[223-4] ปญฺญาเสวสฺส จิตฺตานีติ ติเหตุกสฺส ปุถุชฺชนสฺส วุตฺตจตุปญฺญาสจิตฺเตสุ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสหคตวชฺชานิ เอกูนปญฺญาส, โสตาปตฺติผลนฺติ อิมานิ ปญฺญาเสว จิตฺตานิ อสฺส กามาวจรสฺส โสตาปนฺนเทหิโน ชายนฺเตฯ นวติํเสวาติ เอกูนจตฺตาลีสจิตฺตานิฯ ปฐมํ ผลนฺติ โสตาปตฺติผลํฯ

[225-8] ทุติยญฺจ ผลํ หิตฺวาติ สกทาคามิผลํ หิตฺวาฯ จ-สทฺเทน โสตาปตฺติผลญฺจ หิตฺวาติ อตฺโถฯ

อตฺตโน ผเลน สห ยานิ อฏฺฐจตฺตาลีส จิตฺตานิ, ตานิ อนาคามิสฺส สตฺตสฺส ชายนฺติฯ จตฺตาลีสญฺจ จตฺตารีติ เตวีสติ กามาวจรวิปากจิตฺตานิ, วีสติ กิริยจิตฺตานิ, อรหตฺตผลญฺจาติ จตุจตฺตาลีส จิตฺตานิฯ สกํ สกนฺติ ‘‘โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, สกทาคามิโน สกทาคามิมคฺคจิตฺต’’นฺติอาทินา อตฺตโน อตฺตโน มคฺคจิตฺตํฯ กสฺมา ปน เตสํ เอเกกเมว จิตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘เอกจิตฺตกฺขณาหิ เต’’ติฯ ปญฺจติํเสวาติ สตฺตรส กามรูปารูปกุสลจิตฺตานิ, ปฏิฆทฺวยวชฺชานิ ทส อกุสลานิ, รูปภเว ลพฺภมานกานิ ปญฺจ อเหตุกวิปากานิ, อาวชฺชนทฺวยํ, ปฐมชฺฌานวิปาโก จาติ ปญฺจติํส จิตฺตานิ ตีสุ ปฐมชฺฌานภูมีสุ ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺติฯ

[232-5] หิตฺวา จาติ เอตฺถ จ-สทฺเทน ปฐมผลสฺส คหณํ ทสฺเสติฯ เตน อปุญฺญปญฺจกํ หิตฺวา ปฐมํ ผลํ คเหตฺวา จาติ อตฺโถฯ อปุญฺญปญฺจกนฺติ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตวิจิกิจฺฉาสหคตวเสน ปญฺจ อกุสลจิตฺตานิฯ ตตฺถาติ เตสุ โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุฯ ตตฺเถวาติ สกทาคามิสฺส วุตฺเตสุฯ ปุญฺญชํ สมฺปฏิจฺฉนํ สนฺตีรณทฺวยญฺเจวาติ สมฺพนฺโธฯ

[237] เอวํ ปฐมชฺฌานภูมิยํ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนาทิวเสน จิตฺตสมฺภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสเมว วเสน ทุติยชฺฌานภูมิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ทุติยชฺฌานตติยชฺฌานวิปากานํ เอกสตฺตสฺเสว อสมฺภเวปิ ทุติยชฺฌานตเล นิพฺพตฺเต ปุถุชฺชนาทโย ปุถุชฺชนาทิภาวสามญฺเญน เอกโต คเหตฺวา ‘‘ทุติยชฺฌานตติยชฺฌานปากโต’’ติ วุตฺตํฯ

[242] ปริตฺตสุภาทิโต ปฏฺฐาย ยาว อกนิฏฺฐา ตติยจตุตฺถชฺฌานภูมีสุ ปฐมชฺฌานภูมิยํ วุตฺตคณนาย จิตฺตปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘ปริตฺตกสุภาทีน’’นฺติอาทิฯ

[247] จตุวีสติ จิตฺตานีติ อฏฺฐปริตฺตกุสลานิ, จตฺตาริ อรูปกุสลานิ, ปฏิฆทฺวยวชฺชิตานิ ทส อกุสลจิตฺตานิ, ปฐมารุปฺปวิปาโก, มโนทฺวาราวชฺชนญฺจาติ จตุวีสติ จิตฺตานิ ปฐมารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺติฯ

