[88] ‘‘อวคจฺฉตี’’ติอาทีสุ โย ภิกฺขุ อนูนํ อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนํ สุปริปุณฺณํ ตโตเยว ปรมํ วิสิฏฺฐํ อิมํ อภิธมฺมาวตารํ นาม ปกรณํ อวคจฺฉติ อวพุชฺฌติ, สมฺมาอุคฺคหณธารณาทิสมฺปาทนวเสน โอคาหิตฺวา ชานาติฯ อถ วา ปรมนยทีปนโต ปรมํ อิมํ ปกรณํ โย อนูนํ กตฺวา อวคจฺฉติ ชานาติ, ตสฺเสวํ อวคจฺฉโต ยถาสภาวํ มนนโต มติสงฺขาตา ปญฺญา ทุราสเท มํสจกฺขุนา ปรมาณุ วิย โลกิยญาเณน ทุราสเท ทุราธิคนฺตพฺเพ อธิคนฺตุํ ทุกฺกรตเร, อติคมฺภีรฏฺฐาเน ฐเปตฺวา สิเนรุปพฺพตราชานํ ราหุอาทีหิ มหากาเยหิปิ สพฺเพน สพฺพํ อชฺโฌคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย มหาสมุทฺเท วิย ฐเปตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธํ สาริปุตฺตาทีหิปิ มหาญาเณหิ สาวเกหิ สพฺเพน สพฺพํ อชฺโฌคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยรูเป อภิธมฺมนเย วิชมฺภเต เหมนฺตสาลปนฺติ วิย ปตฺถรติ, อภิมุขาภิมุเขเยว ธมฺเม ปวตฺตตีติ วา อตฺโถฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตติโย ปริจฺเฉโท

เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา

[89] นามสามญฺญโตเยว ทฺเวปญฺญาสาติ ผสฺสาทินามสามญฺเญน ทฺวีหิ อธิกา ปณฺณาส โหนฺติ, สมฺปยุตฺตธมฺมเภทโต ปน เอกูนนวุติจิตฺตสมฺปยุตฺโต ผสฺโส เอกูนนวุติวิโธติ เอวมาทินา พหุวิธาปิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ

นนุ จ ผสฺสาทโย เหฏฺฐา ปาฬิกฺกเมน ทสฺสิตา, อิธ ปน กสฺมา น ตถา วุตฺตาติ? เอเกกสภาววนฺตานํ ตํตํสามญฺญาเปกฺขาย เอกสฺมิํ ฐาเน นิทฺทิสิตุกามตฺตาฯ ผสฺสาทโย หิ มนกฺการาวสานา เตรส กุสลากุสลาพฺยากตสามญฺญโต เอกโต วุตฺตา, มชฺฌตฺตาทโย มุทิตาวสานา ปญฺจวีสติ กุสลาพฺยากตสามญฺญโต, โลภาทโย ปน อโนตฺตปฺปาวสานา อกุสลภาวสามญฺญโตติ เอวํ ตํตํสามญฺญาเปกฺขาย สมานสภาวา ธมฺมา เอกโต วุตฺตาติฯ

[90] เอวํ ผสฺสาทโย ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ ‘‘เอตฺตเกสุ อยํ ธมฺโม สมุปลพฺภตี’’ติ จิตฺตุปฺปาเทสุ เตสํ ปโยคํ ทสฺเสตุํ ปฐมํ ตาว จิตฺตคณนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุปญฺญาสธา’’ติอาทิฯ กาเมติ กามาวจเรติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ ‘‘รูเป อรูเป’’ติ เอตฺถาปิฯ อาสววิสยตฺตาภาวโต น วิชฺชนฺติ เอเตสุ อาสวาติ อนาสวาฯ

[91-2] สมาสโตติ วิตฺถาราเปกฺขาย วุตฺตํ, น อิโตปิ สมาสสฺส อภาวโตฯ อติสงฺเขปโต ปน เอกูนนวุติ จิตฺตุปฺปาทา โหนฺติฯ เอเตสูติ อิเมสุ จิตฺตุปฺปาเทสุฯ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติํ เอเกกํ อุทฺธริตฺวา จิตฺตเจตสิเกสุ ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย ปวกฺขามีติ สมฺพนฺโธฯ เอกกนฺติ เอเกกํ, คาถาพนฺธวเสน เอ-การโลโปฯ

