2. ทุติโย ปริจฺเฉโท

เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา

[67] เอตฺตาวตา จ จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ นิพฺพานนฺติ เอวํ อุทฺทิฏฺเฐสุ จตูสุ ธมฺเมสุ จิตฺตํ ตาว ชาติภูมิสมฺปโยคปฺปวตฺตาการาทิวเสน วิภาเคน นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ อุทฺทิฏฺเฐ เจตสิกธมฺเม นิทฺทิสิตุํ ‘‘จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺฐา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ วิภาชนนฺติ ชาติภูมิอาทิวเสน วิภาคํ, เตสุ เตสุ จิตฺเตสุ ยถารหํ สมฺปโยควเสน วิสุํ วิสุํ ภาชนญฺจฯ

กตเม ปน เจตสิกา, เยสํ วิภาชนํ วุจฺจตีติ เต สห นิพฺพจเนน สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ จิตฺตสมฺปยุตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘จิตฺตสมฺปยุตฺตา’’ติ อิทํ เจตสิกลกฺขณทสฺสนํฯ เตน เย จิตฺเตน สห สมฺปโยคลกฺขเณน ยุตฺตา, เตเยว เจตสิกาติ ทสฺเสติฯ กิํ ปน ตํ สมฺปโยคลกฺขณนฺติ? เอกุปฺปาทเอกนิโรธเอกวตฺถุกเอการมฺมณสงฺขาตา ปการาฯ สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตาติ หิ สมฺปยุตฺตาฯ ตตฺถ ยทิ เอกุปฺปาทตามตฺเตเนว จ สมฺปยุตฺตตา อธิปฺเปตา, สหุปฺปตฺติกานํ รูปารูปธมฺมานํ อญฺญมญฺญสมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกนิโรธ-คฺคหณํฯ เอวมฺปิ อวินิพฺโภครูปานํ อญฺญมญฺญสมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกวตฺถุก-คฺคหณํฯ เอวมฺปิ ‘‘อวินิพฺโภครูเปสุ เอกํ มหาภูตํ เสสมหาภูโตปาทารูปานํ นิสฺสยปจฺจโย โหตีติ ตสฺมา ตานิ เอกวตฺถุกานีติ, จกฺขาทีนํ นิสฺสยภูตานิ วา ภูตานิ เอกํ วตฺถุ เอเตสุ นิสฺสิตนฺติ เอกวตฺถุกานี’’ติ กปฺเปนฺตสฺส เตสํ สมฺปยุตฺตตาปตฺติ สิยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ เอการมฺมณ-คฺคหณํฯ

ปฏิโลมโต วา ‘‘เอการมฺมณา’’ติ วุตฺเต เอกวีถิยํ ปญฺจวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนาทีนํ, นานาวีถิยํ ปรสนฺตาเน จ เอกสฺมิํ อารมฺมเณ อุปฺปชฺชมานานํ ภินฺนวตฺถุกานํ สมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกวตฺถุก-คฺคหณํฯ เอวมฺปิ มรณาสนฺนวีถิยํ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณาทีนํ สมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกนิโรธ-คฺคหณํฯ

กิํ ปน นานุปฺปาทาปิ เอวํ ติวิธลกฺขณา โหนฺติ , อถ เอกุปฺปาทา เอวาติ วิจารณาย เอกุปฺปาทา เอว เอวํ ติวิธลกฺขณา โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เอกุปฺปาทา’’ติ วุตฺตํฯ อิติ อิเมหิ จตูหิ สมฺปโยคลกฺขเณหิ เย จิตฺตสมฺปยุตฺตา, เต เจตสิกา นามาติ เอวํ เจตสิกลกฺขณํ ฐปิตํ โหติฯ กถํ ปเนเต เจตสิกา นามาติ อาห ‘‘จิตฺเต ภวา’’ติฯ ‘‘เจตสิ ภวา เจตสิกา’’ติ วตฺตพฺเพ จิตฺต-สทฺทสฺสปิ เจโต-สทฺเทน สห สมานตฺถตาย อตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺเต ภวา เจตสิกา’’ติ วุตฺตํฯ

นิยตาติ นิยตุปฺปตฺติกา, กรุณามุทิตาทโย วิย กทาจิ อนุปฺปชฺชิตฺวา ยทา ยทา ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา ตทาว เตน อวินิภุตฺตา หุตฺวา ชายมานาติ อตฺโถฯ สรูเปน อาคตาติ ฉนฺทาทโย วิย ‘‘เย วา ปน ตสฺมิํ สมเย อญฺเญปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา’’ติ เอวํ เยวาปนกวเสน อนาคนฺตฺวา ‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 1) สรูเปเนว ปาฬิยํ อาคตาฯ เยวาปนาติ เอวํ เทสนา เอเตสนฺติ เยวาปนกาฯ เอกูนติํส ธมฺมาติ กิจฺจเภทํ อนามสิตฺวา เกวลํ อสมฺภินฺนธมฺมวเสเนว เอเกนูนา ติํส ธมฺมาฯ ปาฬิยํ ปน จิตฺเตน สห ติํส ธมฺเม คเหตฺวา เตสํ กิจฺจเภทโต คหเณน ฉปฺปญฺญาส ธมฺมา วุตฺตาฯ เสยฺยถิทนฺติ สรูปปุจฺฉาฯ ผสฺโส…เป.… จิตฺตุชุกตาติ ยถาปุจฺฉิตานํ สรูปทสฺสนํฯ อิติ-สทฺโท ปริสมาปเน, นิทสฺสเน วาฯ ปุน เตตฺติํส โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เตตฺติํส โหนฺตีติ เตเยว เอกูนติํส ธมฺมาติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘กทาจิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ กถํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อาห ‘‘อิเมสู’’ติอาทิฯ กรุณามุทิตาวเสนาติ ปฐมสมนฺนาหารโต ปฏฺฐาย โคตฺรภุปริโยสานปฺปวตฺติตกรุณามุทิตาปริกมฺมวเสนฯ

กรุณาปุพฺพภาโคติ กรุณาย ปุพฺพภาโค, ปริกมฺมปฺปนาวเสน ปวตฺตกรุณาภาวนาย อปฺปนาโกฏฺฐาสโต ปุริมโกฏฺฐาโส, ปฐมสมนฺนาหารโต ปฏฺฐาย โคตฺรภุปริโยสานปฺปวตฺตปริกมฺมโกฏฺฐาโส หุตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํ ‘‘มุทิตาปุพฺพภาโค’’ติ เอตฺถาปิฯ ภาค-สทฺทสฺส ทฺรพฺยวุตฺติตาย ตปฺปุริสสฺส จ อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตาย ‘‘กรุณาปุพฺพภาโค’’ติอาทินา ปุลฺลิงฺเคน วุตฺตํฯ เอต-สทฺทสฺส ปน คุณวุตฺติตาย คุณวิเสสวติ วตฺตมาโน ตสฺส ลิงฺควเสน ปริณมตีติ กรุณามุทิตาเปกฺขาย ‘‘เอตา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตนฺติฯ น ปเนกโต อุปฺปชฺชนฺติ, กิญฺจรหิ วิสุํ วิสุํเยวาติ อตฺโถฯ เตเนว หิ ‘‘กรุณาปุพฺพภาโค วา มุทิตาปุพฺพภาโค วา’’ติ วิกปฺโป วุตฺโตติฯ กสฺมา ปเนตา ทฺเว เอกโต นุปฺปชฺชนฺตีติ? ภินฺนารมฺมณตฺตาฯ กรุณา หิ ทุกฺขิตสตฺเต อารพฺภ เตสํ ทุกฺขาปนยนกามตาวเสน ปวตฺตติ, มุทิตา สุขิตสตฺเต อารพฺภ เตสํ สุขานุโมทนวเสน, ตสฺมา อุภินฺนมฺปิ ภินฺนวิสยตฺตา น เอกสฺมิํ จิตฺเต อุปฺปตฺติ สมฺภวตีติฯ มิจฺฉากมฺมนฺตาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน มิจฺฉาวาจามิจฺฉาชีวานํ คหณํฯ สมฺมากมฺมนฺตาทีนิ ปริปูเรนฺตีติ สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาวาจาสมฺมาอาชีวานิ ปริปูเรนฺติฯ โก วิรตีติ ตีสุ เอกา วิรติ อุปฺปชฺชติ, สมฺมากมฺมนฺตํ ปูเรนฺตี ปฐมา, สมฺมาวาจํ ปูเรนฺตี ทุติยา, สมฺมาอาชีวํ ปูเรนฺตี ตติยา วิรติ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ กรุณามุทิตาหิ สห น อุปฺปชฺชนฺติ ตาสํ ปญฺญตฺตารมฺมณตฺตา, วิรติยา จ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตาฯ อญฺญมญฺเญน จ น อุปฺปชฺชนฺติ อญฺญมญฺญสฺสปิ ภินฺนวิสยตฺตาฯ มิจฺฉากมฺมนฺตาทีนญฺหิ อารมฺมณาเนว ยถากฺกมํ สมฺมากมฺมนฺตาทีนํ อารมฺมณานิ ตโต วิรติภาวโตฯ เอเตสูติ อิเมสุ ปญฺจสุฯ

[68] วิรตีนมฺปิ สงฺคหณตฺถํ ‘‘กรุณามุทิตาทีสู’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ อาทิ-สทฺทโลปวเสน ‘‘กรุณามุทิตาสู’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘เอเกนา’’ติ, อิตรถา ‘‘เอกายา’’ติ วตฺตพฺพนฺติฯ

[69-71] กิํ ปเนตฺถ การณํ, จตูสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ ทฺเว อิธ นิทฺทิฏฺฐา, น อิตราติ โจเทนฺโต อาห ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ อุเปกฺขา จ น อุทฺธฏาติ สมฺพนฺโธฯ นวหิ โลกุตฺตรธมฺเมหิ ชนํ รญฺเชตีติ ธมฺมราชาฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถหิ สเทวกํ โลกํ อนุสาสตีติ สตฺถาฯ อพฺยาปาเทน เมตฺตา คหิตา ตสฺเสว หิตาการปฺปวตฺติกาเล เมตฺตาภาวูปคมนโตฯ เตเนว เหส ‘‘เมตฺตา เมตฺตายนา’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺโฐฯ ตตฺรมชฺฌตฺตตาย อุเปกฺขา คหิตา ตาเยว สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตาย อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารภาวโตฯ อาทิจฺเจน สห สมานโคตฺตตาย, อริยสาวกภาเวน วา ตสฺส ภควโต ปุตฺตตาย อาทิจฺโจ พนฺธุ อิมสฺส, อาทิจฺจสฺส วา พนฺธูติ อาทิจฺจพนฺธุฯ

[72] ราสินฺติ ผสฺสปญฺจกาทิสตฺตรสราสิํฯ ปฐมมหาจิตฺตุปฺปาทวเสน หิ –

‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สญฺญา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร โหติ, ปีติ โหติ, สุขํ โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, สทฺธินฺทฺริยํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ โหติ, สตินฺทฺริยํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยํ โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, สมฺมาสงฺกปฺโป โหติ, สมฺมาวายาโม โหติ, สมฺมาสติ โหติ, สมฺมาสมาธิ โหติ, สทฺธาพลํ โหติ, วีริยพลํ โหติ, สติพลํ โหติ , สมาธิพลํ โหติ, ปญฺญาพลํ โหติ, หิริพลํ โหติ, โอตฺตปฺปพลํ โหติ, อโลโภ โหติ, อโทโส โหติ, อโมโห โหติ, อนภิชฺฌา โหติ, อพฺยาปาโท โหติ, สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, หิรี โหติ, โอตฺตปฺปํ โหติ, กายปสฺสทฺธิ โหติ, จิตฺตปสฺสทฺธิ โหติ, กายลหุตา โหติ, จิตฺตลหุตา โหติ, กายมุทุตา โหติ, จิตฺตมุทุตา โหติ, กายกมฺมญฺญตา โหติ, จิตฺตกมฺมญฺญตา โหติ, กายปาคุญฺญตา โหติ, จิตฺตปาคุญฺญตา โหติ, กายุชุกตา โหติ, จิตฺตุชุกตา โหติ, สติ โหติ, สมฺปชญฺญํ โหติ, สมโถ โหติ, วิปสฺสนา โหติ, ปคฺคาโห โหติ, อวิกฺเขโป โหตี’’ติ (ธ. ส. 1) –

เอวํ ธมฺมุทฺธารํ กโรนฺเตน ภควตา ผสฺสาทโย ติํส ธมฺเม ฉปฺปญฺญาส กตฺวา ผสฺสปญฺจกราสิ ฌานปญฺจกราสิ อินฺทฺริยฏฺฐกราสิ มคฺคปญฺจกราสิ พลสตฺตกราสิ เหตุตฺติกราสิ กมฺมปถติกราสิ โลกปาลทุกราสิ ฉยุคฬทุกราสิ อุปการทุกราสิ ยุคนนฺธทุกราสิ วีริยสมถทุกราสีติ สตฺตรสนฺนํ ราสีนํ วเสน วิภาโค กโตฯ

กถํ? เอเตสุปิ จิตฺตํ ตาว ผสฺสปญฺจกํ ปตฺวา ‘‘จิตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘มนินฺทฺริย’’นฺติฯ วิตกฺโก ฌานงฺคานิ ปตฺวา ‘‘วิตกฺโก โหตี’’ติ วุตฺโต, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ติฯ สทฺธา อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ โหตี’’ติ วุตฺตา, พลานิ ปตฺวา ‘‘สทฺธาพล’’นฺติฯ หิรี พลานิ ปตฺวา ‘‘หิริพลํ โหตี’’ติ วุตฺตา, โลกปาลทุกํ ปตฺวา ‘‘หิรี’’ติฯ โอตฺตปฺเปปิ เอเสว นโยฯ อโลโภ มูลํ ปตฺวา ‘‘อโลโภ โหตี’’ติ วุตฺโต, กมฺมปถํ ปตฺวา ‘‘อนภิชฺฌา’’ติฯ

