4. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา

[128-30] วิชานนสภาวโตติ อารมฺมณวิชานนสภาวตฺตาฯ นนุ จ เหฏฺฐา สารมฺมณโต เอกวิธภาโว วุตฺโตติ? สจฺจํ วุตฺโต, โส ปน เจตสิกานญฺจ สาธารโณติ อิธ ตพฺพิวชฺชนตฺถํ วิชานนลกฺขณตาว วุตฺตาฯ สงฺเขปคณนวเสน จ สเหตุกานํ เอกสตฺตติวิธตา วุตฺตาฯ เหตุวาทินาติ กุสลากุสลาพฺยากตเหตูนํ พฺยากรณกุสเลน ฯ อถ วา ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา , เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาหา’’ติ (อป. เถร 1.1.286; มหาว. 60) วจนโต ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ตํตํปจฺจยวาทินาฯ

[131-4] สวตฺถุกาวตฺถุกโตติ เอกนฺเตน สพฺพวตฺถุนิสฺสิตภาวโต เจว ตทภาวโต จฯ เกจิ ปน หทยวตฺถุวเสน สวตฺถุกาวตฺถุกตํ วณฺเณนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ สวตฺถุกนิทฺเทเส ‘‘สพฺโพ กามวิปาโก’’ติ ปสาทนิสฺสิตานมฺปิ สงฺคหิตตฺตาฯ อุภยวเสนาติ สวตฺถุกาวตฺถุกวเสนฯ กานิจิ หิ จิตฺตานิ เอกนฺเตน สวตฺถุกานิ, กานิจิ อวตฺถุกาเนว, กานิจิ อุภยสภาวานิฯ ตถา เจว นิทฺทิสติ ‘‘สพฺโพ กามวิปาโก จา’’ติอาทิฯ

สพฺโพ กามวิปาโก จาติ สเหตุกาเหตุกภินฺโน สพฺโพ เตวีสติวิโธ กามาวจรวิปาโก จฯ อาทิมคฺโคติ โสตาปตฺติมคฺโคฯ โส หิ สพฺพโลกุตฺตเรสุ อาทิโต อุปฺปชฺชนโต, อฏฺฐสุ อริยปุคฺคเลสุ อาทิปุคฺคลสฺส สมฺพนฺธีติ วา ‘‘อาทิมคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ วินา วตฺถุนฺติ สกสกวตฺถุํ วินา นุปฺปชฺชนฺติฯ เตเนว เหตานิ อรูปภเว นุปฺปชฺชนฺติ ตตฺถ วตฺถูนํ อภาวโตฯ ‘‘นุปฺปชฺชนฺติ วินา วตฺถุ’’นฺติ จ อิทํ อนฺโตภาวิตการณตฺถํ กตฺวา วุตฺตํฯ เตน ยสฺมา วตฺถุํ วินา นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา เอกนฺเตน สวตฺถุกาติ วุตฺตํ โหติฯ

เอกนฺเตน อวตฺถุกา อรูปภเวเยว ปฏิสนฺธาทิวเสน ปวตฺตนโตฯ กถํ ปน รูปสนฺนิสฺสเยน วินา ตตฺถ อรูปํ ปวตฺตติ, กสฺมา น ปวตฺตติ ปญฺจโวกาเรติ? ตถา อทสฺสนโตฯ ยทิ เอวํ กพฬีการาหาเรนปิ วินา รูปธาตุยํ รูเปน ปวตฺติตพฺพํ, กิํ การณา? กามธาตุยํ ตถา อทสฺสนโตฯ

อปิ ตุ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส ปวตฺติการณํ รูเป อวิคตตณฺหํ, ตสฺส สห รูเปน ปวตฺติฯ ยสฺส ปน นิพฺพตฺติการณํ รูเป วิคตตณฺหํ, ตสฺส วินา รูเปน ปวตฺติ การณสฺส ตํวิมุขตายาติ รูปสนฺนิสฺสเยน วินา ตตฺถ อรูปํ ปวตฺตติฯ ทฺเวจตฺตาลีส เสสานีติ มโนทฺวาราวชฺชนํ กุสลกิริยาวเสน โสฬส กามาวจรานิ, ตเถว อฏฺฐ อรูปาวจรานิ, ปฐมมคฺควชฺชานิ สตฺต โลกุตฺตรานิ, ปฏิฆทฺวยวชฺชิตทสอกุสลานิ เจติ ทฺเวจตฺตาลีส วุตฺตาวเสสจิตฺตานิฯ