[93] เจตสิกวิภาคํ วตฺตุกาโมปิ อวินิพฺโภคธมฺเม ทสฺเสตุํ จิตฺเตน สห เอกโต กตฺวา อาห ‘‘ผสฺสปญฺจก’’นฺติฯ เอกโต อุปฺปาโท เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทา, สห ขียนฺตีติ สหกฺขยา, เอกโต อุปฺปชฺชิตฺวา เอกโต นิรุชฺฌนกาติ อตฺโถฯ

[94] สพฺเพสฺเวว เอกวีสสเตสุ จิตฺเตสุ สมุปลพฺภนโต สพฺพสาธารณาฯ

กิญฺจาปิ อนนฺตรคาถาย จิตฺเตน สห เอกุปฺปาทาทิภาวกถเนเนว อิเมสํ สพฺพสาธารณตา วุตฺตา, ตตฺถ ปน เอกุปฺปาทาทิมตฺตกถนเมว อิจฺฉิตํ, น สพฺพสาธารณตาฯ วุตฺโตปิ วายมตฺโถ ตตฺถ อปากฏตฺตา ปุน ปากฏํ กตฺวา อิธ วุตฺโตติฯ

[95-100] ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวชฺชิตจตุจตฺตาลีสกามาวจรจิตฺเตสุ, โลกิยโลกุตฺตรวเสน เอกาทสสุ ปฐมชฺฌานิกจิตฺเตสุ จาติ ปญฺจปญฺญาสจิตฺเตสุ วิตกฺกสฺส เทสิตตฺตา อาห ‘‘วิตกฺโก…เป.… สมุทีริโต’’ติฯ วิจาโร ปญฺจปญฺญาสสวิตกฺกจิตฺเตสุ เจว เอกาทสสุ ทุติยชฺฌานิกจิตฺเตสุ จาติ ฉสฏฺฐิจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘จาโร…เป.… ชายเต’’ติฯ

เอกปญฺญาสจิตฺเตสุ ปีตีติ กายวิญฺญาณวชฺชิเตสุ อฏฺฐารสสุ โสมนสฺสสหคตกามาวจรจิตฺเตสุ เจว จตุตฺถปญฺจมชฺฌานวชฺชิตเตตฺติํสรูปชฺฌานิกจิตฺเตสุ จาติ เอกปญฺญาสจิตฺเตสุ ปีติ ชายติฯ เตสฏฺฐิยา สุขนฺติ เอกปณฺณาสสปฺปีติกจิตฺเตสุ เจว เอกาทสสุ จตุตฺถชฺฌานิกจิตฺเตสุ, กุสลวิปากกายวิญฺญาเณ จาติ เตสฏฺฐิยา จิตฺเตสุ สุขํ ชายติฯ เตสฏฺฐิสุขสหคตจิตฺตานิ เจว ตีณิ จ ทุกฺขสหคตานีติ ฉสฏฺฐิจิตฺเต วชฺเชตฺวา อวเสสปญฺจปณฺณาสจิตฺเตสุ อุเปกฺขา อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘อุเปกฺขา ปญฺจปญฺญาสจิตฺเตสู’’ติฯ ทุกฺขํ ตีสูติ ทฺวีสุ ปฏิฆจิตฺเตสุ เจว อกุสลวิปากกายวิญฺญาเณ จาติ ตีสุ จิตฺเตสุ ทุกฺขํ ชายติฯ โหติ…เป.… โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ เตสฏฺฐิยา สุขสหคตจิตฺเตสุ เอกเมว กายวิญฺญาณํ อปเนตฺวา อวเสเสสุ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โหติฯ อกุสลวิปากกายวิญฺญาณวเสน เอกเมว ทุกฺขินฺทฺริยสหคตํ, ตถา กุสลวิปากกายวิญฺญาณเมว สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทุกฺขินฺทฺริยํ…เป.… สุขินฺทฺริย’’นฺติฯ

อเหตุกวิปากกิริยามโนธาตุวชฺชิเตสุ มชฺฌิมคณนาย ปญฺจาธิกสตปริมิเตสุ กุสลากุสลวิปากกิริยาจิตฺเตสุ วีริยํ เทสิตนฺติ อาห ‘‘ปญฺจุตฺตร…เป.… อาหา’’ติฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถสุ สตฺเต วิเนติ, วิคโต วา นายโก อิมสฺส, วิสิฏฺโฐ วา สพฺพโลกสฺส นายโก สามิ, วิเสเสน วา วิเนยฺยสตฺเต นิพฺพานปุรํ เนตีติ วินายโกฯ สมาธินฺทฺริยํ วิจิกิจฺฉาวชฺชิตวีริยสหคตจิตฺเตสุ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จตุตฺตรสเต’’ติอาทิฯ