อโทโส มูลํ ปตฺวา ‘‘อโทโส โหตี’’ติ วุตฺโต, กมฺมปถํ ปตฺวา ‘‘อพฺยาปาโท’’ติฯ อิเม สตฺต ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตาฯ เวทนา ปน ผสฺสปญฺจกํ ปตฺวา ‘‘เวทนา โหตี’’ติ วุตฺตา, ฌานงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สุข’’นฺติ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘โสมนสฺสินฺทฺริย’’นฺติฯ เอวมยํ เอโก ธมฺโม ตีสุ ฐาเนสุ วิภตฺโตฯ วีริยํ ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘วีริยินฺทฺริยํ โหตี’’ติ วุตฺตํ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาวายาโม’’ติ, พลานิ ปตฺวา ‘‘วีริยพล’’นฺติ, วีริยสมถํ ปตฺวา ‘‘ปคฺคาโห’’ติฯ สติปิ อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘สตินฺทฺริยํ โหตี’’ติ วุตฺตา, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาสตี’’ติ, พลานิ ปตฺวา ‘‘สติพล’’นฺติ, อุปการทุกํ ปตฺวา ‘‘สติ โหตี’’ติ ฯ เอวํ อิเม ทฺเว ธมฺมา จตูสุ ฐาเนสุ วิภตฺตาฯ สมาธิ ปน ฌานงฺคานิ ปตฺวา ‘‘จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหตี’’ติ วุตฺโต, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘สมาธินฺทฺริย’’นฺติ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาสมาธี’’ติ, พลานิ ปตฺวา ‘‘สมาธิพล’’นฺติ, ยุคนนฺธทุกํ ปตฺวา ‘‘สมโถ’’ติ, วีริยสมถํ ปตฺวา ‘‘อวิกฺเขโป โหตี’’ติฯ เอวมยํ เอโก ธมฺโม ฉสุ ฐาเนสุ วิภตฺโตฯ ปญฺญา ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘ปญฺญินฺทฺริยํ โหตี’’ติ วุตฺตา, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ, พลานิ ปตฺวา ‘‘ปญฺญาพล’’นฺติ, มูลานิ ปตฺวา ‘‘อโมโห’’ติ, กมฺมปถํ ปตฺวา ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ, อุปการทุกํ ปตฺวา ‘‘สมฺปชญฺญ’’นฺติ, ยุคนนฺธทุกํ ปตฺวา ‘‘วิปสฺสนา’’ติฯ เอวมยํ เอโก ธมฺโม สตฺตสุ ฐาเนสุ วิภตฺโตติ เอวเมเต ทฺวาทส ธมฺมา อินฺทฺริยาทิตํตํกิจฺจวนฺตตาย ทฺวิฏฺฐานิกาทิเภเทน สตฺตรสสุ ราสีสุ วิภตฺตาฯ อิตเร อฏฺฐารส กิจฺจวเสน เภทาภาวโต เอกฏฺฐานิกาเยวาติ อิเมสุ สตฺตรสสุ ราสีสุ เยวาปนกธมฺมา เอกราสิมฺปิ น ภชนฺติ ตํตํกิจฺจภาวโตติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ราสิํ ภชนฺติ นา’’ติฯ

นนุ เจเต กิญฺจาปิ เสสราสโย น ภชนฺติ เตสํ สทิสกิจฺจสงฺคหวเสน ฐิตตฺตาฯ

ผสฺสปญฺจกราสิ ปน ขนฺธสงฺคหวเสเนว ฐปิโตติ เจตนาย วิย เนสํ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหโต ตตฺถ สมวโรโธ ยุตฺโตติ? ตํ น, ขนฺธสงฺคหวเสน ฐปิโตปิ หิ ผสฺสปญฺจกราสิ สพฺพจิตฺตสาธารณธมฺเม สงฺคเหตฺวา ฐปิโตติ ฉนฺทาทีนํ ติณฺณํ ปกิณฺณกวเสน อุปฺปชฺชมานานํ สพฺพจิตฺตสาธารณตาย อภาวโต, มนสิการสฺส จ สติปิ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺเต นิปฺปริยายโต สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหาภาวโต น เอเตสํ ผสฺสปญฺจกราสิภชนมฺปิ ยุตฺตนฺติฯ กสฺมา ปน มนสิการสฺส นิปฺปริยายโต สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหาภาโวติ? วุจฺจเต – ฐเปตฺวา เจตนํ เสสธมฺมานํ สกสกกิจฺเจสุปิ ปราธีนภาเวน ปวตฺตนโต อภิสงฺขรณลกฺขณํ นิปฺปริยายโต น ลพฺภติฯ ยทิ ลเภยฺย, จิตฺเตกคฺคตาชีวิตินฺทฺริยานํ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา เวทนาวิญฺญาณานิ วิย ตานิ ผสฺสปญฺจเก วตฺตพฺพานิ สิยุํ, น ปเนวํ วุตฺตา, ตสฺมา ฐเปตฺวา เจตนํ เสสธมฺมานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ นิปฺปริยายโต น ลพฺภตีติ น เตสํ นิปฺปริยายโต ขนฺธสงฺคโห ลพฺภติฯ เจตนายเยว ปน สกิจฺจปรกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตนโต นิปฺปริยายโต อภิสงฺขรณลกฺขณสฺส อตฺถิตาย ขนฺธสงฺคโห ลพฺภตีติฯ ยทิ เอวํ กถํ ผสฺโส ผสฺสปญฺจเก วุตฺโตติ? ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา (วิภ. 225), ผุฏฺโฐ เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาตี’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. 4.93) เวทนา สญฺญา เจตนา วิญฺญาณนฺติ อิเมสํ อรูปกฺขนฺธานํ อุทฺเทสฏฺฐาเน ฐตฺวา เตสํ ปจฺจยสฺสปิ อุทฺทิสิตุกามตาย ผสฺโส ตตฺถ วุตฺโต ฯ ทุพฺพลาติ สกวิสเยปิ ปรายตฺตภาเวเนว ปวตฺตนโต ทุพฺพลาฯ อธิโมกฺโข หิ สมาธิสฺส ปริพฺยตฺตภาเว ปริพฺยตฺตภาวโต สมาธายตฺตวุตฺติ, มนสิกาโรปิ เจตนาย ปริพฺยตฺตภาวโต เจตนายตฺตวุตฺตีติ ปรายตฺตาว เต โหนฺติฯ

[73] มนสี จ กาโรติ มนสิกาโร จฯ มนสิการสทฺทสฺส หิ อตฺถมตฺตสนฺทสฺสนวเสน คาถาพนฺธสุขตฺถํ อสมาสนิทฺเทโส, ทีฆกรณํ, มชฺเฌ จ จ-สทฺทวจนนฺติฯ เตน มุนิวเรนาติ สมฺพนฺโธฯ

[74-80] ปฐมาภินิปาตตฺตาติ อารมฺมเณ ผุสนวเสน ปฐมเมว อภินิปตนโตฯ สพฺเพปิ เจตสิกา จิตฺตายตฺตา จิตฺตกิริยภาเวน วุจฺจนฺตีติ ‘‘จิตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ กิราติ อรุจิสูจนํฯ เอวํ มหาสํฆิกมตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว วิตฺถาเรตุํ ‘‘ผุสิตฺวา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มหาสํฆิกา หิ ‘‘ปฐมํ ผสฺโส อารมฺมณํ ผุสติ, อถ เตน ผุฏฺฐํ ทุติยํ เวทนา เวทิยติ, เอวํ เอเตหิ ผุฏฺฐเวทิตํ ตติยํ สญฺญา สญฺชานาติ, เตหิ ปน ผุฏฺฐเวทิตสญฺญาเต จตุตฺถํ เจตนาย สมฺปยุตฺตธมฺเม อภิสนฺทหตี’’ติอาทินา วทนฺติฯ พลวปจฺจยตฺตาติ ยถา ปาสาทํ ปตฺวา ถมฺภา เสสทพฺพสมฺภารานํ พลวปจฺจยา, เอวเมส ยสฺมา เสสสมฺปยุตฺตานํ พลวปจฺจโย, ตสฺมาติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ เหตุนิคมนํฯ

สเหว จาติ จ-สทฺโท อฏฺฐานปฺปยุตฺโต, โส ‘‘จิตฺตชาน’’นฺติ อิมสฺส อนนฺตรํ ทฏฺฐพฺโพฯ กสฺมา? จิตฺตานํ, จิตฺตชานญฺจ เอกุปฺปาทาทิภาเวน สเหว ปวตฺติโตติ เอวเมตฺถ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อิทนฺติ อิทํ ยถาวุตฺตวิธานํ, เอวํ ‘‘ปฐมาภินิปาตตฺตา’’ติ การณํ ปริหริตฺวา อิทานิ ‘‘พลวปจฺจยตฺตา’’ติ อิทํ ปริหรนฺโต อาห ‘‘พลว…เป.… ทิสฺสตี’’ติฯ จ-สทฺโท อวธารเณ, เนว ทิสฺสตีติ อตฺโถฯ เสสธมฺมานมฺปิ หิ สหชาตปจฺจยภาวสฺส สาธารณตฺตา ตสฺเสว พลวปจฺจยภาเว น กิญฺจิ การณํ ทิสฺสตีติฯ ยทิ สพฺพมิทมการณํ, กถญฺจรหิ ผสฺโส ปฐมํ วุตฺโตติ อาห ‘‘เทสนากฺกมโต’’ติอาทิฯ

‘‘เวทนา โหติ, ผสฺโส โหติ, สญฺญา โหติ, ผสฺโส โหติ, เจตนา โหติ, ผสฺโส โหติ, จิตฺตํ โหติ, ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สญฺญา โหติ, เจตนา โหติ, วิตกฺโก โหตี’’ติอาทีหิ อาหริตุมฺปิ วฏฺเฏยฺย, เทสนาวาเรน ปน ผสฺโสว ปฐมํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ เสสธมฺเมสุปิ ปุพฺพาปรกฺกโม นาม น ปริเยสิตพฺโพฯ วจนตฺถลกฺขณาทีหีติ วจนตฺถโต จ ลกฺขณาทิโต จฯ

ผุสตีติ กตฺตุนิทฺเทโสฯ ตตฺถ การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว, ผุสนฺติ เอเตน วาติ ผสฺโสฯ สมฺปยุตฺตธมฺมา หิ อารมฺมเณ ปวตฺตมานา ตํ ผุสนลกฺขเณน ผสฺเสน ผุสนฺตา วิย โหนฺติ, อารมฺมณผุสนมตฺตํ วา ผสฺโสติปิ สาธนตฺตยมฺปิ ยุชฺชเตวฯ ผุสนํ ลกฺขณเมตสฺสาติ ผุสนลกฺขโณ, เวทนาย ปจฺจยภาวฏฺเฐน อารมฺมณผุสนลกฺขโณติ อตฺโถฯ สํฆฏฺฏนรโสติ มโนทฺวาเร จิตฺตารมฺมณานํ สํฆฏฺฏนโต สํฆฏฺฏนกิจฺโจฯ อยญฺหิ อารมฺมเณ อนลฺลียมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุํ, สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตมารมฺมณญฺจ ฆฏฺเฏติฯ ปญฺจทฺวาเรสุ วา วตฺถารมฺมณสํฆฏฺฏเนน สมฺปชฺชตีติ สํฆฏฺฏนสมฺปตฺติโก ผสฺโส ‘‘สํฆฏฺฏนรโส’’ติ วุตฺโตฯ ยถา ‘‘ทฺเว ปาณี วชฺเชยฺยุ’’นฺติอาทีสุ ปาณิมฺหิ ฆฏฺฏนํ ตพฺพิเสสภูตา รูปธมฺมา, เอวํ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ สํฆฏฺฏนํ ตพฺพิเสสภูโต เอโก เจตสิกธมฺโม ทฏฺฐพฺโพฯ ติณฺณํ สนฺนิปาตสงฺขาตสฺส อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติ (ม. นิ. 1.204, 400; 3.421, 425; สํ. นิ 2.4.60; กถา. 465) หิ วจนโต จกฺขุรูปวิญฺญาณาทีนํ ติณฺณํ สนฺนิปาตวเสน คเหตพฺพตาย อุปฏฺฐานโต สนฺนิปาตสงฺขาตสฺส การณสฺส วเสน อุปฏฺฐานมสฺสาติ อุปฏฺฐานฏฺเฐน ปจฺจุปฏฺฐาเนน สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐานตา วุตฺตาฯ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ (วิภ. 225) วจนโต เวทนา ผลมสฺสาติ เวทนาปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ตชฺชสมนฺนาหาเรน เจว อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยเนว อุปฺปชฺชนโต อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโนฯ อยญฺหิ ตสฺส ผสฺสสฺส การณภูโต ตทนุรูปภูโต สมนฺนาหาโรติ ตชฺชสมนฺนาหารสงฺขาเตน อาวชฺชเนน เจว จกฺขาทิอินฺทฺริเยน จ ยถากฺกมํ อารมฺมณกรณตทภิมุขภาววเสน ปริกฺขเต อภิสงฺขาเต อาปาถคเตเยว วิสเย เอกนฺเตน อุปฺปชฺชนโต อาปาถคโต วิสโย ปทฏฺฐานํ อาสนฺนการณํ อิมสฺสาติ อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโนฯ

นนุ จายํ ธมฺโม เจตสิโก, สฺวายํ อรูปธมฺโม สมาโน กถํ ผุสนลกฺขโณ โหตีติ อนฺโตลีนโจทนํ มนสิ กตฺวา ตสฺสา โสธนตฺถํ ‘‘อรูปธมฺโมปิ สมาโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ผุสนากาเรเนว ปวตฺตตี’’ติ อิมินา อรูปสฺสาปิ สโต ตสฺส ธมฺมสฺส อยํ สภาโวติ ทสฺเสติฯ สา จ ตสฺส ผุสนาการปฺปวตฺติ อมฺพิลํ อมฺพปกฺกาทิํ ขาทนฺตํ ปสฺสนฺตสฺส ปรสฺส เขฬุปฺปตฺติปรํ พาธิยมานํ ทิสฺวา ทยาลุกสฺส สรีรกมฺปนํ, รุกฺขสาขคฺเค ทุฏฺฐิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ภูมิยํ ฐิตสฺส ปุริสสฺส ชงฺฆจลนํ, ปิสาจาทิภายิตพฺพํ ทิสฺวา อูรุปตฺถมฺโภติ เอวมาทิ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ โสติ โส ยถาวุตฺตลกฺขณาทิโก ผสฺโสฯ

สุนฺทรนฺติ สุขเวทนาสมฺปยุตฺตตฺตา ปสตฺถํฯ มโนติ วิญฺญาณํฯ สุมนสฺส ภาโวติ สุมนสงฺขาตสฺส วิญฺญาณสฺส ภาโวฯ ยฺวายํ สทฺทปฺปวตฺตินิพนฺธโน อตฺโถ, โส โสมนสฺสํฯ โสมนสฺสเวทนาสมฺปยุตฺตตฺตา หิ สุมน-สทฺโท ตสฺมิํ วิญฺญาเณ ปวตฺตติฯ