[135-7] รูปาทีสุ เอเกกเมว อารมฺมณํ อิมสฺสาติ เอเกการมฺมณํฯ ตสฺส ตสฺส อารมฺมณสฺส อาปาถคตกาเล ตํตํวิชานนวเสน ปญฺจปิ อารมฺมณานิ อิมสฺสาติ ปญฺจารมฺมณํฯ เอวมฺปีติ น เกวลํ สวตฺถุกาทิวเสเนว, อถ โข เอเกการมฺมณาทิโตปิฯ อภิญฺญาวชฺชิตานํ สพฺพมหคฺคตานมฺปิ ธมฺมารมฺมณภาเวน เอการมฺมณตฺตา อาห ‘‘สพฺพํ มหคฺคต’’นฺติฯ ปณฺณตฺตารมฺมณโต เอการมฺมณนฺติ เกจิฯ ตํ อรูปาวจรทุติยจตุตฺถชฺฌานานิ ปตฺวา น ยุชฺชติ เตสํ มหคฺคตารมฺมณตฺตาฯ อภิญฺญาทฺวยสฺส ฉฬารมฺมณิกภาเวน, ตสฺส จ รูปาวจรปญฺจมชฺฌานโต อภินฺนตฺตา ตํ ปหาย ‘‘เตจตฺตาลีสา’’ติ วุตฺตํฯ

[141] ปุญฺญวิปากกิริยโต กาเม ทฺวาทสาติ สมฺพนฺโธฯ ธาติ นิปาตมตฺตํฯ ปุญฺญวิปากกฺริยโตติ ญาณวิปฺปยุตฺตกุสลวิปากกิริยโตฯ

[143-9] อิริยาย กายิกาย กิริยาย ปวตฺติปถภาวโต อิริยาปโถ, คมนาทิฯ อตฺถโต ตทวตฺถา รูปปฺปวตฺติฯ กามญฺเจตฺถ รูปวินิมุตฺโต อิริยาปโถ, วิญฺญตฺติ วา นตฺถิ, ตถาปิ สพฺพํ รูปสมุฏฺฐาปกจิตฺตํ อิริยาปถุปตฺถมฺภกํ, วิญฺญตฺติวิการุปฺปาทนญฺจ โหติฯ

ยํ ปน จิตฺตํ วิญฺญตฺติชนกํ , ตํ เอกํสโต อิตรทฺวยสฺส ชนกํ อวินาภาวโต, ตถา อิริยาปถุปตฺถมฺภกํ รูปสฺสาติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘รูปีริยาปถวิญฺญตฺติ-ชนกาชนกาทิโต’’ติ อิริยาปถวิญฺญตฺตีนํ วิสุํ คหณํฯ ชนกาชนกาทิโตติ ติณฺณมฺปิ ชนกโต, กสฺสจิปิ อชนกโต, ทฺวินฺนํ เอกสฺส จ ชนกโตฯ กานิจิ หิ จิตฺตานิ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติ, อิริยาปถํ กปฺเปนฺติ, วิญฺญตฺติํ ชนยนฺติฯ กานิจิ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติ, อิริยาปถํ กปฺเปนฺติ, วิญฺญตฺติํ น ชนยนฺติฯ กานิจิ รูปเมว สมุฏฺฐาเปนฺติ, อิตรทฺวยํ น กโรนฺติฯ กานิจิ ตีณิ น กโรนฺเตวฯ ตถา เจว ทสฺเสติ ‘‘ทฺวาทสากุสลา’’ติอาทิฯ เอวญฺจาปิ หิ ตํ จิตฺตนฺติ น เกวลํ อเหตุกาทิโตว, เอวํ รูปาทิชนกาทิโตปิ ตํ จตุพฺพิธํฯ ‘‘เอวญฺจาทิมฺหิ ต’’นฺติปิ ลิขนฺติฯ ตสฺส ปน อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ เอวญฺจ จตุพฺพิธนฺติ อตฺถํ วทนฺติฯ ตตฺถาติ เตสุ รูปชนกาทีสุฯ ทส กิริยาติ มโนธาตุวชฺชา ทส กิริยาฯ