[250-3] ทส ปญฺจาติ อฏฺฐ มหากิริยา, จตสฺโส อรูปกิริยา, มโนทฺวาราวชฺชนํ, ปฐมารุปฺปวิปาโก, อรหตฺตผลญฺจาติ ปนฺนรส จิตฺตานิ ปฐมารุปฺปภูมิยํ อรหโต โหนฺติฯ

เตวีสาติ ปฐมารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ จตุวีสติจิตฺเตสุ อากาสานญฺจายตนกุสลวิปากวชฺชา พาวีสติ จ ทุติยารุปฺปวิปาโก จาติ เตวีสติ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส โหนฺติฯ ตตฺเถว ติณฺณํ ผลฏฺฐเสขานํ ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ อกุสลปญฺจกวชฺชานิ อฏฺฐารส, ตํตํผลญฺจาติ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติฯ

กฺริยา ทฺวาทสาติ อฏฺฐ มหากิริยา, อากาสานญฺจายตนวชฺชิตา ติสฺโส อรูปกิริยา, มโนทฺวาราวชฺชนนฺติ ทฺวาทส กิริยจิตฺตานิฯ ปาเกโกติ เอโก อรูปวิปาโกฯ

ทุติยารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ วิญฺญาณญฺจายตนกุสลวิปากวชฺชานิ เอกวีสติ , อากิญฺจญฺญายตนวิปาโก จาติ พาวีสติ จิตฺตานิ ตติยารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปชฺชนฺติฯ

[254-60] ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ อปุญฺญปญฺจกวชฺชานิ สตฺตรส, ปฐมผลญฺจาติ อฏฺฐารส ตติยารุปฺปภูมิยํ โสตาปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนฺติฯ ตานีติ ตาเนว อฏฺฐารส จิตฺตานิฯ ‘‘ฐเปตฺวา ปฐมํ ผล’’นฺติ หิ วจนโต ทุติยผลํ ปกฺขิปิตฺวาติ อยมตฺโถ อวุตฺตสิทฺโธฯ

น หิ สกทาคามิโน สกทาคามิผลญฺจ นุปฺปชฺชติ ฯ เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ฐเปตฺวา ทุติยํ ผล’’นฺติฯ เอตฺถาปิ อนาคามิผลํ ปกรณสิทฺธเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อฏฺฐ มหากิริยา, ทฺเว ตติยจตุตฺถารุปฺปกิริยา, มโนทฺวาราวชฺชนํ, อากิญฺจญฺญายตนวิปาโก, อรหตฺตผลนฺติ เตรส จิตฺตานิ ตติยารุปฺปภูมิยํ ขีณาสวสฺส ชายนฺติฯ ตติยารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ ทฺวาวีสติจิตฺเตสุ อากิญฺจญฺญายตนกุสลวิปากวชฺชาติ วีสติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนวิปาโกติ เอกวีสติ จิตฺตานิ จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺติฯ ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ อปุญฺญปญฺจกวชฺชานิ โสฬส, โสตาปตฺติผลญฺจาติ สตฺตรส ตตฺเถว โสตาปนฺนสฺส โหนฺติฯ อฏฺฐ มหากิริยา, ทฺเว จ เนวสญฺญานาสญฺญายตนวิปากกิริยา, มโนทฺวาราวชฺชนํ, อรหตฺตผลญฺจาติ ทฺวาทส จิตฺตานิ ตตฺเถว อรหโต อุปฺปชฺชนฺติฯ

[261-3] อรูปกุสลา เจว กิริยาปิ จ อุปฺปชฺชนฺติ, น ปน วิปากาติ อธิปฺปาโยฯ อุทฺธมุทฺธมรูปีนนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนาทีสุ อรูปีนํฯ เหฏฺฐิมาติ วิญฺญาณญฺจายตนิกานํ อากาสานญฺจายตนกุสลวิปากา นุปฺปชฺชนฺติ, อากิญฺจญฺญายตนิกานํ อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณญฺจายตนกุสลวิปากาติ เอวมาทินา เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา อรูปา นุปฺปชฺชนฺติฯ กสฺมาติ อาห ‘‘ทิฏฺฐาทีนวโต กิรา’’ติฯ กิราติ อนุสฺสุติยํฯ ทิฏฺฐาทีนวโตติ อารมฺมเณ, ฌาเน จ ทิฏฺฐโทสตฺตาฯ กุสลานุตฺตราติ โลกุตฺตรกุสลาฯ