เวเทน อนุภวนากาเรน อยิตํ ปวตฺตํ เวทยิตํ, ตํ ลกฺขณมสฺสาติ เวทยิตลกฺขณาฯ อิฏฺฐสฺส อิฏฺฐาการโตว อนุภวนํ กิจฺจมสฺสาติ อิฏฺฐาการานุภวนรสาฯ สา หิ สภาวโต อิฏฺฐมารมฺมณํ อิฏฺฐวเสน, อิตรญฺจ อิฏฺฐากาเรเนว อนุภวติ, ตตฺถ อิฏฺฐาการานุภวนํ กุสลากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเวทนาย ลพฺภติ ตสฺสา อนิฏฺฐสฺสปิ กปฺปนาวเสน อิฏฺฐากาเรน คหณโต, สภาวโต ปน อิฏฺฐานุภวนํ อพฺยากตจิตฺตสมฺปยุตฺตายปิ ลพฺภติ ตสฺสา วิปลฺลาสคฺคาหาภาวโตฯ ‘‘ราชา วิย สุโภชนรส’’นฺติ อิมินา อิมํ ทีเปติ – ผสฺสสฺส ผุสนมตฺตเมว โหติ, สญฺญาย สญฺชานนมตฺตเมว, เจตนาย สญฺเจตนามตฺตเมว, วิญฺญาณสฺส วิชานนมตฺตเมว, เอกํสโต ปน อิสฺสรวตาย สามิภาเวน เวทนาว อารมฺมณรสํ อนุภวติ, ราชา วิย สูทกาเรน สมฺปาทิตสุโภชนรสนฺติฯ อสฺสาทียตีติ อสฺสาโท, สุขเวทนาฯ เตนาห ภควา – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺสาโท’’ติฯ เจโตสนฺนิสฺสิตตฺตา เจตสิ ภโว อสฺสาโทติ เจตสิกอสฺสาโท, ตถา ปจฺจุปฏฺฐาตีติ เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานาฯ ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยตีติ อาห ‘‘ปสฺสทฺธิปทฏฺฐานา’’ติฯ อิทํ ปน นิรามิสโสมนสฺสวเสน เวทิตพฺพํฯ

นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส สญฺชานนํ ตเมว สญฺญํ กตฺวา ชานนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ สญฺชานนลกฺขณาฯ ปจฺจาภิญฺญาณกรณรสาติ ปติ อภิญฺญายติ เอเตนาติ ปจฺจาภิญฺญาณํ, ตเทเวตนฺติ ปุน ปจฺจาภิญฺญาณนิมิตฺตํ สณฺฐานาทิโก อากาโร, ตสฺส กรณรโส กิจฺจมสฺสาติ ปจฺจาภิญฺญาณกรณรสาฯ

สา หิ อุปฺปชฺชมานา ปจฺฉา สญฺชานนสฺส การณภูตํ สณฺฐานาทิกํ อาการํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชตีติฯ อิทญฺจ นิมิตฺตการิกาย นิมิตฺเตน สญฺชานนฺติยา จ สพฺพาย สมานสญฺญาย โยเชตพฺพํฯ นิมิตฺเตน สญฺชานนฺตีปิ หิ ปุน อปราย สญฺญาย จ สญฺชานนสฺส นิมิตฺตํ กโรตีติฯ ตญฺจ กุสลากุสลกิริยาชวนสญฺญํ ธุรํ กตฺวา เวทิตพฺพํฯ ตํ ปเนตํ อภิญฺญาณกรณํ กถํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อาห ‘‘วฑฺฒกิสฺส อภิญฺญาณกรณมิวา’’ติฯ ยถา วฑฺฒกิสฺส ทารูสุ ‘‘อิทํ อุทฺธํ, อิทํ อโธ’’ติ เอวํ ปจฺฉา สญฺชานนปจฺจยภูตสฺส สญฺญาณสฺส กรณํ, เอวมสฺสา ปุน สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ หตฺถิทสฺสกอนฺโธ วิย ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ สญฺญาย ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณโต ยถา…เป.… ปจฺจุปฏฺฐานาฯ เอเตน สญฺญาย อาการคฺคหณํ กตฺวา ฐิตสฺส ทิฏฺฐิอาทีนํ อุปฺปชฺชนโต อกุสลสญฺญาย อนุรูปวเสน ผลปจฺจุปฏฺฐานํ ทสฺสิตํ โหติฯ อถ วา อภินิเวสกรณนฺติ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ สญฺญาภินิเวสมตฺตเมว, ตสฺมา อุปปริกฺขาภาเวน ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสากาเรน อุปฏฺฐานโต อาการปจฺจุปฏฺฐานํ วุตฺตํฯ ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ‘‘ปุริสา’’ติ อุปฺปนฺนสญฺญา วิย อวิกปฺปสภาวตฺตา ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานาฯ เอตฺถ จ ญาณวิปฺปยุตฺตสญฺญาย อาการคฺคหณวเสน อุปฺปชฺชนกาเล จิตฺตํ อพฺโพหาริกํ สญฺญานุคติกํ โหติฯ ญาณสมฺปยุตฺเต จิตฺเต ปน สสมฺภารปถวิยา อนุคตา เสสธาตุโย วิย สญฺญาจิตฺตญฺจ อพฺโพหาริกํ ญาณานุคติกํ โหติฯ

อภิสนฺทหตีติ ปพนฺธติ ปวตฺเตติ, ‘‘คณฺหถ คณฺหถา’’ติ วทนฺตี วิย สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ ปโยเชติ, สกสกกิจฺเจ จ ปฏฺฐเปตีติ อตฺโถฯ

เจตยิตลกฺขณาติ นิทฺโทกฺกนฺตสฺส ปพุทฺธกฺขเณ สมฺภมปฺปวตฺติ วิย เจตโส อุสฺสาหตาว ลกฺขณาฯ อถ วา ‘‘อภิสนฺทหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปโยชนลกฺขณาตฺเวว อตฺโถฯ อายูหนรสาติ เจตสิกอิริยนรสา, ปโยครสาติ วุตฺตํ โหติฯ กุสลากุสลกิริยาชวนสมฺปยุตฺตายเยว ปเนตํ ลพฺภติฯ สํวิทหนปจฺจุปฏฺฐานาติ ‘‘ตฺวํ อิทํ กโรหี’’ติ วิจาเรนฺตี วิย โหตีติ วิจารณปจฺจุปฏฺฐานาฯ เอตาย หิ ปวตฺตมานาย สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา ยถา สกิจฺจปสุตา โหนฺติ, เตเนว เหสา สกิจฺจปรกิจฺจสาธิกา วุตฺตาฯ เชฏฺฐสิสฺโส ปเร สชฺฌายเน อุยฺโยเชนฺโต สยมฺปิ สชฺฌายติฯ ตสฺมิญฺหิ สชฺฌายิตุํ อารทฺเธ เสสสิสฺสาปิ สชฺฌายนฺติฯ มหาวฑฺฒกิสฺมิมฺปิ วฑฺฒกิกมฺมํ กาตุํ อารทฺเธ อิตเรปิ กโรนฺติ เยวาติ อาห ‘‘เชฏฺฐสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิยา’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน เชฏฺฐนฺเตวาสิกาทีนํ คหณํฯ

ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ นตฺถิ กาจิ วสวตฺติตาติ วสวตฺติภาวนิวารณตฺถํ ‘‘วิตกฺกนํ วิตกฺโก’’ติ วุตฺตํฯ อูหนํ อารมฺมณสฺส ปริกปฺปนํ, ตสฺมิํ อภินิโรปนนฺติ วา วุตฺตํ โหติฯ ยสฺมา จิตฺตํ วิตกฺกพเลน อารมฺมณํ อภิรุฬฺหํ วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ’’ติฯ ยถา หิ โกจิ คามวาสี ปุริโส ราชวลฺลภํ, ตํสมฺพนฺธินํ มิตฺตํ วา นิสฺสาย ราชเคหํ อาโรหติ อนุปวิสติ, เอวํ วิตกฺกํ นิสฺสาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติฯ ยทิ เอวํ กถํ อวิตกฺกจิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติ, น หิ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณทุติยชฺฌานาทิเก วิตกฺโก อุปลพฺภติ, ยสฺส พเลน ตํ อารมฺมณํ อาโรหติ, ตสฺมา สภาวโต ภาวนาพเลน ตตฺถ อนุปฺปชฺชนโก? สจฺจํ, ตมฺปิ วิตกฺกพเลน อาโรหติฯ

ยถา หิ โส ปุริโส ปริจเยน เตน วินาปิ นิราสงฺโก ราชเคหํ ปวิสติ, เอวํ ปริจเยน วิตกฺเกน วินาปิ อวิตกฺกจิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติฯ ปริจโยติ เจตฺถ สนฺตาเน อภิณฺหํ ปวตฺตจิตฺตภาวนาสงฺขาโต ปริจโยฯ วิตกฺกสฺส หิ สนฺตาเน อภิณฺหํ ปวตฺตสฺส วเสน จิตฺตสฺส อารมฺมณาภิโรหนํ จิรปริจิตํ, เตน ตํ จิตฺตํ กทาจิ วิตกฺเกน วินาปิ ตตฺถ วตฺตเตวฯ ยถา ตํ ญาณสหิตํ หุตฺวา สมฺมสนวเสน จิรปริจิตํ กทาจิ ญาณรหิตมฺปิ สมฺมสนวเสน ปวตฺตติ, ยถา วา กิเลสสหิตํ หุตฺวา ปวตฺตํ สพฺพโส กิเลสรหิตมฺปิ ปริจเยน กิเลสวาสนาวเสน ปวตฺตติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อถ วา ทฺวิปญฺจวิญฺญาณํ อวิตกฺกมฺปิ วตฺถารมฺมณฆฏฺฏนสฺส พลวตาย, ทุติยชฺฌานาทีนิ จ เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมภาวนาย พลวตาย อารมฺมณํ อาโรหตีติฯ อาทิโต, อภิมุขํ วา หนนํ ปหรณมตฺตํ อาหนนํ, ปริโต, ปริวตฺเตตฺวา วา หนนํ วิเสเสน ปหรณํ ปริยาหนนํ, ตํ กิจฺจมสฺสาติ อาหนนปริยาหนนรโสฯ ตถา หิ เตน โยคาวจโร อารมฺมณํ วิตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตีติ วุจฺจติฯ อานยนํ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ อุปนยนํ, อากฑฺฒนํ วา, ตถา หุตฺวา ปจฺจุปฏฺฐานมสฺสาติ อานยนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

เตนาติ เตน วิจาเรน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา จิตฺตํ อารมฺมเณ วิจรติ อนุวิจรติ, อวิจารจิตฺตสฺส ปน อวิตกฺกจิตฺเต วุตฺตานุสาเรน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ วิจรณํ อนุสญฺจรณํ อนุปริคมนํฯ สฺวายํ วิเสโส สนฺตานมฺหิ ลพฺภมาโน ชวนสนฺตาเน ปากโฏ โหตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อารมฺมณสฺส อนุมชฺชนํ อนุมสนํ ปริมชฺชนมสฺส ลกฺขณนฺติ อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณฯ ตถา หิ วิจาโร ปริมชฺชนหตฺโถ วิย, สํสรณหตฺโถ วิยาติ วุจฺจติฯ ตตฺถาติ อารมฺมเณฯ

สหชาตานํ อนุโยชนํ อารมฺมเณ อนุวิจรณสงฺขาตอนุมชฺชนวเสน เวทิตพฺพํฯ ธมฺมานญฺหิ สภาววินิมุตฺตา กาจิ กิริยา นาม นตฺถิฯ ตถาคเหตพฺพากาโร โพธเนยฺยชนานุโรเธน ปรมตฺถโต เอกสภาโวปิ สภาวธมฺโม ปริยายวจเนหิ วิสยสมาโรปิตรูเปหิ พหูหิ ปกาเรหิ ปกาสียติฯ เอวญฺหิ โส สุฏฺฐุ ปกาสิโต โหตีติฯ อนุปพนฺธปจฺจุปฏฺฐาโนติ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อวิจฺฉินฺนสฺส วิย ปวตฺติปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ตถา หิ โส อนุสนฺธานตาติ นิทฺทิฏฺโฐฯ

เอตฺถ จ วิจารโต โอฬาริกฏฺเฐน ตสฺเสว ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน ปฐมฆณฺฏาภิรโว วิย เจตโส ปฐมาภินิปาโต วิตกฺโก, อนุรโว วิย อนุสญฺจรณํ วิจาโรฯ ยถา หิ ฆณฺฏาภิฆาตโช ปฐมาภิรโว อนุรวโต โอฬาริโก, ปุพฺพงฺคโม จ โหติ, เอวํ อารมฺมณาภิโรปนฏฺเฐน วิตกฺโก โอฬาริโก, ปุพฺพงฺคโม วิย จ โหติฯ ตโต สุขุมฏฺเฐน อนุมชฺชนสภาเวน จ ฆณฺฏานุรโว วิย อนุปพนฺโธ วิจาโรฯ วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก จิตฺตสฺส ปฐมุปฺปตฺติกาเล จิตฺตสฺส ปริปฺผนฺทนภูโต อากาเส อุปฺปติตุกามสฺส สกุณสฺส ปกฺขวิกฺเขโป วิย, ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตโส ภมรสฺสฯ สนฺตวุตฺติ วิจาโร จิตฺตสฺส นาติปริปฺผนฺทนภาโว, อากาเส อุปฺปติตสฺส สกุณสฺส ปกฺขปฺปสารณํ วิย, ปทุมสฺส อุปริภาเค ปริพฺภมนํ วิย จ ปทุมาภิมุขปติตสฺส ภมรสฺสฯ อาคมฏฺฐกถายํ ปน วิปริยาเยน อาคตํฯ ตถา จ วุตฺตํ ทุกนิปาตฏฺฐกถายํ –

‘‘อากาเส คจฺฉโต มหาสกุณสฺส อุโภหิ ปกฺเขหิ วาตํ คเหตฺวา ปกฺเข สนฺนิสีทาเปตฺวา คมนํ วิย อารมฺมเณ เจตโส อภินิโรปนภาเวน ปวตฺโต วิตกฺโก, วาตคฺคหณตฺถํ ปกฺเข ผนฺทาปยมานสฺส คมนํ วิย อนุมชฺชนภาเวน ปวตฺโต วิจาโร’’ติฯ

ตมฺปิ อนุปพนฺเธน ปวตฺติยํ ยุชฺชติฯ ตถา หิ อุปจาเร, อปฺปนายํ วา สนฺตาเนน ปวตฺติยํ วิตกฺโก นิจฺจโล หุตฺวา อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา วิย ปวตฺตติ, น ปฐมาภินิปาเต วิย ปากโฏ โหตีติฯ

ปินยตีติ กายจิตฺตํ อปฺเปติ, วฑฺเฒติ วาฯ สมฺปิยายนลกฺขณาติ อารมฺมณํ กลฺลโต คหณลกฺขณาฯ ปีณนรสาติ กายจิตฺตานํ ปริพฺรูหนกิจฺจาฯ ผรณรสาติ ปณีตรูเปหิ กายสฺส พฺยาปนรสา, อตฺตนา สมฺปยุตฺตจิตฺตสมุฏฺฐาเนหิ รูเปหิ สกลรูปกายพฺยาปนํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ น หิ อญฺญถา อิมิสฺสา ผรณํ โหติ, ธมฺมานํ อพฺยาปารตาย เกสคฺคมตฺตมฺปิ สงฺกมนาภาวโตฯ อุทคฺคภาโว โอทคฺยํฯ