อฏฺฐารส อเหตุกจิตฺตานิ, ทฺเว เอกเหตุกจิตฺตานิ จ วชฺเชตฺวา อวเสสเอกุตฺตรสเต จิตฺเต ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพาเหตุกจิตฺตานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทส วิญฺญาเณติ กุสลากุสลวิปากวเสน ทฺวิคุณิเต จกฺขาทิเก ปญฺจวิญฺญาเณฯ

[102-6] นิยตา น เยวาปนกา วิย กทาจีติ อตฺโถฯ กถํ ปเนเต เอกนวุติยา จิตฺเตสฺเวว ชายนฺตีติ อาห ‘‘อเหตุเกสู’’ติอาทิฯ เอกูนาสีติยาติ ทฺวาทส ญาณสมฺปยุตฺตกามาวจรานิ, ปญฺจทส รูปาวจรานิ, ทฺวาทส อรูปาวจรานิ, สมจตฺตาลีส โลกุตฺตรจิตฺตานีติ เอวํ เอกูนาสีติยา ติเหตุกจิตฺเตสุฯ อฏฺฐวีสติยา จิตฺเตติ โสฬสสุ กามาวจรกุสลมหากิริยาสุ, ทฺวาทสสุ จ โลกิยจตุตฺถชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ อฏฺฐวีสติจิตฺเตสุฯ สาฏฺฐเก จตฺตาลีสวิเธติ อฏฺฐสหิเต จตฺตาลีสวิเธ, อฏฺฐจตฺตาลีสวิเธติ วุตฺตํ โหติฯ ฉ ยุคฬานีติ กายปสฺสทฺธิจิตฺตปสฺสทฺธาทีนิ ฉ ยุคฬานิฯ กุสลาพฺยากตา จาติ กุสลจิตฺตสมฺปโยคโต กุสลา, อพฺยากตจิตฺตสมฺปโยคโต อพฺยากตาติ กุสเลนปกาสนวิธาเนสุ เฉเกน สตฺถุนา ปกาสิตา เทสิตาติ อตฺโถฯ

[108-111] สํสโยติ วิจิกิจฺฉาฯ สา หิ สํเสติ สมนฺตโต เสติ, ‘‘เอวํ นุ โข, โน นุ โข’’ติ ปริสปฺปตีติ สํสโยฯ มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทิเก เอสติ คเวสตีติ มเหสีฯ เตน มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ อฏฺฐสูติ อฏฺฐโลภสหคตจิตฺเตสุฯ จตูสูติ เตสฺเวว ทิฏฺฐิสหคตจิตฺเตสุฯ ทิฏฺฐิวิยุตฺเตสุ จตูสูติ สมฺพนฺโธฯ ทฺวีสฺเววาติ ทฺวีสุ โทสมูลกจิตฺเตสุฯ ทฺวีสุ ชายนฺติ โน สหาติ โทสมูเลสฺเวว ทฺวีสุ ชายนฺติ, สห ปน น อุปฺปชฺชนฺติ, อุสูยนกาเล อิสฺสา, มจฺฉรณกาเล มจฺเฉรนฺติอาทินา นานา หุตฺวาว อุปฺปชฺชนฺติฯ ปญฺจสูติ ปญฺจสุ สสงฺขาริกจิตฺเตสุฯ

[112] จิตฺตสฺส เจตสิกตฺตาภาเวปิ กุสลากุสลาพฺยากตธมฺมานํ คณนฏฺฐานโต ‘‘มโน’’ติ จิตฺตมฺปิ วุตฺตํฯ