[266] สพฺโพ รูโป มหคฺคโตติ สพฺโพ รูปาวจรมหคฺคตจิตฺตุปฺปาโทฯ มโนธาตูติ กิริยามโนธาตุวิปากมโนธาตูนํ กามวิปาก-คฺคหเณน คหิตตฺตาฯ

[269-73] เอวํ…เป.… เหฏฺฐิมนฺติ ทุติยารุปฺปภูมิยํ วุตฺเตสุ ทุติยารุปฺปตฺตยํ ฐเปตฺวา อตฺตโน ปาเกน สห ตติยารุปฺปภูมิยํ เอกูนจตฺตาลีส จิตฺตานิ ตตฺถวุตฺเตสุ ตติยารุปฺปตฺตยํ ฐเปตฺวา อตฺตโน ปาเกน สห สตฺตติํสาติ เอวํ เสสทฺวเยปิ เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมํ หิตฺวา จิตฺตคณนา เญยฺยาฯ อตฺตโน อตฺตโนติ ปฐมารุปฺปภูมิยํ ปฐมารุปฺปวิปาโก, ทุติยารุปฺปภูมิยํ ทุติยารุปฺปวิปาโกติ เอวํ อตฺตโน อตฺตโน วิปากา จตฺตาโร จ อนาสวา โลกุตฺตรวิปากาติ เอวํ จตูสุ อรูปภูมีสุ เอเกกาย ภูมิยา ปญฺจ ปญฺจ วิปากา ชายนฺติฯ ยา กิริยา เตรเสว สิยุํ, ตา สพฺพปฐมารุปฺปภูมิยํ ขีณาสวสฺส ชายนฺเตติ สมฺพนฺโธฯ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ขีณาสวสฺส ปฐมารุปฺปกิริยจิตฺตํ วชฺเชตฺวา ทฺวาทเสว กฺริยา โหนฺติฯ ตติยารุปฺปภูมิยํ ทุติยารุปฺปกิริยจิตฺตํ วชฺเชตฺวา เอกาทสฯ จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ ตติยารุปฺปกิริยจิตฺตํ วชฺเชตฺวา ทเสว วิญฺเญยฺยาฯ

[274-5] อิทานิ เกวลํ ปุคฺคลวเสน เตสเมว ปุคฺคลานํ อาเวณิกจิตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อรหโต ปนา’’ติอาทินา อรหโตเยว อุปฺปชฺชนกจิตฺตํ ทสฺเสตฺวา อนาคามิอาทีนํ ปาฏิปุคฺคลิกํ สกสกผลจิตฺตํ ปากฏเมวาติ สํขิตฺตํฯ อรหโตติ ขีณาสวสฺสฯ อรหโต ภาโว อรหตฺตํ, อรหตฺตผลนฺติ อตฺโถฯ ตญฺหิ ‘‘อรีนํ หตตฺตา อรหา’’ติอาทินา อรหนฺต-สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตภาเวน ‘‘อรหตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ อิทานิ เตสํ เตสํ ปุคฺคลานํ สาธารณจิตฺตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุนฺนญฺจ ผลฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[290] สุสารนฺติ อตฺถพฺยญฺชนวเสน ปริจฺจชิตพฺพสฺส เผคฺคุสฺส อภาวโต สุฏฺฐุ สารํ, สพฺพโส สารนฺติ อตฺโถฯ ปรนฺติ สุสารตฺตา เอว ปรํฯ สตฺตานํ อิธโลกปรโลกหิตปฏิจฺฉาทกสฺส อวิชฺชนฺธการสฺส วิธมนโต โมหนฺธการปฺปทีปํฯ จินฺเตตีติ อตฺถวเสน จินฺเตติฯ

วาเจตีติ พฺยญฺชนวเสน สชฺฌายติฯ ราคโทสานํ โมเหน สห อวินาภาวโต ตสฺส อนุปคมนํ อตฺถสิทฺธเมวาติ ‘‘โมหนฺธการปฺปทีป’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘นรํ…เป.… โนปยนฺตี’’ติ ราคโทสานุปคมนเมว วุตฺตํฯ ‘‘โมหนฺธการปฺปทีป’’นฺติ วา วจเนเนว โมหสฺส อนุปคโม วุตฺโต โหตีติ ราคโทสานเมว อนุปคมนํ วุตฺตํฯ มูลภูตานํ ปน ติณฺณํ อนุปคมนวจเนน เสสกิเลสานมฺปิ อนุปคมนํ วุตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

อภิธมฺมาวตาร-อภินวฏีกา

(ทุติโย ภาโค)