เอกํ อารมฺมณํ อคฺคเมตสฺสาติ เอกคฺคํ, จิตฺตํ, เยน ปน ธมฺเมน โยคโต ตํ เอกคฺคํ นาม โหติ, โส เอกคฺคภาโวฯ โส ปน จิตฺตสฺเสว โหติ, น ยสฺส กสฺสจีติ อาห ‘‘จิตฺตสฺส เอกคฺคภาโว’’ติ, นิวาเต ทีปสิขาย ฐิติ วิย จิตฺตสฺส ฐิตีติ วุตฺตํ โหติฯ วิสารสฺส พฺยคฺคภาวสฺส ปฏิปกฺโข สภาโว อวิสาโร, น วิสาราภาวมตฺตํ, ตํ อิมสฺส ลกฺขณนฺติ อาห ‘‘อวิสารลกฺขโณ’’ติฯ อวิกฺเขโป สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อวิกฺขิตฺตตา, อวิสาราวิกฺเขปานํ สมาธานภาวโต อตฺถโต วิเสสาภาเวปิ สมุเขน, สมฺปยุตฺตมุเขน จ อุภยํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อวูปสมลกฺขณสฺส วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขตาย จิตฺตสฺส อุปสมนากาเรน ปจฺจุปฏฺฐาตีติ อุปสมปจฺจุปฏฺฐาโนฯ วิเสสโตติ เยภุยฺเยนฯ สุขวิรหิโตปิ หิ อตฺถิ สมาธีติ โส เยภุยฺเยน สุขปทฏฺฐาโน โหติฯ

อถ วา วิเสสโตติ อติสเยนฯ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (อ. นิ. 11.11) วจนโต หิ สุขํ สมาธิสฺส วิเสสการณํ สุขวิรหิตสฺสปิ ตทุปนิสฺสเยเนว สมิชฺฌนโตฯ

สทฺทหนฺติ เอตายาติ กมฺมผลาทิสทฺทหนกิริยาย ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สทฺธาย ปจฺจยตํ ทสฺเสติฯ ตสฺสา หิ ธมฺมานํ ตถา ปจฺจยภาเว สติ ตํสมงฺคิปุคฺคโล ‘‘สทฺทหตี’’ติ โวหรียติฯ สทฺทหนํ สทฺเธยฺยวตฺถุโน ปตฺติยายนํ, ตํ ลกฺขณเมติสฺสาติ สทฺทหนลกฺขณาฯ กาลุสิยมลํ วิธเมตฺวา สมฺปยุตฺตานํ, ปุคฺคลสฺเสว วา ปสาทํ อนาวิลภาวการณํ กิจฺจเมติสฺสาติ ปสาทนรสาฯ ยถา กถํ วิยาติ อาห ‘‘อุทกปฺปสาทกมณิ วิยา’’ติฯ อกาลุสิยปจฺจุปฏฺฐานาติ อนาวิลภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ รตนตฺตยํ กมฺมํ กมฺมผลญฺจ สทฺเธยฺยวตฺถุ, ตํ อิมิสฺสา อาสนฺนการณนฺติ สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺฐานาฯ น หิ สทฺธาย อวตฺถุภูเตสุ ติตฺถิยาทีสุ สา อุปฺปชฺชติฯ สา ปนายํ กุสลธมฺมานํ อาทาเน หตฺโถ วิย, สพฺพสมฺปตฺติสมฺปทาเน วิตฺตํ วิย, อมตกสิผลผลเน พีชํ วิย จ ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘สทฺธาหตฺโถ, มหานาม, อริยสาวโก, สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐํ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 184), สทฺธา พีชํ ตโป วุฏฺฐี’’ติอาทิวจนญฺเหตฺถ (สํ. นิ. 1.197; สุ. นิ. 77) สาธกํฯ

สรนฺติ 237 เอตายาติ สรณกิริยาย ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สติยา ปจฺจยตํ ทสฺเสติฯ ตสฺสา หิ ธมฺมานํ ตถา ปจฺจยภาเว สติ ตํสมงฺคิปุคฺคโล ‘‘สรตี’’ติ โวหรียติฯ อุทเก อลาพุ วิย ปิลวิตฺวา คนฺตุํ อทตฺวา ปาสาณสฺส วิย นิจฺจลสฺส อารมฺมณสฺส ฐปนํ อสมฺมุฏฺฐตากรณํ อปิลาปนํ, ตํ ลกฺขณมสฺสาติ อปิลาปนลกฺขณาฯ

สา หิ อารมฺมเณ ทฬฺหํ ปติฏฺฐิตตฺตา เอสิกา วิย วุจฺจติฯ สมฺโมสปจฺจนีกกิจฺจํ อสมฺโมสรโส, น สมฺโมสาภาวมตฺตํฯ ‘‘สตารกฺเขน เจตสา วิหรตี’’ติ (อ. นิ. 10.20) วุตฺตตฺตา เจโตคุณรตนหารกานํ กิเลสโจรานํ นิวารณโต อาห ‘‘อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ ตถา เหสา จกฺขุทฺวาราทิรกฺขนโต โทวาริโก วิยาติ วุจฺจติฯ ปฐมํ สญฺญาย ถิรุปฺปนฺนภาเว ปจฺฉา สติยา ปติฏฺฐานภาวโต อาห ‘‘ถิรสญฺญาปทฏฺฐานา’’ติฯ อถ สติสญฺญานํ กิํ นานากรณนฺติ? สญฺญา ตาว ปฐมํ อคฺคหิตนิมิตฺตํ สญฺชานาติ, คหิตนิมิตฺเต ปุน ปจฺจาภิญฺญาณปจฺจยนิมิตฺตํ กโรติ, ปฐมํ อคฺคหิเต ปน สญฺญากิจฺจํ อปฺปธานํ โหติ, สติ ปน ปฐมํ อคฺคหิตนิมิตฺตมฺปิ สรติ คหิตนิมิตฺตมฺปิ, คหิตนิมิตฺเต ปน สติกิจฺจํ คุณภูตํ โหตีติ อิทเมว ตาสํ นานตฺตํฯ

วีรภาโวติ เยน วีริเยน วีโร นาม โหติ, โส ธมฺโมฯ วีรานํ วา กมฺมนฺติ เยน กมฺเมน วีโร นาม โหติ, ตํ วีรานํ กมฺมํ นามฯ วีริยํ ปนสฺส สาธกภาวโต ตถา วุตฺตํฯ ธมฺมวินิมุตฺตํ วา กิญฺจิ กมฺมํ นตฺถีติ วีริยเมว กมฺมภาเวน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิธินา อีเรตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วา วีริยํฯ อุสฺสาโห ตํ ตํ กิจฺจํ สมารมฺโภ, ปรกฺกโม วาฯ อุปตฺถมฺภนํ ปน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา ธารณํ อนุพลปฺปทานํฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สํสีทนภาวนิวารโก ธมฺโม, น สํสีทนาภาวมตฺตํ, อสํสีทนภาเวน ปจฺจุปฏฺฐาตีติ อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺฐานํฯ ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ (อ. นิ. 4.113) วจนโต สํเวคปทฏฺฐานํฯ สํเวโคติ เจตฺถ สํเวคมยํ ญาณํฯ อสํเวคปุพฺพิกาย ปน กุสลกิริยาย วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานํฯ ตตฺถ วีริยารมฺภวตฺถูนิ นาม –

‘‘มคฺโค คนฺตพฺโพ โหติ, มคฺโค คโตฯ กมฺมํ กาตพฺพํ โหติ, กมฺมํ กตํฯ อปฺปมตฺตโก อาพาโธ อุปฺปนฺโน โหติ, คิลานา วุฏฺฐิโต โหติ, อจิรวุฏฺฐิโต เคลญฺญาฯ คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต น ลภติ, ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูริํ ลภติ…เป.… ปาริปูริ’’นฺติ –

เอวํ วุตฺตานิ เอตานิ อนุรูปปจฺจเวกฺขณสหิตานิ อฏฺฐ วีริยารมฺภวตฺถูนิ, ตมฺมูลกานิ วา ปจฺจเวกฺขณานิฯ เอตฺถ จ วิตกฺโก สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณํ อาโรเปติฯ เจตนา เต ตํตํกิจฺเจสุ นิโยเชติฯ วีริยํ ปน เต สํสีทิตุํ อทตฺวา อุสฺสาเหตีติ อยํ วิตกฺกเจตนาวีริยานํ วิเสโสฯ

วิชานนลกฺขณาติ วิเสเสน ชานนลกฺขณา, ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณาติ อตฺโถฯ วิสยสฺส อารมฺมณสฺส โอภาสนํ ปกาสนํ ตปฺปฏิจฺฉาทกสมฺโมหนฺธการสฺส วิธมนโตติ วิสโยภาสนํ, ตํ กิจฺจมสฺสาติ วิสโยภาสนรสาฯ กตฺถจิ วิสเย อสมฺมุยฺหนากาเรน สมฺโมหปฏิปกฺขตาย วา ปจฺจุปฏฺฐานโต สมฺโมหาภาวสฺส ปจฺจุปฏฺฐานโต วา อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานาฯ

อตฺตนา อนุปาเลตพฺพานํ สหชาตธมฺมานํ อนุปาลนํ ชีวิตสฺส พฺยาปาโร, ตญฺจ เตสํ ชีวนนฺติ ตํ ตสฺส การณภาวํ ปุรกฺขตฺวา วุตฺตํ ‘‘ชีวนฺติ เตนา’’ติฯ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยสฺส อนุรูปโต ลกฺขณาทิกํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตนา อวินิภุตฺตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘สมฺปยุตฺตาน’’นฺติ หิ วุจฺจมาเน รูปธมฺมานํ สมฺปโยคาภาวโต รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส สงฺคโห น สิยาฯ

‘‘อวินิภุตฺตาน’’นฺติ ปน วุตฺตตฺตา ยานิ อวินิพฺโภครูปานิ รูปชีวิตินฺทฺริเยน สทฺธิํ อวินิภุตฺตานิ อวิสํสฏฺฐานิฯ เย จ อรูปธมฺมา อรูปชีวิตินฺทฺริเยน สมฺปยุตฺตา, เตสํ สพฺเพสํ สงฺคโห โหตีติฯ ปวตฺตนรสนฺติ อุปฺปาทโต ยาว ภงฺคา อนุปาลนโต อนฺตรา อนิวตฺตนสภาวสาธเนน เตสํ ปวตฺตนกิจฺจํฯ เกจิ ปน ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริยํ เตสํ ฐิติกฺขณโต ปฏฺฐาย, อรูปชีวิตินฺทฺริยํ อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ปวตฺติยา ปจฺจโย’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ ปฏฺฐาเน หิ ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อสญฺญสตฺตานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ อินฺทฺริยปจฺจยํ กมฺมปจฺจยสทิส’’นฺติ อสญฺญสตฺตานํ อินฺทฺริยปจฺจโย กมฺมปจฺจยสทิสํ กตฺวา วุตฺโต, ตสฺมา รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ปจฺจโย โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุปฺปาทโต ยาว ภงฺคา ฐปนโต ฐปนปจฺจุปฏฺฐานํฯ อนุปาลนวเสน ยาปยิตพฺพา ปวตฺเตตพฺพา ธมฺมา ปทฏฺฐานมสฺสาติ ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺฐานํฯ ยทิ เอวํ เตสํ อนุปาลนาทิสาธกํ, กถํ เตสํ นิโรโธ โหติฯ เอวญฺหิ สพฺพกาลํ ฐาตพฺพนฺติ อาห ‘‘สนฺเตปิ จา’’ติอาทิฯ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหีติ อาทิ-สทฺเทน ปวตฺตนรสาทิเมว สงฺคณฺหาติฯ อตฺถิกฺขเณเยวาติ อตฺตนา อนุปาเลตพฺพานํ, อตฺตโน วา อตฺถิกฺขเณเยวฯ อุทกนฺติ ตฬากคตชลํ, ทณฺฑคตชลํ วา ฯ ตตฺถ ตฬากคตอุทกสฺส คหเณ อตฺตนา อนุปาเลตพฺพธมฺมานํ อตฺถิกฺขเณ อนุปาลนํ สาธิตํ โหติ, ทณฺฑคตชลสฺส ปน คหเณ อตฺตโน อตฺถิกฺขเณ อนุปาลนํฯ อตฺตนา อนุปฺปาทิตธมฺเม กถํ ปาเลตีติ อาห ‘‘ธาติ วิย กุมาร’’นฺติฯ ยทิ เสสธมฺมานํ ปวตฺติการเณน เกนจิ ภวิตพฺพํ, ชีวิตสฺส ปน กิํ ปวตฺติการณนฺติ อาห ‘‘สยํ…เป.… ปวตฺตตี’’ติฯ ยถา กถํ วิยาติ อาห ‘‘นิยามโก วิยา’’ติฯ โสปิ อตฺตนา ปวตฺติตนาวาสมฺพนฺเธน ปวตฺตติฯ ยทิ ธมฺมานํ ปวตฺติ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธํ, ภงฺคโต อุทฺธมฺปิ กิํ ปน ปวตฺเตตีติ อาห ‘‘น ภงฺคโต อุทฺธ’’นฺติฯ

กสฺมาติ อาห ‘‘อตฺตโน จ ปวตฺเตตพฺพานญฺจ อภาวา’’ติฯ ภงฺคกฺขเณ ปน กถนฺติ อาห ‘‘น ภงฺคกฺขเณ ฐเปตี’’ติฯ

ยสฺมา ปน โลภปฏิปกฺโข อโลโภ โหติ, เย ธมฺมา เตน สมฺปยุตฺตา, ตํสมงฺคิโน วา สตฺตา, เต น ลุพฺภนฺติ, สยมฺปิ กทาจิ น ลุพฺภเตว, อตฺถโต วา อลุพฺภนากาโร เอว จ โส โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น ลุพฺภนฺติ เตนา’’ติอาทิฯ เอส นโย ‘‘น ทุสฺสนฺติ เตนา’’ติอาทีสุปิฯ อลคฺคภาโว อารมฺมณํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺตสฺสปิ ตตฺถ อนาสตฺตตาฯ เตนาห ‘‘กมลทเล ชลพินฺทุ วิยา’’ติฯ อปริคฺคโห กสฺสจิ วตฺถุโน มมตฺตวเสน อสงฺคโหฯ มุตฺตภิกฺขุ วิยาติ ขีณาสวภิกฺขุ วิยฯ โส หิ มุตฺตราคตฺตา กตฺถจิ มมายนรหิโต โหติฯ อนลฺลีโน ภาโว อธิปฺปาโย เอตสฺสาติ อนลฺลีนภาโวฯ เอวญฺหิ ‘‘อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิยา’’ติ อุปมาย สเมติฯ ยถา หิ ตสฺส ปุริสสฺส สติปิ กาเยน อลฺลียเน ภาโว อนลฺลีโน, เอวํ อโลโภปิ อารมฺมณกรณวเสน คหิเตปิ อารมฺมเณ อลคฺคภาเวน อนลฺลีนภาโว อนลฺลีนากาโรเยว ปวตฺตติฯ เอวํสภาโว หิ โส ธมฺโมติฯ