[114-5] เอตฺตาวตา เจตสิกวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอเกกสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท ลพฺภมานราสีสุ องฺควิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘เอกูนติํสจิตฺเตสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นนุ จ ผสฺสปญฺจมกราสิ สพฺพปฐมํ อาคตา, สา กสฺมา น วุตฺตาติ? สพฺพสาธารณภาวโตฯ น หิ โส จิตฺตุปฺปาโท อตฺถิ, โย ผสฺสปญฺจมกวินิมุตฺโตติฯ เอกาทส ปฐมชฺฌานิกานิ โสมนสฺสสหคตานิ, ทฺวาทส สเหตุกกามาวจรานิ, ตถา จตฺตาริ อกุสลานิ, สุขสนฺตีรณหสิตุปฺปาทานิ ทฺเวติ เอกูนติํสจิตฺเตสุ ปญฺจงฺคิกํ ฌานํ ปญฺจกราสิสงฺขาตํ มตํฯ จตุ…เป.… นิทฺทิเสติ เอกาทส ทุติยชฺฌานิกานิ, กุสลวิปากกิริยาวเสน ทฺวาทส อุเปกฺขาสหคตสเหตุกกามาวจรานิ, อุเปกฺขาโทมนสฺสสหคตานิ อฏฺฐ อกุสลานิ, ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวชฺชิตอุเปกฺขาสหคตานิ ฉ อเหตุกจิตฺตานิ จาติ อิมานิ สตฺตติํส จิตฺตานิ ยถาโยคํ จตูหิ ฌานงฺเคหิ ยุตฺตานิฯ

เอตฺถ หิ เอกาทส ทุติยชฺฌานิกานิ วิจารปีติสุขสมาธีหิ สหคตานิ, อิตรานิ ยถาโยคํ อุเปกฺขาโทมนสฺเสสุ เอเกเกน วิตกฺกวิจารสมาธีหีติ จตูหิ สมฺปยุตฺตานิฯ

เอกาทสวิธนฺติ เอกาทสวิธํ ตติยชฺฌานิกจิตฺตํ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาโยคโต ติวงฺคิกมุทีริตํฯ จตุตฺติํส…เป.… มุทีริตนฺติ ทฺวาทส อรูปาวจรจิตฺตานิ, ทฺวาวีสติ จตุตฺถปญฺจมชฺฌานิกานิ สาสวานาสวานีติ จตุตฺติํส จิตฺตานิ ยถาโยคํ อุเปกฺเขกคฺคตาโยคโต, สุเขกคฺคตาโยคโต จ ทุวงฺคิกมุทีริตํฯ จตุตฺถชฺฌานิกานิ หิ เอกาทส สุเขกคฺคตาสหิตานิ, เสสานิ เตวีสติ อุเปกฺเขกคฺคตาสหิตานิฯ

[116] สภาเวนาวิตกฺเกสูติ ทุติยชฺฌานาทโย วิย ภาวนาพเลน วินา สภาเวเนว อวิตกฺเกสุ ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสุฯ เตสุ หิ วิชฺชมานานิปิ เสสฌานงฺคานิ วิตกฺกวิรเหน อุปนิชฺฌานกิจฺเจสุ อสมตฺถานิฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘วิตกฺกปจฺฉิมกญฺหิ ฌานงฺคํ นามา’’ติ วุตฺตํฯ ภาวนาย อวิตกฺกภาวปฺปตฺตานิ ปน ภาวนาพเลเนว อุปนิชฺฌานกิจฺเจสุ ปฏุตรา, ตสฺมา สภาเวนาวิตกฺเกสุ ฌานงฺคานิ น อุทฺธเรยฺยฯ ‘‘น อุทฺธฏา’’ติ วา ปาโฐ, น อุทฺธฏานีติ อตฺโถฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสุ สรูเปเนว จิตฺเตกคฺคตา วุตฺตา, นนุ ตสฺสา วิตกฺกวิรเหน ฌานงฺคกิจฺเจ อสมตฺถตาย ราสิภชนาภาวโต เยวาปนกวเสน วจนํ ยุตฺตนฺติ ? วุจฺจเต – กุสลากุสเลสุ อวิชฺชมานธมฺมสฺส วิปาเกสุปิ อนุปลพฺภนโต ฌานงฺคกิจฺจสฺส อกรเณปิ กุสลากุสเลสุ เทสิตนิยาเมเนว สรูเปน อิธาปิ วุตฺตาฯ โหตุ ตาว เอตํ, ฌานราสิยํ เวทนา กสฺมา วุตฺตาฯ