สมุฏฺฐาเปนฺติ รูปานีติ อตฺตโน อุปฺปาทกฺขเณเยว อตฺตนา ชเนตพฺพรูปานิ สมุฏฺฐาเปนฺติฯ กปฺเปนฺตีติ สนฺนาเมนฺติฯ ยถาปวตฺตํ อิริยาปถํ อุปตฺถมฺเภนฺติฯ ยถา หิ อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนหิ วีถิจิตฺเตหิ อพฺโพกิณฺเณ ภวงฺเค ปวตฺตมาเน องฺคานิ โอสีทนฺติ, ปเวธนฺตา วิย โหนฺติ, น เอวํ ทฺวตฺติํสวิเธสุ วกฺขมาเนสุ จ ฉพฺพีสติวิเธสุ ชาครณจิตฺเตสุ ปวตฺตมาเนสุฯ ตทา ปน องฺคานิ อุปตฺถทฺธานิ ยถาปวตฺตอิริยาปถภาเวเนว ปวตฺตนฺติฯ ชนยนฺติ จ วิญฺญตฺตินฺติ มโนทฺวาเร ปวตฺตา เอว วิญฺญตฺติํ ชนยนฺติ, น ปน ปญฺจทฺวาเร ปวตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานํ ฌานงฺคโยคาภาเวน รูปาชนกตฺตา อาห ‘‘ทฺเวปญฺจวิญฺญาณา’’ติฯ

ฌานงฺคานิ หิ จิตฺเตน สห รูปสมุฏฺฐาปกานิ, เตสํ อนุพลปฺปทายกานิ มคฺคงฺคาทีนิ เตสุ วิชฺชมาเนสุ สวิเสสํ รูปปฺปวตฺติทสฺสนโตฯ อรูปวิปากา ปน รูปวิราคภาวนาย นิพฺพตฺตตฺตา เหตุโน ตํวิมุขตาย รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺตีติ อาห ‘‘วิปากา จ อรูปิสู’’ติฯ

[150] สพฺเพสํ สนฺธิจิตฺตนฺติ สพฺเพสํ สตฺตานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํฯ ตญฺหิ วตฺถุทุพฺพลตาย, อปฺปติฏฺฐิตตาย, ปจฺจยเวกลฺลโต, อาคนฺตุกตาย จ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติฯ ตถา หิ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน สหชาตํ วตฺถุ ปจฺฉาชาตปจฺจยรหิตํ, อาหาราทีหิ จ อนุปตฺถทฺธํ ทุพฺพลํ, ตสฺส จ ทุพฺพลตฺตา ตนฺนิสฺสิตวิญฺญาณมฺปิ ทุพฺพลนฺติฯ ยถา จ ปปาเต ปติโต อญฺญสฺส นิสฺสโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ ตมฺปิ ภินฺนสนฺตติยํ กมฺมกฺขิตฺตตาย ปปาเต ปติตํ วิย อปฺปติฏฺฐิตํ น รูปสมุฏฺฐาปเน อุสฺสหติ จ วตฺถุโน จ อตฺตนา สห อปจฺฉา อปุเร อุปฺปชฺชมานตฺตา ปุเรชาตปจฺจยสฺส อลาภโตฯ ยถา ปน อาคนฺตุโก ปุริโส อคตปุพฺพํ เทสํ คโต อญฺเญสํ ‘‘เอถ โภ อนฺโตคาเม โว อนฺนปานคนฺธมาลาทีนิ ทสฺสามี’’ติ วตฺตุํ น สกฺโกติ อตฺตโน อวิสยตาย, อปฺปหุตาย จ, เอวเมวํ ปฏิสนฺธิจิตฺตมฺปิ อาคนฺตุกนฺติฯ เอวํ วตฺถุทุพฺพลตาทีหิ การเณหิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติฯ อปิจ อาหารินฺทฺริยาทิวเสน เยหากาเรหิ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ จิตฺตเจตสิกา ปจฺจยา โหนฺติ, เตหิ สพฺเพหิ ปฏิสนฺธิยํ จิตฺตเจตสิกา สมติํสกมฺมชรูปานํ ยถาโยคํ ปจฺจยา โหนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏฺฐาเน –

‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อาหารา สมฺปยุตฺตานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ (ปฏฺฐา. 1.1.429)ฯ

ตสฺมา สมติํสกมฺมชรูปานิ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ ฐานํ คเหตฺวา ฐิตานีติ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปตีติ เวทิตพฺพํฯ