จณฺฑิกสฺส ภาโว จณฺฑิกฺกํ, ผรุสภาโว, อตฺถโต ปน โกโปเยว, ตปฺปฏิปกฺโข อผรุสภาโว อจณฺฑิกฺกํฯ อวิโรโธ อวิคฺคโห อปฺปฏิปกฺโข สภาโวฯ อาฆาตวินยนรโสติ เอตฺถ อาฆาโต นาม ปรสฺส อตฺตานํ, อตฺตโน ปรํ อุทฺทิสฺส, ปรสฺเสว จ ปรํ อุทฺทิสฺส ปวตฺโต อุปนาโห พลวโกโปฯ ตสฺส วินยนรโส อปนยนรโสฯ โสมฺมภาโว มชฺชนวเสน หิลาทนิยตา สีตลภาโวฯ เตนาห ‘‘ปุณฺณจนฺโท วิยา’’ติฯ

กายทุจฺจรีตาทีหีติ เหตุมฺหิ กรณวจนํฯ หิรียติ ลชฺชนากาเรน ชิคุจฺฉิยติฯ เตหิเยวาติ กายทุจฺจริตาทีหิเยวฯ โอตฺตปฺปตีติ อุพฺพิชฺชติฯ หิรี ปาเป คูเถ วิย ปสฺสนฺตี ชิคุจฺฉตีติ อาห ‘‘ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี’’ติฯ โอตฺตปฺปํ เต อุณฺหํ วิย ปสฺสนฺตํ ตโต อุตฺตสตีติ วุตฺตํ ‘‘อุตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺป’’นฺติฯ อุโภปิ ปาปานํ อกรณรสาติ ลชฺชนากาเรน ปาปานํ อกรณรสา หิรี, อุตฺตาสากาเรน โอตฺตปฺปํฯ ปาปโต สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานาติ วุตฺตปฺปกาเรเนว ปาปโต สงฺโกจนากาเรน ปจฺจุปฏฺฐานาฯ อตฺตคารวปรคารวปทฏฺฐานาติ อตฺตคารวปทฏฺฐานา หิรี อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานตาย, อตฺตาธิปติตาย จฯ ปรคารวปทฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานตาย, โลกาธิปติตาย จฯ อตฺตานญฺหิ ครุํ กตฺวา หิริยา ปาปํ ปชหติ กุลวธู วิยฯ ปรํ ครุํ กตฺวา โอตฺตปฺเปน ปาปํ ปชหติ เวสิยา วิยฯ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานาทิตา จ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวน เวทิตพฺพา, น ปน เตสํ กทาจิ อญฺญมญฺญวิโยคโตฯ น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ วา ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถีติฯ หิริยา พลวภาเว ปน โอตฺตปฺปํ อพฺโพหาริกํ โหติ, โอตฺตปฺปสฺส พลวภาเว หิรี อพฺโพหาริกาฯ อิเม จ ทฺเว ธมฺมา ‘‘โลกปาลา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห –

‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺติฯ กตเม ทฺเว? หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ, อิเม โข, ภิกฺขเว, ทฺเว สุกฺกา ธมฺมา โลกํ น ปาเลยฺยุํ, นยิธ ปญฺญาเยถ ‘มาตา’ติ วา ‘มาตุจฺฉา’ติ วา ‘มาตุลานี’ติ วา’’ติอาทิ (อ. นิ. 2.9)ฯ

ปสฺสมฺภนํ ทรถวูปสโม, กาย-สทฺโท สมูหวจโนฯ โส เจตฺถ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํฯ วตฺติจฺฉาวเสน หิ สทฺโท วิสิฏฺฐวุตฺติ โหตีติ อาห ‘‘กาโยติ เจตฺถา’’ติอาทิฯ

เวทนาทโยติ เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธติ ตโย ขนฺธาฯ ตถา จ วุตฺตํ ตตฺถ ‘‘กตมา ตสฺมิํ สมเย กายปสฺสทฺธิ โหติ, ยา ตสฺมิํ สมเย เวทนากฺขนฺธสฺสา’’ติอาทิ (ธ. ส. 40)ฯ ทรโถ สารมฺโภ โทมนสฺสปจฺจยานํ อุทฺธจฺจาทีนํ กิเลสานํ, ตถา ปวตฺตานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานเมตํ อธิวจนํฯ ตสฺส วูปสมํ ลกฺขณมสฺสาติ กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณาฯ กายจิตฺต…เป.… รสาติ ยถาวุตฺตานเมว ปฏิปกฺขธมฺมานํ อภิภวนรสาฯ ทรถนิมฺมทฺทเนน ปริฬาหปริปฺผนฺทนวิรหิโต สีติภาโว อปริปฺผนฺทนสีติภาโวฯ อวูปสโม ปริปฺผนฺทนํ อสนฺตวุตฺติตาฯ อุทฺธจฺจาทิกิเลสาติ อุทฺธจฺจปฺปธานา อุทฺธจฺจาธิกจิตฺตุปฺปาทสมฺปยุตฺตา กิเลสาฯ เตปิ หิ อุทฺธจฺจวเสน อวูปสมกราฯ อุทฺธจฺจํ วา อาทิํ กตฺวา สพฺเพเยว กิเลสา อุทฺธจฺจาทิกิเลสาฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

ครุภาโว ทนฺธตา, ถินมิทฺธาธิกานํ ตถา ปวตฺตานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานเมตํ อธิวจนํฯ ทนฺธตาย ปฏิปกฺโข อทนฺธตา อครุภาโวฯ

ถทฺธภาโว ถมฺโภฯ ทิฏฺฐิมานาธิกานํ, ตปฺปธานานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานํ เอตํ นามํฯ ถทฺธภาวนิมฺมทฺทนโตเยว กตฺถจิ อารมฺมเณ อปฺปฏิหตากาเรน ปจฺจุปฏฺฐนฺติ, สมฺปยุตฺตานํ วา ตตฺถ อปฺปฏิฆาตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปนฺตีติ อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺฐานาฯ

กมฺมนิ สาธุ กมฺมญฺญํ, น กมฺมญฺญํ อกมฺมญฺญํ, ตสฺส ภาโว อกมฺมญฺญภาโว, ทานสีลาทิปุญฺญกิริยาย อสมตฺถตาฯ อตฺถโต กามจฺฉนฺทาทิสํกิเลสธมฺมา, ตปฺปธานา วา จตฺตาโร อกุสลกฺขนฺธาฯ อกมฺมญฺญภาวนิมฺมทฺทเนเนว สมฺปนฺนากาเรน อารมฺมณสฺส คหณํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติฯ วุตฺตาวเสสา กามจฺฉนฺทาทโย, ตเทกฏฺฐา จ สํกิเลสธมฺมา เสสนีวรณาทโยฯ

อิมา ปน ทฺเว วินิพนฺธนิมฺมทฺทเนน ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหา, หิตกิริยาสุ วินิโยคกฺขมภาวาวหา สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

เคลญฺญํ อสฺสทฺธิยาทโย, ตเทกฏฺฐา จ ปาปธมฺมา, ตปฺปฏิปกฺโข อเคลญฺญภาโว ลกฺขณํ เอตาสนฺติ อเคลญฺญภาวลกฺขณาฯ เคลญฺญนิมฺมทฺทเนเนว นตฺถิ เอตาสํ อาทีนโว โทโส อุปทฺทโว วา, น วา เอตา อาทีนํ กปณํ วนฺติ ปวตฺตนฺตีติ นิราทีนวา, เตนากาเรน ปจฺจุปฏฺฐนฺติ, ตํ วา สมฺปยุตฺเตสุ ปจฺจุปฏฺฐาเปนฺตีติ นิราทีนวปจฺจุปฏฺฐานาฯ

กายสมฺพนฺธี, จิตฺตสมฺพนฺธี จ อุชุภาโวติ ลกฺขิตพฺพตาย กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณาฯ กายจิตฺตานํ นงฺคลสีสจนฺทโกฏิโคมุตฺตวงฺกตาสงฺขาตานํ กุฏิลภาวานํ อตฺถโต มายาสาเฐยฺยาทิภูตานํ นิมฺมทฺทนโต กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวนิมฺมทฺทนรสาฯ ตโตเยว สพฺพถาปิ อชิมฺหภาเวน ปจฺจุปฏฺฐนฺติ, สมฺปยุตฺตานํ วา อชิมฺหตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปนฺตีติ อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺฐานาฯ

นนุ จ กายปสฺสทฺธิอาทีนํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ธมฺมานํ เอเกกปฏิปกฺขตฺตา ทรถนิมฺมทฺทนาทิกิจฺจํ เอเกกเมว กโรติฯ กสฺมา ปน ทฺเว ทฺเว ธมฺมา วุตฺตาติ? น โข ปเนวํ จินฺติตพฺพํ ภควตาปิ ตเถว เทสิตตฺตาฯ กสฺมา ปน ภควตา ตถา เทสิตา? สภาวธมฺมภาวโตฯ น หิ ภควตา ปุพฺเพ อวิชฺชมานา เอเต ธมฺมา เทสนาวเสน อุปฺปาทิตา, อถ โข สภาวโต วิชฺชมานาเยว สยมฺภุญาเณน สมฺมา สจฺฉิกตฺวา ยถาสภาวา เทสิตา, ตสฺมา กถเมตฺถ ภควตา สภาวโต วิชฺชมานสฺส หาปนํ กาตุํ สกฺกาฯ สภาวโต วิชฺชมานตาย เจตฺถ ภควโต วจนเมว ปมาณํฯ น หิ ภควา ยถาธมฺมสาสนาธิกาเร อยถาธมฺมํ กเถยฺยาติ, ยสฺส ปน วิชฺชมานสฺสาปิ อกถนํ, ตํ อญฺญเหตุกํฯ

น เจตฺถ ตาทิโส เหตุ อุปลพฺภติ, เยน อิเมสุ เอเกกธมฺมสฺส อกถนนฺติฯ ยถา ปน ทฺวินฺนํ ปุริสานํ เอโกเยว เวริโก โหติ, ตสฺส เต ปุริสา โอตารํ ทิสฺวา เอกโต หุตฺวาว หนนฺติ, เอวเมว ทฺเว ทฺเว ธมฺมา เอกโต หุตฺวา เอกํ ปฏิปกฺขธมฺมํ หนนฺติ, ยถา จ ปเนเต วิสุํ ทิสฺวาปิ ตํ เวริํ หนนฺติ, น เอวเมเต ตํ วิสุํ หนนฺติ เตสํ อญฺญมญฺญํ อวินาภาวโตติ, ตสฺมา เอเต ปฏิปกฺขธมฺมานํ เอเกกภาเวปิ ทฺเว ทฺเวเยว วุตฺตาติ, อปิจ จิตฺตปสฺสทฺธิอาทีหิ จิตฺตเมว ปสฺสทฺธิ ลหุ มุทุ กมฺมญฺญํ ปคุณํ อุชุญฺจ โหติฯ กายปสฺสทฺธิอาทีหิ ปน รูปกาโยปีติ ตทตฺถทสฺสนตฺถํ ภควตา เอตฺเถว ทุวิธตา วุตฺตา, น สมาธิอาทีสุฯ

ฉนฺทนํ ฉนฺโท, อารมฺมเณน อตฺถิกตาฯ ‘‘ฉนฺโท กาโม’’ติอาทีสุ (มหานิ. 1) ปน ตณฺหาปิ ฉนฺโทติ วุจฺจติฯ ‘‘ฉนฺทํ ชเนติ วายมตี’’ติอาทีสุ วีริยมฺปีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘กตฺตุกมฺยตาเยตํ อธิวจน’’นฺติฯ กตฺตุกมฺยตา วุจฺจติ กรณิจฺฉาฯ เจตสิกสฺส ธมฺมสฺส สารมฺมณตฺตา กรณิจฺฉา นาม อารมฺมณสฺส อาลมฺพิตุกามตามุเขเนว โหตีติ อารมฺมณกรณิจฺฉาลกฺขโณ ฉนฺโท ‘‘กตฺตุกมฺยตาลกฺขโณ’’ติ วุตฺโตฯ เตเนวาห ‘‘อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติ จฯ ยทคฺเคน ปนายํ อตฺตโน อารมฺมณปริเยสนรโส, ตทคฺเคน สมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ โหติเยว เอการมฺมณตายฯ เตน เตสํ อารมฺมณคฺคหเณ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิยาติ วุจฺจติฯ

กถํ ปน ทานวตฺถุวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตมานเจตนาสมฺปยุตฺโต ฉนฺโท อารมฺมเณน อตฺถิโก โหตีติ? นนุ อโวจุมฺหา ‘‘อารมฺมณกรณิจฺฉาลกฺขโณ’’ติ, ตสฺมา สงฺคามคตอิสฺสาสสฺส ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณ อตฺถิกตา วิย ทานวตฺถุวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตจฺฉนฺโทปิ วิสฺสชฺชิตพฺเพน เตน อตฺถิโกเยวาติฯ สฺวายํ กุสเลสุ อุปฺปนฺโน กุสลจฺฉนฺโท นาม โหติ โยนิโสมนสิการสมุฏฺฐานตฺตาฯ ตพฺพิปรีตโต ปน อกุสเลสุ อุปฺปนฺโน อกุสลจฺฉนฺโทฯ

อธิมุจฺจนํ อารมฺมเณ สนฺนิฏฺฐานวเสน เวทิตพฺพํ, น ปสาทนวเสนฯ เตนาห ‘‘สนฺนิฏฺฐานลกฺขโณ’’ติฯ ยถา ตถา หิ อารมฺมเณ นิจฺฉยนํ อธิมุจฺจนํ อนธิมุจฺจนฺตสฺส ปาณาติปาตาทีสุ , ทานาทีสุ วา ปวตฺติยา อภาวโต, สทฺธา ปน ปสาทนีเยสุ ปสาทาธิโมกฺโขติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ โวฏฺฐพฺพนํ ปน ยถา สนฺตีริเต อตฺเถ นิจฺฉยนากาเรน ปวตฺติตฺวา ปรโต ปวตฺตมานานํ ตถา ปวตฺติยา ปจฺจโย โหติฯ ยทิ เอวํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตสุ ธมฺเมสุ กถนฺติ? เตสมฺปิ เอกํเสเนว สํสปฺปนาการสฺส ปจฺจยตาย ทฏฺฐพฺพํ, ทารกสฺส วิย อิโต จิโต จ สํสปฺปนสฺส ‘‘กริสฺสามิ, น กริสฺสามี’’ติ อนิจฺฉยสฺส ปฏิปกฺขกิริยา อสํสปฺปนํฯ เยสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อยํ สนฺนิฏฺฐานลกฺขโณ อธิโมกฺโข, เตสํ อารมฺมณธมฺโมเยว สนฺนิฏฺฐาตพฺพตฺตา สนฺนิฏฺเฐยฺยธมฺโมฯ โส ปทฏฺฐานมสฺสาติ สนฺนิฏฺเฐยฺยธมฺมปทฏฺฐาโนฯ อินฺทขิโลติ เอสิกาถมฺโภ วุจฺจติฯ