สา หิ สพฺพจิตฺตสาธารณภาวโต ผสฺสปญฺจกราสิมฺหิ เจว, อุเปกฺขาทิอินฺทฺริยภาวโต อินฺทฺริยราสิมฺหิเยว วตฺตพฺพา, น อิตรตฺถ ตทภาวโตติ? สจฺจํ, เวทนา ปน สพฺพเวทนานํ สามญฺญสภาเวน ผสฺสปญฺจเก อาคตเวทนา จ อปเรน วิเสสวจเนน ตตฺถ นิทฺทิฏฺฐา, น ตตฺถ อนฺโตกรณตฺถํฯ เตเนว หิ ธมฺมสงฺคณิยํ ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสุ สงฺคหวาเร ฌานงฺคราสิ น อุทฺธฏาติ รูปธาตุยํ ติณฺณํ มหาภูตานํ อปฺปฏิฆภาเวปิ กามธาตุยํ สปฺปฏิฆมหาภูเตหิ สมานภาวโต ตตฺถาปิ สปฺปฏิฆภาโว วิย ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสุ เวทนาจิตฺเตกคฺคตานํ วิตกฺกวิโยเคน ฌานกิจฺจากรเณปิ สวิตกฺกจิตฺเตสุ ฌานจิตฺตสมงฺคีเวทนาทีหิ สมานตฺตา ฌานงฺคภาเวน วจนํ นาม ยุตฺตํฯ เตเนว จ นามรูปสมาเส ‘‘ผสฺสปญฺจกราสิฌานทุกราสิอินฺทฺริยตฺติกราสี’’ติ วุตฺตนฺติฯ อถ วา กิํ เอตาย ยุตฺติจินฺตาย, ธมฺมสภาวเวทินา ตถาคเตน ธมฺมสภาวํ อวิรชฺฌิตฺวา เทสิตนฺติ น เอตฺถ อนุโยโค กาตพฺโพติฯ อเหตุกจิตฺตานํ อารมฺมเณ สุปฺปติฏฺฐิตตาภาเวน อนิยฺยานิกตฺตา วุตฺตํ ‘‘สพฺพา…เป.… น อุทฺธเร’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘เหตุปจฺฉิมโก มคฺโค’’ติฯ

[117] ตีณิ โสฬสจิตฺเตสูติ ปนฺนรสสุ อเหตุกวิปากจิตฺเตสุ เจว กิริยามโนธาตุมฺหิ จาติ โสฬสสุ จิตฺเตสุฯ มนินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ เวทนินฺทฺริเยสุ ลพฺภมานเมกนฺติ ตีณินฺทฺริยานิ โหนฺติฯ อิเมสุปิ กุสลวิปากกายวิญฺญาณธาตุยํ มนินฺทฺริยสุขินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยวเสน ตีณินฺทฺริยานิ, อกุสลวิปากกายวิญฺญาณธาตุยํ ทุกฺขินฺทฺริเยน สห ตีณิ, สุขสนฺตีรเณ โสมนสฺสินฺทฺริเยน สห ตีณิ, อวเสสเตรสจิตฺเตสุ อุเปกฺขินฺทฺริเยน สห ตีณีติฯ เอตฺถ จิตฺตนฺติ สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อธิปฺเปตตฺตา มนินฺทฺริยสฺสาปิ อาธารภาโว ยุชฺเชยฺยฯ

อิตรถา หิ มนินฺทฺริยนฺติ จิตฺตสฺเสว คหเณ ตสฺส อตฺตโน จ อาธารภาโว น ยุชฺชตีติฯ เอกสฺมิํ ปน จตฺตารีติ เอกสฺมิํ วิจิกิจฺฉาสหคเต วีริยินฺทฺริยมนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยวเสน จตฺตาริฯ ปญฺจ เตรสสูติ ฐเปตฺวา วิจิกิจฺฉาสหคตํ อวเสสานิ เอกาทส อกุสลจิตฺตานิ, กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยนฺติ เตรสสุ จิตฺเตสุ วีริยินฺทฺริยาทีนิ ตีณิ, สมาธินฺทฺริยํ, เวทนินฺทฺริเยสุ ลพฺภมานํ เอกนฺติ ปญฺจินฺทฺริยานิฯ เอตฺถ หิ ทฺวีสุ โทสมูเลสุ วีริยินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยมนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยวเสน ปญฺจ, ปญฺจสุ โสมนสฺสสหคเตสุ ปุริมานิ จตฺตาริ โสมนสฺสินฺทฺริเยน สทฺธิํ ปญฺจ, เสเสสุ อุเปกฺขินฺทฺริเยน สทฺธิํ ปญฺจ โหนฺติฯ