จุติจิตฺตญฺจารหโตติ เอตฺถ ขีณาสวสฺส จุติจิตฺตํ อุปสนฺตวฏฺฏมูลสฺมิํ สนฺตาเน สาติสยํ สนฺตวุตฺติตาย รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ, อนาคามิอาทีนํ ตทภาวโตติ วทนฺติฯ ฏีกากาโร ปน อานนฺทาจริโย ภณติ –

‘‘กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, รูปาวจเร, อรูปาวจเร ปจฺฉิมภวิกานํ, เย จ รูปาวจรํ, อรูปาวจรํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ จวนฺตานํ, เตสํ วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสติ, โน จ เตสํ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสตีติ วจนโต อญฺเญสมฺปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปตี’’ติฯ

อาจริยสฺส หิ อยมธิปฺปาโย – ‘‘กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺสา’’ติ เอเตน อวิเสเสน กามาวจรสตฺตานํ จุติจิตฺตสฺส, ‘‘เย จ รูปาวจรํ…เป.… นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ อิมินา กามภวโต จวิตฺวา รูปารูปภวูปปชฺชนกานํ กามาวจรจุติจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปาทกฺขณโต อุทฺธํ วจีสงฺขารสฺส นิโรธํ วตฺวา กายสงฺขารสฺส ตทภาววจนโต จุติจิตฺตสฺส กายสงฺขาราสมุฏฺฐาปนํ สิทฺธํฯ ยทคฺเคน จ ตํ กายสงฺขารํ น สมุฏฺฐาเปติ, ตทคฺเคน ตํ เสสรูปมฺปิ น ชเนติฯ น หิ รูปสมุฏฺฐาปกสฺส คพฺภคตตาทิวิพนฺธาภาเว กายสงฺขาราสมุฏฺฐาปเน การณํ อตฺถิฯ

น จ ยุตฺตํ จุติโต อุทฺธํ จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจสฺส รูปํ ปวตฺตตีติ, นาปิ ‘‘จุติจิตฺตํ รูปํ สมุฏฺฐาเปตี’’ติ ปาฬิ อตฺถิ, น จาปิ วฏฺฏมูลานุปสโม จุติจิตฺตสฺส รูปุปฺปาทเน การณํ จุติจิตฺเตน น อุปฺปนฺนานมฺปิ ตโต ปุริมตเรหิ อุปฺปนฺนานํ วิย ภวนฺตเร อนุปฺปชฺชนโต, ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปตีติฯ ยทิ กายสงฺขารสมุฏฺฐาปนเมว รูปชนนารหภาวํ สาเธติ, ตทา จตุตฺถชฺฌาเน กถนฺติ? นายํ โทโส, ตสฺส ภาวนาพเลน สาติสยํ สนฺตวุตฺติตาย กายสงฺขาราสมุฏฺฐาปเนปิ มรณาสนฺนจิตฺตานํ วิย ปริทุพฺพลตฺตาภาวโต รูปสมุฏฺฐาปเน วิพนฺโธ นตฺถีติฯ กุโต ปน ปฏฺฐาย จิตฺตชรูปํ นุปฺปชฺชตีติ? ยโต ปฏฺฐาย กายสงฺขาเร นุปฺปชฺชติฯ กทา จ กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชตีติ? จุติโต ปุพฺเพ ทฺวตฺติํสมจิตฺตกฺขณโต ปฏฺฐาย นุปฺปชฺชติ, เตตฺติํสมจิตฺตกฺขเณ อุปฺปนฺนํ ปจฺฉิมโสฬสกโต ปุเรตรเมว นิรุชฺฌตีติ วทนฺติฯ ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ (ยม. 2.สงฺขารยมก.113) ปญฺเห ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ เตสํ กายสงฺขาโร จ น นิรุชฺฌติ, จิตฺตสงฺขาโร จ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ ปจฺฉิมจิตฺตสฺเสว วชฺชิตตฺตา จุติโต ทุติยตติยจิตฺเตนาปิ สห นิรุชฺฌตีติ อปเรฯ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ ‘‘ยสฺสา’’ติ กามาวจรจุติจิตฺตสฺส อนนฺตรปจฺจยภูตํ จิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ตสฺส อุปฺปาทโตปิ อุทฺธํ กายสงฺขาราภาววจเนน เหฏฺฐิมโกฏิยา จุติโต ตติยจิตฺเตเนว สห นิรุชฺฌติฯ ทุติยจิตฺตํ น ปาปุณาตีติ เอเกฯ