เตสุ เตสุ ธมฺเมสูติ เยสุ ธมฺเมสุ สยํ อุปฺปนฺนา, เตสุ อตฺตนา สมฺปยุตฺเตสุ จิตฺตเจตสิกธมฺเมสุฯ อนารมฺมณตฺเตปิ หิ เตสุ สมปฺปวตฺเตสุ อุทาสีนภาโว ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตตา’’ติ วุจฺจติฯ สมํ อวิสมํ วาหิตํ อตฺตนา ปวตฺติตสมฺปยุตฺตานํ วา ยถาสกกิจฺเจสุ ปวตฺตนํ ลกฺขณเมติสฺสาติ สมวาหิตลกฺขณาฯ

ตตฺถ สมํ หุตฺวา ปวตฺตนลกฺขณาติ อตฺเถ อปกฺขปติตภาโว วุตฺโต โหติ, อวิสมํ กตฺวา ปวตฺตนลกฺขณาติ อตฺเถ อูนาธิกตานิวารณํ ฯ อุทาสีนภาเวน ปวตฺตมานาปิ หิ เอสา สมฺปยุตฺตธมฺเม สมํ กตฺวา ยถาสกกิจฺเจสุ ปวตฺเตติ, ยถา ราชา ตุณฺหี นิสินฺโนปิ อธิกรณธมฺมฏฺเฐ ยถาสกกิจฺเจสุ สมํ อปฺปมตฺเต ปวตฺเตติฯ อลีนานุทฺธตปฺปวตฺติปจฺจยานํ ธมฺมานํ อูนาธิกตาย ลีนุทฺธตภาวสฺส นิวารณกิจฺจาติ วุตฺตํ ‘‘อูนาธิกตานิวารณรสา’’ติฯ ยทิ เอวํ กถํ สหชาตาธิปตีนํ อธิปติภาโวฯ อาธิปจฺจญฺหิ เตสํ กิจฺจโต อธิกภาโวติ? นายํ โทโสฯ ตมฺปิ ตสฺส กิจฺจเมว, ยํ สหชาตธมฺมานํ อธิปติภาเว ปวตฺตาปนํฯ ยถา หิ รงฺคมณฺฑลํ คโต นฏกาจริโย เต เต นฏเก ยถาสกํ อนุรูปํ ภูมิยํ โยเชติ, เอวเมสาปิ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ อธิปติภาเว ฐิเต อธิปติภาเว โยเชติ, อินฺทฺริยตฺเต ฐิเต อินฺทฺริยตฺเต, น ปน สกสกกิจฺจโต อูนตํ, อธิกตํ วา ปตฺตุํ เทตีติฯ ‘‘อิทํ นิหีนกิจฺจํ โหตุ, อิทํ อติเรกกิจฺจ’’นฺติ เอวํ ปกฺขปาตวเสน วิย ปวตฺติ ปกฺขปาโตฯ ตํ อุปจฺฉินฺทนฺตี วิย โหตีติ ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสาฯ สา จิตฺตเจตสิกานํ อชฺฌุเปกฺขเนน สมปฺปวตฺเตสุ อาชานีเยสุ สารถิ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

กิริยา กาโรติ การ-สทฺทสฺส ภาวสาธนตํ อาหฯ เตน กาโรติ นาญฺญํ, กิริยาเยวาติ ทีปิตํ โหติฯ มนสฺมิํ กาโรติ มนสิ อารมฺมณสฺส กรณํฯ เยน หิ มโน อารมฺมเณ กรียติ อารมฺมเณนสฺส สํโยชนโต, ตโต เอว เตน อารมฺมณมฺปิ มนสิ กรียตีติฯ มนสิกาโรติ เจตฺถ อลุตฺตสมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ ปุริมมนโตติ ภวงฺคมนโตฯ วิสทิสํ มนนฺติ วีถิชวนมนํ, ตํ กโรตีติ มนสิกาโร, มนสิการสามญฺเญน วีถิชวนปฏิปาทเก ทสฺเสติฯ เอตฺถ ปน อุปโยคตฺถภุมฺมวจเน สมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ

สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณาภิมุขํ สาเรนฺโต ปโยเชนฺโต วิย โหตีติ มนสิกาโร สารณลกฺขโณติ วุตฺโตฯ สํโยชนรโสติ ปโยชนรโสฯ วิตกฺโก สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ อภินิโรปนสภาวตฺตา อารมฺมเณ จิตฺตํ ปกฺขิปนฺโต วิย โหติฯ เจตนา อตฺตโน อารมฺมณํ คณฺหนฺตี สมฺปยุตฺเตปิ สกสกกิจฺจํ กาเรตีติ อตฺตนา กรเณน พลํ นิโยเชนฺโต พลนายโก วิย โหติฯ มนสิกาโร สมฺปยุตฺเต อารมฺมเณ ปโยเชตีติ อาชานียปฺปโยชนกสารถิ วิยาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐาโนติ อารมฺมเณ สํโยชนวเสน ตทภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ เอตฺถ สติยา อปฺปมุสฺสนจฺฉนฺทตา วิสยาภิมุขปจฺจุปฏฺฐานตา, มนสิการสฺส ปน สํโยชนวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ อารมฺมณปฏิปาทกสฺส สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตาวจนํ อิตรมนสิการานํ วิญฺญาณกฺขนฺธปริยาปนฺนตํ ทสฺเสติฯ มหิสาสกา ปน ‘‘อาวชฺชนสฺส วิญฺญาณภาเว สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สพฺพวิสยตา ปริหาเยยฺย, ตสฺมา ตํ ชวนสมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนเมวา’’ติ วทนฺติฯ เตสญฺหิ อยมธิปฺปาโย – ยทิ ตํ วิสุํ จิตฺตสภาวํ สิยา, ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตสฺส ตสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานชวนานํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา น ภเวยฺย, อญฺญทตฺถุ อตีตารมฺมณตาว สิยา, เอวญฺจ สติ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺสาปิ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตารมฺมณตาย อภาวโต อสพฺพวิสยตา อาปชฺเชยฺย, ยทคฺเคน จ ตํ อสพฺพวิสยํ, ตทคฺเคน สาวรณมฺปิ โหติ ยตฺถ น ปวตฺตติ, ตตฺถ อาวรณสมฺภวโต, ตสฺมาสฺส สกลโลกสิทฺโธ สพฺพญฺญุภาโว, อนาวรณภาโว จ ปริหาเยถ, ชวนสมฺปยุตฺตภาเว ปน สติ อาวชฺชนสฺส นายํ อิฏฺฐวิฆาโต อาปชฺชตีติฯ

ตยิทํ เตสมภินิเวสมตฺตํ ‘‘อาวชฺชนา กุสลานํ ขนฺธานํ, อกุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.417) วจเนน ตสฺสานนฺตรํ กุสลากุสลุปฺปตฺติยา ทีปิตตฺตาฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปน ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตารมฺมณภาโว เอวํ เวทิตพฺโพ – อตีตาทิวเสน หิ วิภาคมกตฺวา ‘‘อิมสฺส จิตฺตํ ชานามี’’ติ ปวตฺตสฺส อาวชฺชนํ สามญฺเญน ยํ กิญฺจิ อภิมุขีภูตํ จิตฺตมาวชฺชติ, ตโต ชวนานิปิ อตฺตโน อตฺตโน อภิมุขีภูตํ จิตฺตมารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนฺติ, น เจตฺถ ชวนานํ ภินฺนารมฺมณตา อาสงฺกิตพฺพา จิตฺตสามญฺเญน อารมฺมณสฺส อภินฺนตฺตา, ตสฺมา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตารมฺมณตํ ปฏิจฺจ น กาจิ วิเหสา อนุภวิตพฺพาติฯ กิํ วา เอเตน ยุตฺติวาเทน, นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อจินฺเตยฺโย พุทฺธวิสโย’’ติ (อ. นิ. 4.77), ตสฺมา อปริมิตปุญฺญสมฺภาเรกผลสฺส อจินฺเตยฺยสภาวตฺตา อาวชฺชเนน วินาปิ วิสยคฺคหเณ วิพนฺธนาภาวโต ยตฺถ กตฺถจิ ปวตฺติ อปฺปฏิหตาเยวาติฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อาวชฺชนํ อนาคตจิตฺตมารมฺมณํ กตฺวา นิรุชฺฌติ, ชวนเมว ปน ปจฺจุปฺปนฺนมารมฺมณํ คณฺหาตี’’ติ วทนฺติฯ ยสฺมา ปน ‘‘อนาคตารมฺมณา อาวชฺชนา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ปาฬิ นตฺถิ, ตสฺมา ตํ อปฺปมาณํฯ

กโรตีติ กรุณาฯ กิํ กโรติ, เกสํ กิํ นิมิตฺตนฺติ อาห ‘‘ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปน’’นฺติฯ กมฺปนนฺติ จ ปเรสํ ทุกฺขํ ทิสฺวา ตสฺส อสหนากาเรน จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ, ตทิทํ สปฺปุริสานํเยว โหตีติ อาห ‘‘สาธูน’’นฺติฯ สปฺปุริสา หิ อตฺตหิตปรหิตสาธเนน ‘‘สาธู’’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘กิณาตี’’ติ อิมสฺส อตฺถมาห ‘‘วินาเสตี’’ติ, อทสฺสนํ คเมติ อปเนตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปรทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา’’ติฯ

ปเรสํ ทุกฺขสฺส อปนยนํ โหตุ วา, มา วา, โส ปรทุกฺขาปนยนากาโร, ตถาปวตฺติลกฺขณาติ ปร…เป.… ลกฺขณาฯ อปเนตุกามตาย ปเรสํ ทุกฺขสฺส อสหนํ อนธิวาสนํ ปรทุกฺขาสหนํฯ น วิหิํสา อวิหิํสา, สตฺตานํ อวิเหฐนํ, ตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปติ, วิหิํสาย วา ปฏิปกฺขภาเวน ปจฺจุปฏฺฐาตีติ อวิหิํสาปจฺจุปฏฺฐานาฯ

ปโมทนลกฺขณาติ ปรสมฺปตฺติยา ปโมทนลกฺขณาฯ อนิสฺสายนรสาติ อิสฺสายนสฺส อุสูยนสฺส ปฏิปกฺขภาวกิจฺจาฯ ปนฺตเสนาสเนสุ, อธิกุสลธมฺเมสุ จ อรมณํ อรติฯ สา อตฺถโต อิสฺสาธิกํ โทมนสฺสสหคตํ, ถินมิทฺธาธิกญฺจ อุทฺธจฺจํฯ ตตฺถ ปุริมํ ปรสมฺปตฺติวิสยํ, ทุติยํ ปนฺตเสนาสนาทิวิสยนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อรติยา วิหนนากาเรน ปจฺจุปฏฺฐาติ, ตสฺสา วิฆาตํ วา วูปสมํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตีติ อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺฐานาฯ ‘‘อนิยเต อิจฺฉนฺตี’’ติ อิมินา เจตสิกนฺตรภาเวน อิจฺฉนฺตีติ ทสฺเสติฯ

กายทุจฺจริตโตติ วตฺถุวีติกฺกมสงฺขาตทุจฺจริตโตฯ กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนนฺติ ปรปาณปรธนปรอิตฺถิอาทีนํ กายทุจฺจริตาทีนมาลมฺพณภูตานเมว วตฺถูนํฯ อวีติกฺกมลกฺขณาติ อมทฺทนลกฺขณาฯ กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนกิริยาปเทเสน กายทุจฺจริตาทิโตเยว สงฺโกจนกิริยา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ วิรติโย ทุจฺจริตวตฺถุโน อกิริยปจฺจุปฏฺฐานา ยุชฺชนฺติ, อถ โข ทุจฺจริตสฺเสว, วิรตีนญฺจ โสรจฺจวเสน สงฺโกจนํ, อกิริยา จ หิโรตฺตปฺปานํ ชิคุจฺฉาทิวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ สทฺธา…เป.… ปทฏฺฐานาติ เอตฺถ สทฺธาทโย สพฺเพว ธมฺมา กายสุจริตาทีนํ ปทฏฺฐานาติ เอเกฯ

อปเร ปน ‘‘กมฺมํ กมฺมผลํ สทฺทหนฺตสฺส กายทุจฺจริตาทิอกรณโต, หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนสฺส มุสาวาทาทิอกถนโต, อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺฐีสลฺเลขคุณสมนฺนาคตสฺส มิจฺฉาชีววิวชฺชนโต จ สทฺธาทโย ติณฺณํ ธมฺมานํ ยถากฺกเมน ปทฏฺฐานา’’ติ วทนฺติฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ อิมาสูติ อิมาสุ ตีสุ วิรตีสุฯ เอเกกํ นิยตํ วิรติมิจฺฉนฺตีติ อญฺญํ เอกํ จตุตฺถนิยตวิรติมิจฺฉนฺติฯ อถ วา นิทฺธารณตฺเถ ภุมฺมวเสน อิมาสํ อนฺตเร เอกํ นิยตํ วิรติมิจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ อุภยถาปิ ปน เตสํ อิจฺฉา น ยุชฺชติ อปราย วิรติยา ธมฺมเสนาปตินาปิ อเทสิตตฺตา, วิสยสฺส จ สทา สนฺนิหิตตฺตาภาเวน นิยตาย เอว เอกิสฺสา อภาวโตฯ เตเนว หิ อภยคิริวาสิโนเยว จ เกจิ อิมาสํ ติวิธตฺตํ อนิยตตฺตเมว จ อิจฺฉนฺติฯ วุตฺตญฺหิ เตหิ –

‘‘กรุณามุทิตา สมฺมาวาจากมฺมนฺตอาชิวา;

เยภุยฺยโต อนิยตา, โหนฺติ โคจรเภทโต’’ติฯ –

เอตฺถ ปน ‘‘เยภุยฺยโต’’ติ วจนํ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ สพฺพทา เอกโตเยว จ ลพฺภมานตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ทุติยจิตฺเตน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ยถา จิตฺตํ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปีติ ทุติเย สสงฺขารา เอวาติ อาห ‘‘สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส’’ติฯ ตถาติ ยถา ตติเย, ตถา จตุตฺเถปิ ปีติยา สุขปทฏฺฐานตฺตาฯ สุขสฺส เจตฺถ อภาวโต อาห ‘‘ฐเปตฺวา ปีติ’’นฺติฯ นนุ จ ‘‘กรุณามุทิตา อุเปกฺขาสหคเต น สมฺภวนฺตี’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา ยถา ปีติยา, เอวํ ตาสมฺปิ ปฏิกฺเขโป กาตพฺโพติ? น กาตพฺโพ, อปฺปนาปตฺติโต ปุพฺเพ กรุณามุทิตานํ อุเปกฺขาสหคตานมฺปิ สมฺภวโตฯ