[118] สตฺต ทฺวาทสจิตฺเตสูติ ทฺวาทสสุ ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตสุ สทฺธาสติสมาธิวีริยชีวิตมนินฺทฺริยานิ จ เวทนินฺทฺริเยสุ ลพฺภมานเมกนฺติ สตฺต อินฺทฺริยานิฯ ตตฺถ หิ ฉสุ โสมนสฺสสหคเตสุ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ฉ โสมนสฺสินฺทฺริเยน สทฺธิํ สตฺต, อิตเรสุ ฉสุ อุเปกฺขินฺทฺริเยน สทฺธิํ สตฺต โหนฺติฯ เอเกนูเนสุ…เป.… มเนสุ จาติ ทฺวาทส ญาณสมฺปยุตฺตานิ กามาวจรานิ, สตฺตวีสติ โลกิยชฺฌานจิตฺตานิ จาติ เอกูนจตฺตาลีสวิเธสุ โลกิยจิตฺเตสุ ปุริมานิ สตฺต, ปญฺญินฺทฺริยญฺจาติ อฏฺเฐว อินฺทฺริยานิฯ เอตฺถ หิ โสมนสฺสสหคเตสุ ฉสุ กามาวจเรสุ, ทฺวาทสสุ รูปาวจรจตุกฺกชฺฌาเนสุ จาติ อฏฺฐารสจิตฺเตสุ โสมนสฺสินฺทฺริเยน, เสเสสุ จ อุเปกฺขินฺทฺริเยน สทฺธิํ โยเชตฺวา อฏฺฐินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิฯ

[119] จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ นวกนฺติ สมจตฺตาลีสวิเธสุ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ ปุริมานิ อฏฺฐอินฺทฺริยานิ, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติ อิเมสุ ลพฺภมานเมกนฺติ อินฺทฺริยานํ นวกาฯ

โสตาปตฺติมคฺเคสุ หิ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ลพฺภติฯ โสตาปตฺติผลโต ปฏฺฐาย อรหตฺตมคฺคปริโยสาเนสุ ตํ น ลพฺภติฯ ตสฺส ฐาเน อญฺญินฺทฺริยํฯ อรหตฺตผเล ตมฺปิ น ลพฺภติฯ ตสฺส ฐาเน อญฺญาตาวินฺทฺริยํ ติฏฺฐตีติฯ เอวนฺติ ฉหิ อินฺทฺริเยหิ สมฺปยุตฺตสฺส อภาวโต กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ จตฺตาริ, กตฺถจิ ปญฺจ, กตฺถจิ สตฺต, กตฺถจิ อฏฺฐ, กตฺถจิ นวินฺทฺริยานีติ เอวํ ฉหิ อากาเรหิ อินฺทฺริยโยโคปิ, น เกวลํ ฌานงฺคโยโคว, อถ โข อินฺทฺริเยหิ สห จิตฺตุปฺปาทานํ สมฺปโยโคปิ เวทิตพฺโพติฯ

[120-3] อิทานิ มคฺคงฺคสมฺปโยคํ ทสฺเสนฺโต ปฐมํ ตาว เยสุ จิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ น ลพฺภนฺติ, ตานิ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา มคฺคงฺคโยคจิตฺตุปฺปาเท ทสฺเสตุํ ‘‘อมคฺคงฺคานี’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ เอกวีสสตปฺปเภเท จิตฺตสฺมิํ, อิมสฺมิํ มคฺคงฺคาธิกาเร วาฯ วิญฺญาเณสุ ทฺวิปญฺจสูติ สภาวาวิตกฺเกสุ จกฺขาทีสุ ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสุฯ กิญฺจาปิ เหฏฺฐา ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสุ ฌานงฺคาภาโว, อเหตุเกสุ จ มคฺคงฺคาภาโว วุตฺโตว, อฌานงฺคานิ ปน ตตฺถ อธิการวเสน วุตฺตานิ, อิธ ปสงฺคาคตวเสนฯ อมคฺคงฺคานิ ตตฺถ ปสงฺคาคตวเสน, อิธ อธิการวเสนาติ น โกจิ ปุนรุตฺติโทโสฯ

เอกนฺติ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํฯ ตญฺหิ มิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามโยคโต ทฺเว มคฺคงฺคานิ เอตฺถาติ ทุมคฺคงฺคํฯ ติมคฺคงฺคานิ สตฺตสูติ จตฺตาริ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตานิ, ทฺเว โทสมูลานิ, อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตนฺติ สตฺตสุ มิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามมิจฺฉาสมาธิโยคโต ติมคฺคงฺคานิฯ