[151-7] เอกํ ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ฐานานิ อิมสฺสาติ เอกทฺวิติจตุฏฺฐานํ, เอกทฺวิติจตุฏฺฐานตฺตาติ อตฺโถฯ ฐานนฺติ จ อิธ กิจฺจมธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ ติฏฺฐนฺติ เอตฺถ ธมฺมา อวฏฺฐิตา วิย โหนฺตีติ ‘‘ฐาน’’นฺติ วุจฺจติฯ มํสจกฺขุทิพฺพจกฺขุญาณจกฺขุพุทฺธจกฺขุสมนฺตจกฺขุวเสน ปญฺจ นิมฺมลานิ โลจนานิ อิมสฺสาติ ปญฺจนิมฺมลโลจโนฯ

นิปฺปปญฺเจนาติ ราคาทิปปญฺจรหิเตนฯ ราคาทโย หิ สํสาเร ปปญฺจนโต ‘‘ปปญฺจา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

อาวชฺชเน ปฏิจฺฉเน ฐาเน มโนธาตุตฺติกนฺติ สมฺพนฺโธ, กิริยามโนธาตุ อาวชฺชนฏฺฐาเน, วิปากทฺวยํ สมฺปฏิจฺฉนฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ

‘‘โสมนสฺสยุตฺตสนฺตีรณํ ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณํ สิยา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สนฺตีรณ’’นฺติ อธิการโตว ลพฺภตีติ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘โสมนสฺสยุต’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ

พลวารมฺมเณ สตีติ ตทารมฺมณกิจฺจสฺส พลวารมฺมเณเยว ลพฺภนโต วุตฺตํ, น อิมสฺเสว อาเวณิกภาเวน สพฺเพสมฺปิ ตทารมฺมณานํ พลวารมฺมเณเยว อุปฺปชฺชนโตฯ โวฏฺฐพฺพนนฺติ กิริยามโนวิญฺญาณธาตุสงฺขาตํ โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ จิตฺตํฯ

[158-9] สพฺเพสนฺติ สพฺเพสํ กามรูปารูปภวิกสตฺตานํฯ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ – ปญฺจทฺวาเรสุ โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ เกสญฺจิเทว สตฺตานํ อรูปภเว สพฺพโส ปญฺจทฺวาริกจิตฺตปฺปวตฺติยา, รูปภเว จ ทฺวารตฺตยปฺปวตฺติยา อภาวโตฯ มโนทฺวาเร อาวชฺชนกิจฺจํ ปน สพฺเพสเมว สจิตฺตกสตฺตานํ กโรตีติฯ ทฺวิฏฺฐานิกํ นาม โหตีติ ยถาวุตฺตฏฺฐานทฺวยวนฺตตาย ทฺวิฏฺฐานิกจิตฺตํ นาม โหติฯ เกจิ ปน ‘‘โสมนสฺสสหคตสนฺตีรณํ กามสุคติยํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติ , ตสฺมา ตํ ปญฺจฏฺฐานิก’’นฺติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ปฏฺฐาเน ตถา อทีปิตตฺตาฯ ตตฺถ หิ –

‘‘อุเปกฺขาสหคตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อุเปกฺขาสหคโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา’’ติ เอตฺถ (ปฏฺฐา. 2.7.8) ‘‘อเหตุกํ อุเปกฺขาสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา , อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ อุเปกฺขาสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา’’ติ (ปฏฺฐา. 2.7.8) –

เอวํ อุเปกฺขาสหคต-ปทสฺส ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ปฏิจฺจนโย อุทฺธโฏฯ ปีติสหคตสุขสหคต-ปทานํ ปน –

‘‘ปีติสหคตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ ปีติสหคโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยาฯ อเหตุกํ ปีติสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธาฯ สุขสหคตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สุขสหคโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยาฯ อเหตุกํ สุขสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา’’ติ (ปฏฺฐา. 2.7.6) –

เอวํ ปวตฺติวเสเนว อุทฺธโฏ, น ‘‘อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ’’ติอาทินา ปฏิสนฺธิวเสน, ตสฺมา ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ อภาวเมว ทีเปตีติ น ตสฺส ปฏิสนฺธิทานํ อตฺถีติ ทฺวิฏฺฐานิกตาว วุตฺตาติฯ เต มหคฺคตวิปากา นวาติ สมฺพนฺโธฯ