กรุณามุทิตาภาวนากาเล หิ อปฺปนาวีถิโต ปุพฺเพ อุเปกฺขาสหคตจิตฺเตนาปิ ปริกมฺมํ โหติ, อปฺปนาวีถิยํ ปน โสมนสฺสสหคตจิตฺเตเนว เอกาวชฺชนวีถิยา เวทนาปริวตฺตนาภาวโต, ตสฺมา ปุพฺพภาควเสเนว กรุณามุทิตานมฺปิ อุเปกฺขาสหคเตสุ สมฺภโว โหตีติ อาจริยาฯ อปเร ปน สพฺพทาปิ ตาสํ อุเปกฺขาสหคเตสุ สมฺภวํ น อิจฺฉนฺติฯ ‘‘อวเสสา ปญฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อิทานิ วิเสสทสฺสนตฺถมาห ‘‘โสมนสฺสฏฺฐาเน จา’’ติอาทิฯ

[81] กรุณามุทิตาทโยติ กรุณามุทิตา เจว วิรติตฺตยญฺจฯ เตนาห ‘‘ปญฺจา’’ติฯ

เอวํ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเต ทสฺเสตฺวา อิทานิ รูปาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘อวเสเสสุ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ฐเปตฺวา วิรติตฺตยนฺติ วิรติตฺตยํ วชฺเชตฺวาฯ กสฺมา ปเนตฺถ วิรติตฺตยํ ปริจฺจตฺตนฺติ? วุจฺจเต – สุวิสุทฺธกายกมฺมาทิกสฺส จิตฺตสมาธานวเสน รูปารูปาวจรกุสลปฺปวตฺติ, น กายกมฺมาทีนํ โสธนวเสน, นาปิ ทุจฺจริตทุราชีวานํ สมุจฺฉินฺทนวเสนฯ ตถา หิ นีวรณาทิธมฺมานํ อวตฺถตฺตยํ โหติ วีติกฺกมาวตฺถา ปริยุฏฺฐานาวตฺถา อนุสยาวตฺถาติฯ ตตฺถ วีติกฺกมาวตฺถาย ปฏิปกฺขํ กามาวจรกุสลํ ปริยุฏฺฐานาวตฺถาย รูปารูปาวจรํ, อนุสยาวตฺถาย โลกุตฺตรกุสลํฯ ทุจฺจริตทุราชีวานํ ปน ฐเปตฺวา วีติกฺกมาวตฺถํ, อนุสยาวตฺถญฺจ วีติกฺกมาวตฺถาย วิสุํ ปริยุฏฺฐานาวตฺถา น อุปลพฺภติฯ ยสฺสา วิปจฺจนีกํ รูปารูปาวจรกุสลํ สิยา, ตสฺมา ตํ เนว กามาวจรกุสลํ วิย เตสํ วีติกฺกมาวตฺถํ โสเธติ, น จ โลกุตฺตรํ วิย อนุสยาวตฺถํ สมุจฺฉินฺทติ, ปฏิปสฺสมฺเภติ วาฯ สีลวิสุทฺธิยํ สีลโสธนวเสน กามาวจรกุสเลเนว วิคตวีติกฺกมสฺส ปริสุทฺธกายกมฺมาทิกสฺส โยคิโน จิตฺตสมาธานวเสน ปวตฺตตีติ มหคฺคตจิตฺตุปฺปาเท วิรตีนํ อสมฺภโวเยวฯ อิมเมว หิ อตฺถํ สาเธตุํ ‘‘วิรติโย ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

เตตฺติํส วา กรุณาทิฌานวเสน ปวตฺตนกาเล ฯ ตโตติ ตโต ตติเย วุตฺตเจตสิกโตฯ กรุณามุทิตานํ อปฺปนาปตฺตานเมกนฺตโสมนสฺสสหคตตฺตา อาห ‘‘ปญฺจเมน…เป.… กรุณามุทิตาวชฺชา’’ติฯ

รูปาวจรปญฺจเม วุตฺตนเยนาติ ติํเสวาติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ เอวํ รูปาวจรโต โก วิเสโสติ อาห ‘‘อรูปาวจรภาโวเวตฺถ วิเสโส’’ติ, ปญฺจเม รูปสญฺญาภาวโต รูปาวจรภาโว, อิธ ปน รูปสญฺญาสมติกฺกเมน ปตฺตพฺพตฺตา อรูปาวจรภาโวติ อยเมวสฺส ตโต วิเสโสติ อตฺโถฯ

ปฐมชฺฌานิเกติ ปฐมชฺฌานวติฯ มคฺคจิตฺเตติ จตุพฺพิเธปิ มคฺคญาเณฯ ทุติยชฺฌานิกาทิเภเทติ ทุติยตติยจตุตฺถปญฺจมชฺฌานิเกฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘ทุติเยน วิตกฺกวชฺชา’’ติอาทินา วุตฺตนเยนฯ กิํ อวิเสเสนาติ เจ, โนติ อาห ‘‘กรุณามุทิตาน’’นฺติอาทิฯ มคฺคธมฺเมสุ ปาทกชฺฌานาทิวเสน กทาจิ สมฺมาสงฺกปฺปวิรโห สิยา, น ปน วิรติวิรโห, กายทุจฺจริตาทีนํ สมุจฺฉินฺนวเสเนว อริยมคฺคสฺส ปวตฺตนโตติ อาห ‘‘นิยตวิรติภาโว’’ติฯ โลกุตฺตรภาโวติ ฉพฺพิสุทฺธิปรมฺปราย ปตฺตพฺพตฺตา โลกโต อุตฺตรณภาโวฯ

เอวํ กุสลเจตสิกานํ สมฺปโยควจนตฺถลกฺขณาทีนิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อกุสลเจตสิกานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อกุสลา ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ฉ เยวาปนกาติ กิญฺจาปิ ปฐเม อนิยตเยวาปนกา น ลพฺภนฺติ, อกุสเลสุ ปน ลพฺภมานกเยวาปนธมฺเม เอกตฺถ ทสฺเสตุํ เตสมฺปิ อิเธว วจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺจ กตฺวา อุปริ ธมฺมานํ อุทฺเทสานนฺตรํ ‘‘เอวํ เยวาปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิจิกิจฺฉาสหคเต ฉนฺทาธิโมกฺขานํ, อุทฺธจฺจสหคเต ฉนฺทสฺส จ อภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปฏิปาฏิยา ทสสุ จิตฺเตสู’’ติฯ

[82] นิทฺทิฏฺฐาติ นิสฺเสเสน ทสฺสิตาฯ หตา วิหตา วิทฺธสฺตา ปาปา อปายาทิทุกฺขปาปนโต ‘‘ปาปา’’ติ สงฺขาตา อกุสลธมฺมา เยน โส ภควา หตปาโป, เตนฯ ลาโภ อลาโภ, ยโส อยโส, นินฺทา ปสํสา, สุขํ ทุกฺขนฺติ อิเมสุ อฏฺฐสุ โลกธมฺเมสุ อกมฺปนฏฺเฐน ตาทินา สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ โส หิ ลาภาทีสุ ยาทิโส, อลาภาทีสุปิ ตาทิโสเยวาติ ‘‘ตาที’’ติ วุจฺจติฯ

น หิรียตีติ น ลชฺชติฯ อหิริโกติ ปุคฺคโล ธมฺมสมูโห วาฯ ‘‘อหิริกฺก’’นฺติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส ก-การสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘อหิริก’’นฺติ วุตฺตํฯ น โอตฺตปฺปนฺติ โอตฺตปฺปสฺส ปฏิปกฺขภูตํ ธมฺมมาหฯ อชิคุจฺฉนํ อหีฬนํฯ อลชฺชนํ อวิลาฯ อชิคุจฺฉนลกฺขณนฺติ สภาววเสน วุตฺตํ, อลชฺชนลกฺขณนฺติ กุสลาพฺยากตสฺส สาธารณาย หิริยา ปฏิปกฺขวเสนฯ เตเหวาติ กายทุจฺจริตาทีหิ เอวฯ อสารชฺชนํ นิพฺภยตาฯ อนุตฺตาโส อสมฺภโมฯ รสาทีนิ หิริโอตฺตปฺเปสุ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน คเหตพฺพานีติ น ตานิ อิธ วุตฺตานิฯ เตสุ หิ อลชฺชนากาเรน ปาปานํ กรณรสํ อหิริกํฯ อนุตฺตาสากาเรน อโนตฺตปฺปํ ฯ วุตฺตปฺปกาเรเนว ปาปโต อสงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานานิฯ อตฺตนิ, ปเรสุ จ อคารวปทฏฺฐานานิฯ คามสูกรสฺส วิย อสุจิโต กิเลสาสุจิโต อชิคุจฺฉนํ อหิริเกน โหติฯ สลภสฺส วิย อคฺคิโต ปาปโต อนุตฺตาโส อโนตฺตปฺเปน โหติฯ ยถาหุ โปราณา –

‘‘ชิคุจฺฉติ นาหิริโก, ปาปา คูถาว สูกโร;

น ภายติ อโนตฺตปฺโป, สลโภ วิย ปาวกา’’ติฯ

เอตฺถ จ ยถา หิริยา พลวภาเว โอตฺตปฺปํ อพฺโพหาริกํ โหติ, โอตฺตปฺปสฺส พลวภาเว หิรี อพฺโพหาริกา, เอวํ อหิริกสฺส พลวภาเว อโนตฺตปฺปํ อพฺโพหาริกํ, อโนตฺตปฺปสฺส พลวภาเว อหิริกํ อพฺโพหาริกํ โหตีติ เกจิ, ตํ น ยุชฺชติฯ ยถา หิ อสุจินา อตฺตานํ มกฺเขนฺโต, สปฺปมุเข หตฺถํ ปเวเสนฺโต พาลทารโก ตตฺถ ปฏิกฺกูลภาวสฺส, อาทีนวสฺส จ อนุปปริกฺขนโต เนว ชิคุจฺฉติ, น จ อุตฺตสติ, เอวเมวํ ธมฺมสภาวสฺส อญฺญาณโต โมโห ปาปโต เนว ชิคุจฺฉติ, น อุตฺตสติ, ตสฺมา ตํสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาเท อุภยมฺปิ พลวตรํ โหตีติฯ

ลุพฺภนฺตีติ อภิคิชฺฌนฺติ, อลฺลียนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อารมฺมณคฺคหณลกฺขโณติ เอตฺถ อารมฺมณคฺคหณํ นาม ‘‘มม อิท’’นฺติ ตณฺหาภินิเวสวเสน อภินิวิฏฺฐสฺส อารมฺมณสฺส อวิสฺสชฺชนํ, น อารมฺมณกรณมตฺตํฯ อภิสงฺโค อติสยวตาย อาสตฺติยา ทุมฺโมจนียภาโวฯ อปริจฺจาโค อวิชหนํฯ เตลญฺชนราโค วิยาติ โธวิตฺวาปิ ปริจฺจชิตุํ อสกฺกุเณยฺโย เตลมกฺขิตอญฺชนราโค วิยฯ ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ วจนโต วุตฺตํ ‘‘อสฺสาททสฺสนปทฏฺฐาโน’’ติฯ ตตฺถ อสฺสาทวเสน ทสฺสนํ อสฺสาททสฺสนํฯ นนุ จ อสฺสาททสฺสนมฺปิ อตฺถโต โลโภเยวาติ กถํ สยํ อตฺตโน ปทฏฺฐานํ โหตีติ? สจฺจํ, ปฐมํ นาติพลวโลภวเสน อสฺสาททสฺสโน ปจฺฉา พลวโลโภ โหตีติ ตสฺส ตํปทฏฺฐานตา วุตฺตาฯ เตเนว จ ‘‘ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ วุตฺตํฯ อปเร ปน ‘‘อสฺสาโท นาม สุขเวทนา, อสฺสาททสฺสนนฺติ อสฺสาททิฏฺฐี’’ติ วทนฺติฯ สุขเวทนาย วา การณภูตํ สุภนิมิตฺตํ อสฺสาโท นาม, อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ ปวตฺตา ตโย วิปลฺลาสา อสฺสาททสฺสนํ นามาติ เกจิฯ

มุยฺหนฺตีติ น พุชฺฌนฺติฯ ธมฺมสภาวสฺส ยาถาวโต อทสฺสนํ จิตฺตสฺส อนฺธภาโวฯ อญฺญาณํ ญาณปฏิปกฺโข ธมฺโมฯ ตตฺถ ปุริมลกฺขณํ สภาววเสน วุตฺตํ, อิตรํ ปฏิปกฺขวเสนฯ อถ วา อญฺญาณลกฺขโณติ กิจฺจวเสน วุตฺตํฯ โส หิ อสมฺปฏิเวธรโสติ วุตฺโตฯ ธมฺมสภาวํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสมตฺถตา อสมฺปฏิเวโธฯ อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโสติ ยถา อญฺญาณํ, โมหสมงฺคิปุคฺคโล วา อารมฺมณสภาวํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น ลภติ, โมหสฺส ตถา ปวตฺติ อารมฺมณสภาวจฺฉาทนํฯ เอตฺถ จ ญาณํ อารมฺมณํ ยถาสภาวโต ชานาติ, ทิฏฺฐิ ยถาสภาวํ วิชหิตฺวา อยาถาวโต คณฺหาติ, โมโห ปน น กถญฺจิ วิชานาติฯ ยทิ เอวํ อารมฺมณคฺคหณกาโล กถํ ตทา โส อารมฺมณํ ชานาเตวาติ? ตทาปิ น ชานาติฯ ยถา ปน ผสฺสาทโย ผุสนาการาทิมตฺตวเสเนว อารมฺมณํ คณฺหนฺติ, น ชานนวเสน, เอวมยํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชมาโน ปฏิจฺฉาทนากาเรเนว คณฺหาติ, น ปน ชานนากาเรนาติฯ ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อนฺธกรณํ อนฺธกาโร, ตถา ปจฺจุปฏฺฐาติ, ตํ วา ปจฺจุปฏฺฐาเปตีติ อนฺธการปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

มิจฺฉา ปสฺสนฺตีติ ธมฺมสภาวสฺส วิปรีตวเสน อนิจฺจาทิํ นิจฺจาทิวเสน ปสฺสนฺติฯ อโยนิโส อภินิเวโส อุปฺปถาภินิเวโสฯ ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต นิจฺจาทิโต วา ปรปฺปจฺจยโต วา อามสนํ ปรามาโส, วิปรีตคฺคาหวเสน ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ อภินิเวสนํ มิจฺฉาภินิเวโสฯ อริยานํ อทสฺสนกามตาทีติ อาทิ-สทฺเทน สทฺธมฺมอโสตุกามตาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน อุทฺธตํ โหติ จิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา วา, โส ธมฺโม อุทฺธจฺจํฯ เตนาห ‘‘อุทฺธตภาโว’’ติฯ อวูปสโมติ อสนฺนิสินฺนภาโวฯ