จตฺตาลีส…เป.… จตุรงฺคิโกติ ทฺวาทส ญาณวิปฺปยุตฺตานิ, จตฺตาริ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตานิ, ปฐมชฺฌานิกวชฺชานิ จตุวีสติ มหคฺคตจิตฺตานีติ จตฺตาลีสจิตฺเตสุ โย มคฺโค ลพฺภติ, โส ยถาโยคํ สมฺมาสงฺกปฺปสมฺมาวายามสมฺมาสติสมฺมาสมาธิโยคโต, มิจฺฉาทิฏฺฐิมิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามมิจฺฉาสมาธิโยคโต, สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาวายามสมฺมาสติสมฺมาสมาธิโยคโต จ จตุรงฺคิโก มโตฯ ตตฺถ ญาณวิปฺปยุตฺเตสุ ทฺวาทสสุ ปฐมานิ จตฺตาริ, ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตสุ มชฺฌิมานิ, เสเสสุ ปจฺฉิมานิ ลพฺภนฺติฯ

ปญฺจทฺทสสุ…เป.… ปญฺจงฺคิโกติ ทฺวาทสสุ ญาณสมฺปยุตฺตกามาวจเรสุ เจว ตีสุ โลกิยปฐมชฺฌานิเกสุ จาติ ปนฺนรสสุ จิตฺเตสุ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสงฺกปฺปสมฺมาวายามสมฺมาสติสมฺมาสมาธิวเสน ปญฺจงฺคิโก มคฺโคฯ นนุ จ สมฺมาวาจาทโย กามาวจเรสุ ลพฺภนฺตีติ? สจฺจํ ลพฺภนฺติ, ปาเฐ ปน อนาคตตฺตา อิธ ปริจฺจตฺตาติฯ ทฺวตฺติํสจิตฺเตสูติ ปฐมชฺฌานิกวชฺเชสุ ทฺวตฺติํสโลกุตฺตรจิตฺเตสุฯ สตฺตงฺคิโกติ อวิตกฺกตฺตา สมฺมาสงฺกปฺโป น ลพฺภตีติ ตํ ปริจฺจชิตฺวา อวเสสสตฺตมคฺคงฺควเสน สตฺตงฺคิโก วุตฺโตฯ

ยตฺถ ปน สมฺมาสงฺกปฺโป ลพฺภติ, ตตฺถ เตน สห อฏฺฐงฺคิโกติ อาห ‘‘มคฺโค อฏฺฐสู’’ติอาทิฯ ตตฺถ อฏฺฐสุ จิตฺเตสูติ ปฐมชฺฌานิเกสุ อฏฺฐสุ โลกุตฺตรจิตฺเตสุฯ เอวนฺติ ฉหิ มคฺคงฺเคหิ สมฺปยุตฺตสฺส อภาวโต กตฺถจิ ทฺเว มคฺคงฺคานิ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ จตฺตาริ, กตฺถจิ ปญฺจ, กตฺถจิ สตฺต, กตฺถจิ อฏฺฐาติ เอวํ ฉหิ ปกาเรหิฯ

[124-6] อิทานิ พลสมฺปโยคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พลานิ ทฺเว’’ติอาทิฯ ตตฺถ วีริยพลสมาธิพลวเสน ทฺเว พลานิ กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุทฺวเย วิภงฺควาเร อาคตานิ วีริยพลสมาธิพลานิ ปจฺเจกํ ลพฺภนฺตีติ ‘‘ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสู’’ติ วุตฺตํฯ เอกสฺมิํ ตีณีติ เอกสฺมิํ วิจิกิจฺฉาสหคเต วีริยพลอหิริกพลอโนตฺตปฺปพลวเสน ตีณิ พลานิฯ เอกาทสสุ จตฺตารีติ วิจิกิจฺฉาสหคตวชฺเชสุ เอกาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ สมาธิพลญฺเจว ปุพฺเพ วุตฺตานิ ตีณีติ จตฺตาริพลานิฯ ฉ ทฺวาทสสูติ ทฺวาทสสุ ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตสุ สทฺธาวีริยสติสมาธิหิริโอตฺตปฺปวเสน ฉ พลานิฯ