[162] ฉทฺวารา เอว ฉทฺวาริกาฯ อถ วา ฉทฺวาริเกสูติ ฉทฺวาริกจิตฺเตสูติ อตฺโถฯ

[164-6] ‘‘ปญฺจกิจฺจ’’นฺติอาทิ ยถาวุตฺตานเมว นิคมนํฯ เสสนฺติ อฏฺฐสฏฺฐิวิธํ จิตฺตํฯ เอกกิจฺจโยคโต, เอกํ กิจฺจมสฺสาติ วา เอกํ, เอกเมว เอกกํฯ สพฺพจิตฺตานํ กิจฺจวเสน นิทฺเทสฏฺฐาเนเยว กิจฺจานํ ปฏิปาฏิมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ภวงฺคาวชฺชน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ยทิ เอวํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย จุติปริโยสานํ วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, จุติปฏิสนฺธีนํ ปน ปากฏตฺตา ตถา น วุตฺตํฯ ภวสฺส หิ ปฏิสนฺธิ อาทิ, จุติ ปริโยสานนฺติ ปากฏเมว, ตสฺมา ปากฏฏฺฐานํ ปหาย อปากฏฏฺฐานโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ภวงฺคเมว อาทิโต วุตฺตํฯ ตทารมฺมณํ ปน กิญฺจาปิ อปากฏํ, อถ โข อเนกนฺติกํ กิสฺมิญฺจิ ภเว กตฺถจิ ชวนวีถิยํ อลพฺภนโตติ เอกนฺตลพฺภมานปริทีปนตฺถํ ตํ น วุตฺตํฯ อถ วา ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิ เยภุยฺเยน ภวงฺคนามํ ลพฺภตีติ ปุริมชวนวีถิยํ ตทารมฺมณํ ปจฺฉิมชวนวีถิยา อาวชฺชนสฺส ปุเรจรภูตํ ภวงฺค-คฺคหเณเนว สงฺคหิตนฺติ วิสุํ น วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘ปญฺจทฺวาเรสุ ปวตฺติวเสน ปญฺจวิธตาย ทสฺสนตฺถํ ‘ภวงฺคาวชฺชน’นฺติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตตฺถ ปน อปฺปวตฺตมานานํ เกสญฺจิ สพฺภาวโต ตํ น ยุชฺชติ, ฉทฺวารปฺปวตฺติวเสน ฉพฺพิธตฺตนยทสฺสนตฺถนฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ยถา เจตฺถ ‘‘ภวงฺคาวชฺชน’’นฺติอาทินา จกฺขุทฺวาเร วุตฺตํ, เอวํ โสตทฺวาราทีสุปิ ทสฺสนาทิํ อปเนตฺวา สวนาทิํ ปกฺขิปิตฺวา กิจฺจปฺปวตฺติ โยเชตพฺพาฯ มโนทฺวาเร ปน –

‘‘ภวงฺคํ ปฐมํ โหติ, ตโต อาวชฺชนํ มตํ;

ทุติยํ ตมติกฺกมฺม, ชวนํ ตติยํ สิยา’’ติฯ –

โยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ ฉนฺนํ วิญฺญาณานนฺติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปญฺจนฺนํ, มโนวิญฺญาณสฺส จฯ สตฺตวิญฺญาณธาตูนนฺติ จกฺขุวิญฺญาณธาตาทีนํ ปญฺจนฺนํ, มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยสฺสาติ สตฺตนฺนํ วิญฺญาณธาตูนํฯ

[169-71] ปญฺจาภิญฺญาวิวชฺชิตนฺติ –

‘‘อิทฺธิวิธํ ทิพฺพโสโต, ปรจิตฺตวิชานนา;

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ทิพฺพจกฺขูติ ปญฺจธา’’ติฯ –

เอวมาคตาหิ ปญฺจหิ อภิญฺญาหิ ยุตฺเตน รูปาวจรปญฺจมชฺฌานจิตฺเตน วชฺชิตํฯ

ทิพฺพโสตาทีนํ เอเกการมฺมณตฺเตปิ ปญฺจนฺนมฺปิ อภิญฺญานํ เอกสฺเสว จิตฺตสฺส อวตฺถาเภทภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปญฺจาภิญฺญาวิวชฺชิต’’นฺติ ฯ เกจิ ปน ‘‘อิธ เอกนฺเตน ธมฺมารมฺมณิกจิตฺตานเมว วจนโต ปรจิตฺตวิชานนํ วชฺเชตฺวา อนาคตํสญาเณน สห ปญฺจาภิญฺญานํ ปฏิกฺเขโป’’ติ วทนฺติฯ

ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จ ปริจฺจาเคน เอกจตฺตาลีส โหนฺตีติ อาห ‘‘จตฺตาลีสํ ตเถกก’’นฺติฯ อภิญฺญานิ จาติ จ-สทฺโท อฏฺฐานปฺปยุตฺโต, โส ‘‘จตฺตาลีสํ ตเถกก’’นฺติ อิมสฺสานนฺตรํ ทฏฺฐพฺโพ, เตน ปน อภิญฺญาจิตฺตทฺวยํ สงฺคณฺหาติฯ อถ วา อภิญฺญา นาม เหฏฺฐา เอเกการมฺมณิเกสุ วุตฺตสฺส ปญฺจมชฺฌานสฺเสว อวตฺถาวิเสโสติ อภิญฺญาจิตฺตานํ ฉฬารมฺมณิเกสุ อคฺคหณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[172-3] ติธา กตฺวาติ ติธา กรณเหตุฯ เหตฺวตฺโถ หิ อยํ ตฺวา-สทฺโท ยถา ‘‘สีหํ ทิสฺวา ภยํ ฉมฺภิตตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติฯ ‘‘ปุญฺญาปุญฺญวเสนา’’ติอาทินา ชาติภูมิเหตุเวทนาทิวเสน ยาว ฉสตฺตติวิโธ เภโท, ตาว มโนวิญฺญาณธาตุํ ภินฺทิตฺวา ตํวเสน จิตฺตวิภาคทสฺสนตฺถํ นยทานํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[175] ติธา กตฺวาติ ปฐมํ วิปากทฺวยกิริยาเภทโต, ทุติยํ กุสลากุสลาทิโตติ เอวํ ธาตุทฺวยํ ปจฺเจกํ ติธา กตฺวาฯ

[180] ภูมิ…เป.… วิภาวเยติ ติํสภูมีนํ นานตฺตวเสน ปวตฺติโต ติํสวิธํ, ตตฺเถว ติํสปุคฺคลานํ นานตฺตวเสน ปวตฺติโต จ ติํสวิธนฺติอาทินา อิทํ ยถานิทฺทิฏฺฐจิตฺตํ พหุธา โหตีติ จ วิภาเวยฺยาติ อตฺโถฯ

[181] อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ หตฺถคตามลกา วิย โหนฺตีติ ยถา หตฺถคตํ อามลกํ จกฺขุมโต สุปากฏํ โหติ, เอวมิมสฺส มติมโต ภิกฺขุโน อภิธมฺมปิฏกคตา อตฺถา สุปากฏา โหนฺติ, อาวชฺชิตาวชฺชิตกฺขเณ สุวิสทาว ปญฺญายนฺตีติ อตฺโถฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปญฺจโม ปริจฺเฉโท

ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา

[182-8] พุทฺธิยา วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ กโรตีติ พุทฺธิวุทฺธิกรํฯ ยสฺส ยสฺส นยสฺส กถนํ ปฏิญฺญาตํ, ตํ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺติ’’นฺติฯ ตํ วตฺวา ภูมีนํ อาธารวเสน ปสงฺคาคตํ คติเภทํ, ภวเภทญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เทวา เจวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘จตสฺโสปายภูมิโย’’ติ วตฺวา อสุรคติยา เปตคติยํเยว สงฺคหิตตฺตา ‘‘คติโย ปญฺจา’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ มยํ ปน ‘‘ติสฺโสวาปายภูมิโย’’ติ ปาเฐน ภวิตพฺพนฺติ มญฺญามฯ น หิ เอส อนากุลวจโน อาจริโย อีทิสํ ปุพฺพาปรวิรุทฺธํ วิย สมฺโมหชนกํ วจนํ ภาสติฯ ปาฬิยมฺปิ หิ –

‘‘ปญฺจ โข อิมา, สาริปุตฺต, คติโยฯ กตมา ปญฺจ? นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย มนุสฺสา เทวา’’ติ (อ. นิ. 9.68) –