เอกูนาสีติยา สตฺตาติ ทฺวาทสสุ ญาณสมฺปยุตฺตกามาวจรจิตฺเตสุ เจว สตฺตวีสติมหคฺคตจิตฺเตสุ จ จตฺตาลีสาย โลกุตฺตรจิตฺเตสุ จาติ เอกูนาสีติวิเธสุ จิตฺเตสุ สทฺธาวีริยสติสมาธิปญฺญาหิริโอตฺตปฺปวเสน สตฺต พลานิฯ โสฬเสวาพลานีติ ปญฺจทส อเหตุกวิปากานิ, กิริยามโนธาตุอาวชฺชนญฺจาติ โสฬส พลวิปฺปโยคโต อพลจิตฺตานิฯ เอวนฺติ ปญฺจหิ พเลหิ สมฺปยุตฺตสฺส อภาวโต กตฺถจิ ทฺเว, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ จตฺตาริ, กตฺถจิ ฉ, กตฺถจิ สตฺตาติ ปญฺจหิ อากาเรหิ สพลํ, อิเมสุ เอกสฺสาปิ อภาวโต อพลมฺปิ จ วิญฺเญยฺยํ, วิชานิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เหตุราสิอาทโย วินิจฺฉยภาวโต น วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ เยสุ จิตฺเตสุ ยานิ ฌานงฺคมคฺคงฺคพลินฺทฺริยานิ ชายนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ คาถาพนฺธสุขตฺถํ อินฺทฺริยานํ โอสานกรณํฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา

[128-30] วิชานนสภาวโตติ อารมฺมณวิชานนสภาวตฺตาฯ นนุ จ เหฏฺฐา สารมฺมณโต เอกวิธภาโว วุตฺโตติ? สจฺจํ วุตฺโต, โส ปน เจตสิกานญฺจ สาธารโณติ อิธ ตพฺพิวชฺชนตฺถํ วิชานนลกฺขณตาว วุตฺตาฯ สงฺเขปคณนวเสน จ สเหตุกานํ เอกสตฺตติวิธตา วุตฺตาฯ เหตุวาทินาติ กุสลากุสลาพฺยากตเหตูนํ พฺยากรณกุสเลน ฯ อถ วา ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา , เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาหา’’ติ (อป. เถร 1.1.286; มหาว. 60) วจนโต ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ตํตํปจฺจยวาทินาฯ

[131-4] สวตฺถุกาวตฺถุกโตติ เอกนฺเตน สพฺพวตฺถุนิสฺสิตภาวโต เจว ตทภาวโต จฯ เกจิ ปน หทยวตฺถุวเสน สวตฺถุกาวตฺถุกตํ วณฺเณนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ สวตฺถุกนิทฺเทเส ‘‘สพฺโพ กามวิปาโก’’ติ ปสาทนิสฺสิตานมฺปิ สงฺคหิตตฺตาฯ อุภยวเสนาติ สวตฺถุกาวตฺถุกวเสนฯ กานิจิ หิ จิตฺตานิ เอกนฺเตน สวตฺถุกานิ, กานิจิ อวตฺถุกาเนว, กานิจิ อุภยสภาวานิฯ ตถา เจว นิทฺทิสติ ‘‘สพฺโพ กามวิปาโก จา’’ติอาทิฯ

สพฺโพ กามวิปาโก จาติ สเหตุกาเหตุกภินฺโน สพฺโพ เตวีสติวิโธ กามาวจรวิปาโก จฯ อาทิมคฺโคติ โสตาปตฺติมคฺโคฯ โส หิ สพฺพโลกุตฺตเรสุ อาทิโต อุปฺปชฺชนโต, อฏฺฐสุ อริยปุคฺคเลสุ อาทิปุคฺคลสฺส สมฺพนฺธีติ วา ‘‘อาทิมคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ วินา วตฺถุนฺติ สกสกวตฺถุํ วินา นุปฺปชฺชนฺติฯ เตเนว เหตานิ อรูปภเว นุปฺปชฺชนฺติ ตตฺถ วตฺถูนํ อภาวโตฯ ‘‘นุปฺปชฺชนฺติ วินา วตฺถุ’’นฺติ จ อิทํ อนฺโตภาวิตการณตฺถํ กตฺวา วุตฺตํฯ เตน ยสฺมา วตฺถุํ วินา นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา เอกนฺเตน สวตฺถุกาติ วุตฺตํ โหติฯ

เอกนฺเตน อวตฺถุกา อรูปภเวเยว ปฏิสนฺธาทิวเสน ปวตฺตนโตฯ กถํ ปน รูปสนฺนิสฺสเยน วินา ตตฺถ อรูปํ ปวตฺตติ, กสฺมา น ปวตฺตติ ปญฺจโวกาเรติ? ตถา อทสฺสนโตฯ ยทิ เอวํ กพฬีการาหาเรนปิ วินา รูปธาตุยํ รูเปน ปวตฺติตพฺพํ, กิํ การณา? กามธาตุยํ ตถา อทสฺสนโตฯ