วาตา…เป.… ปฏากา วิยาติ ยถา ปฏากา โยตฺตพเลน ธชยฏฺฐิํ อมุญฺจนฺตีปิ วาตาภิฆาเตน เอตฺถ อวฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ, เอวมิทมฺปิ อธิโมกฺขพเลน อารมฺมณํ อมุญฺจนฺตมฺปิ อโยนิโสมนสิการพเลน อารมฺมเณ อจลํ อวฏฺฐาตุํ น สกฺโกตีติ วาตปฺปหาเรเนว จลธชปฏากา วิย อนวฏฺฐานกิจฺจํฯ ภนฺตตฺตํ ปริพฺภมนากาโรฯ อุทฺธจฺจสฺส สพฺพากุสลสาธารณตฺตา, อญฺเญสญฺจ อกุสลสาธารณานํ วิสุํ ปทฏฺฐานสฺส ลพฺภมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘อโยนิโส…เป.… ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ เยนากาเรน วา มนสิกโรโต อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ, เตนากาเรน มนสิกรณํ อิธ อโยนิโสมนสิกาโรฯ อถ วา อุทฺธจฺจนิมิตฺตสฺส อารมฺมณสฺส มนสิกรณํ อิธ อโยนิโสมนสิกาโรฯ

มญฺญตีติ อภิมญฺญติ, อหํการํ กโรตีติ อตฺโถฯ เสยฺยาทิวเสน อุจฺจโต นมนํ อุณฺณติฯ สมฺปคฺคหรโสติ อุณฺณติวเสเนว อตฺตโน, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา สมฺปคฺคณฺหนกิจฺโจ, น วีริยํ วิย ตํตํกิจฺจสาธเนนฯ อภิภุสฺสหนวเสน หีนสฺส อตฺตานํ นีจํ กตฺวา คหณมฺปิ ปคฺคณฺหนวเสเนวาติ เวทิตพฺพํฯ เกตุ…เป.… ปจฺจุปฏฺฐาโนติ เอตฺถ เกตุ วุจฺจติ อจฺจุคฺคตธโช, อิธ ปน เกตุ วิยาติ เกตุ, อุฬารตมาทิภาโว, ตํ เกตุภาวสงฺขาตํ เกตุํ กมฺยตีติ เกตุกมฺยํ, ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน ตํ เกตุกมฺยํ, โส เกตุกมฺยตาฯ ‘‘อห’’นฺติ ปวตฺตนโต มานสฺส ทิฏฺฐิสทิสี ปวตฺตตีติ ทิฏฺฐิมานา เอกจิตฺตุปฺปาเท น ปวตฺตนฺติ, ทฺเว เกสรสีหา วิย เอกคุหายํ, ตสฺมา มาโน ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตจิตฺเต สพฺพทา อนุปฺปชฺชมาโนปิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตจิตฺเต นิยเมน อนุปฺปชฺชนโต ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺฐาโนฯ

มาโน ธมฺมสมูหคฺคหเณ พลวํ หุตฺวา อตฺตุกฺกํสนภาเวน ปวตฺตติ, ทิฏฺฐิ เอเกกธมฺมมฺปิ นิจฺจาทิอากาเรน คณฺหนฺตี ปวตฺตติฯ อตฺตสิเนหสนฺนิสฺสโย วา มาโน, อตฺตกิลมถานุโยคสนฺนิสฺสยา ทิฏฺฐีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

อิสฺสตีติ อุสูยติฯ ตตฺเถวาติ ปรสมฺปตฺตีสุเยวฯ อิสฺสาวเสน ปรสมฺปตฺตีสุ อตุสฺสนโต วุตฺตํ ‘‘อนภิรติรสา’’ติฯ เตเนเวตํ วุจฺจติ –

‘‘อิสฺสานลสิขา เยสํ, หทเย ชลตีธ เต;

เนว วินฺทนฺติ ปาโมชฺชํ, สมฺพุทฺธาทีหิ เสวิต’’นฺติฯ

มจฺฉรโยเคน มจฺฉรินิ ปวตฺตํ มจฺฉร-สทฺทํ คเหตฺวา อาห ‘‘มจฺฉรภาโว มจฺฉริย’’นฺติฯ นิรุตฺตินเยน ปน ‘‘มา อิทํ อจฺฉริยํ อญฺเญสํ โหตุ, มยฺหํว โหตู’’ติ มจฺฉริยนฺติ โปราณาฯ นิคุหณํ อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรสํ อทสฺสนํฯ สงฺโกจนํ อตฺตสมฺปตฺตีนํ ปเรหิ สาธารณภาวกรณสฺส อรุจฺจนากาเรน ปฏิกุฏนํฯ ‘‘มา อิทํ ปรสฺส โหตู’’ติ ปเรสุ ปฏิหนนวเสน อตฺตสนฺตกสฺส อารมฺมณกรณโต มจฺเฉรํ ปฏิฆจิตฺเตสฺเวว ลพฺภตีติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ เอกสฺเสว ธมฺมสฺส อญฺญตฺถ ปฏิหญฺญิตฺวา อญฺญารมฺมณภาวปฺปสงฺคโตฯ ปเรหิ สาธารณภาเว ปฏิหนนวเสน ปน ตํ อารพฺภ ปวตฺตนโต มจฺเฉรํ ปฏิฆจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชตีติ ยุตฺตํฯ อตฺตสมฺปตฺตีติ อาวาสาทิสมฺปตฺติฯ

กุจฺฉิตํ กตนฺติ เอตฺถ กตมฺปิ อกตมฺปิ ครหิตพฺพตฺตา กุจฺฉิตํ กตํ นาม โหติฯ เอวญฺหิ วตฺตาโร โหนฺติ ‘‘ยํ มยา น กตํ, ตํ กุกต’’นฺติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กตากตานุโสจนรส’’นฺติฯ เอวํ กตากตํ ทุจฺจริตํ สุจริตมฺปิ กุจฺฉิตํ กตํ นามฯ

สุจริตมฺปิ หิ ครหนฺตสฺส กุจฺฉิตํ กตนฺติ โหติ ฯ ยถา ปน ปถวีกสิณารมฺมณํ ฌานํ ปถวีกสิณํ, เอวํ กุกตํ อารพฺภ วิปฺปฏิสารวเสน ปวตฺตํ จิตฺตํ ตํสหจริตตาย อิธ กุกตนฺติ คเหตพฺพํฯ อถ วา กตากตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชนกวิปฺปฏิสารจิตฺตํเยว ครหิตพฺพโต ‘‘กุจฺฉิตํ กตํ กุกต’’นฺติ วุจฺจติฯ ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน ตํ จิตฺตํ กุกตํ นาม โหติ, โส ธมฺโม กุกฺกุจฺจํฯ เตนาห ‘‘กุกตํ, ตสฺส ภาโว’’ติฯ ปจฺฉา อนุตปฺปนํ วิเหฐนํ ปจฺฉานุตาโปฯ กตากตานุโสจนํ กตากตสฺส สุจริตทุจฺจริตสฺส อนุโสจนํ, ‘‘อกตํ วต เม กลฺยาณ’’นฺติอาทินา อนุตปฺปนํ, ‘‘อกตํ มยา ปุพฺเพ กลฺยาณกมฺมํ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย กโรมี’’ติ ปวตฺตํ ปน กุสลปกฺขิกํ วีริยเมว, น กตากตานุโสจนํ, กตากตาการวิสิฏฺฐสฺส สุจริตทุจฺจริตสฺส อนุโสจนวเสน วิรูปํ ปฏิสรณํ วิปฺปฏิสาโรฯ กตากตานุโสจนญฺหิ อวฑฺฒิสมฺปาทนโต วิรูปํ ปฏิสรณํ, ตํ ปรายตฺตตาเหตุตาย ทาสพฺยํ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา หิ ทาสพฺเย สติ ทาโส ปรายตฺโต โหติ, เอวํ กุกฺกุจฺเจ สติ ตํสมงฺคีปุคฺคโลฯ น หิ โส อตฺตโน ธมฺมตาย กุสเล ปวตฺติตุํ สกฺโกติฯ อถ วา กตากตกุสลากุสลานุโสจนวเสน อายตฺตตาย ตทุภยวเสน กุกฺกุจฺเจน ตํสมงฺคี โหตีติ ตํ ทาสพฺยํ วิย โหติฯ

อนุสฺสาหนาวสีทนวเสน สํหตภาโว ถินํ, เตน โยคโต จิตฺตํ ถินํ, ตสฺส ภาโว ถินตาฯ เตนาห ‘‘อนุสฺสาหสํหนนตา’’ติฯ อสมตฺถตาวิฆาตวเสน อกมฺมญฺญตา มิทฺธํฯ เตนาห ‘‘อสตฺติวิฆาโต’’ติฯ ยสฺมา มิทฺธวเสเนว เตน สมฺปยุตฺตธมฺมา เมธิตา วิหตสามตฺถิยา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘มิทฺธตา มิทฺธ’’นฺติ วุตฺตํฯ น วิชฺชติ อุสฺสาโห อสฺสาติ อนุสฺสาหํ, ตพฺภาโวปิ อนุสฺสาหํฯ

อนุสฺสาหสงฺขาโต สํหนนภาโว อนุสฺสาหสํสีทนตา, กุสีตภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ อสตฺติวิฆาโตติ ยสฺมา ตํ มิทฺธํ อุปฺปชฺชมานเมว สตฺติวินาสวเสน อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา นตฺถิ เอตสฺส สตฺตีติ ตํ สมฺปยุตฺตจิตฺตํ อสตฺติ, ตสฺส ภาโวปิ, อสตฺติเยว วิฆาโตติ อสตฺติวิฆาโตฯ

อนุสฺสาหนลกฺขณนฺติ อุสฺสาหปฏิปกฺขลกฺขณํฯ วีริยสฺส วิโนทนํ เขปนํ วีริยวิโนทนํฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สํสีทนากาเรน ปจฺจุปฏฺฐาติ, เตสํ วา สํสีทนํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตีติ สํสีทนปจฺจุปฏฺฐานํฯ อกมฺมญฺญตาลกฺขณนฺติ เอตฺถ กามํ ถินมฺปิ อกมฺมญฺญตาสภาวเมว, ตํ ปน จิตฺตสฺส อกมฺมญฺญํ, มิทฺธํ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺสาติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘ตตฺถ กตมํ ถินํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมญฺญตาฯ กตมํ มิทฺธํ? ยา กายสฺส อกลฺลตา อกมฺมญฺญตา’’ติ (ธ. ส. 1162) จ อาทินา อิเมสํ นิทฺเทโส ปวตฺโตฯ โอณหนํ วิญฺญาณทฺวารานํ ปิทหนํ, สมฺปยุตฺตานํ พนฺธนํ วาฯ ลีนตา ลีนากาโร, อารมฺมณคฺคหเณ สงฺโกโจฯ ยสฺมา ถิเนน จิตฺตสฺเสว สํหนนํ โหติ, มิทฺเธน ปน เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส วิย รูปกายสฺสปิ, ตสฺมา ตํ ปจลายิกานิทฺทํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตีติ ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺฐานนฺติปิ วฏฺฏติฯ โปตฺถรูปปฏิจฺฉาทกปโฏ วิย อารมฺมณสภาวาวจฺฉาทโก โมโหฯ มุเข พนฺธปโฏ วิย สมฺปยุตฺตธมฺเม ปตฺถริตุํ อเทนฺตํ มิทฺธนฺติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

เสสาติ อิธ ลกฺขณาทิวเสน วุตฺตาวเสสา ผสฺสาทโยฯ กุสเลสุ วุตฺตนเยนาติ ลกฺขณาทิโต วุตฺตนเยนฯ น โกจิ เอตฺถ วิเสโส อตฺถีติ เจ, โน นตฺถีติ อาห ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิ, วิตกฺกาทีนํ ติณฺณํ ยถากฺกมํ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทินามมตฺตเมว วิเสโสติ อตฺโถฯ

เอกูนวีสตีติ ฐเปตฺวา มานาทโย ฉ อนิยตเยวาปนเก เสสา สรูเปนาคตา ปนฺนรส ฉนฺทาทโย จ จตฺตาโร นิยตเยวาปนกาติ อิเม เอเกน อูนา วีสติ เจตสิกาฯ อนิยตเยวาปนกานํ ปน อิธ อลภนฺตานมฺปิ เอตฺถ วจเน การณํ วุตฺตเมวฯ

ถินมิทฺธสฺส อนิยตภาโวติ ถินมิทฺธสฺส อนิยตสฺส อิธ อุปฺปชฺชนกภาวมาห, น ปน ปฐเม นิยตภาวํ ตตฺถ สพฺพโสว อนุปฺปชฺชนโตฯ น หิ สภาวติขิณํ จิตฺตํ ถินมิทฺธโยคี โหตีติฯ ตติเย มานสฺส อนิยตสฺส สมฺภเวปิ นิยตธมฺเม สนฺธาย ‘‘อฏฺฐารสา’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘มาโน ปเนตฺถ อนิยโต’’ติฯ ทิฏฺฐิยา สห น อุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ การณํ วุตฺตเมวฯ จตุตฺเถ อวเสสาติ อฏฺฐารเสว, ปญฺจเม ฐเปตฺวา ปีติํ ทิฏฺฐิยา สห อฏฺฐารเสว, ตถา ฉฏฺเฐปิฯ สตฺตเม ปีติยา, ทิฏฺฐิยา จ อภาวโต สตฺตรส, ตถา อฏฺฐเมปิฯ

เอเตปิ ตโยติ น เกวลํ กรุณามุทิตา เอว, เอเตปิ ตโย เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ อญฺญมญฺญํ วิสยเภทโตเยวฯ ตถา หิ อิสฺสา ปรสมฺปตฺติวิสยา, มจฺฉริยํ อตฺตสมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณาภาววิสยํ, กุกฺกุจฺจํ กตากตวิสยนฺติ, ตสฺมา ยํ อภยคิริวาสิโน วทนฺติ ‘‘อิสฺสามจฺเฉรํ ยทิจฺฉาวเสน เอกโตปิ อุปฺปชฺชตี’’ติ, น ตํ คเหตพฺพํฯ

สภาวโต, ปริกปฺปนโต วา อนิฏฺฐสฺส อารมฺมณสฺส อนิฏฺฐาการํ วา อารมฺมณสฺส อนุภวนํ สมฺภุญฺชนํ อนิฏฺฐารมฺมณานุภวนํ, ตํ ลกฺขณมสฺสาติ อนิฏฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขณํฯ เตนาห ‘‘อนิฏฺฐาการสมฺโภครส’’นฺติ, ยถาภูเตน วา อยถาภูเตน วา อนิฏฺฐากาเรน อารมฺมณสฺส สมฺภุญฺชนรสํ, ปจฺจานุภวนกิจฺจนฺติ อตฺโถฯ

ติตฺถิยาทีนญฺหิ สภาวโต อิฏฺเฐ พุทฺธาทิอารมฺมเณปิ อนิฏฺฐาการโต คหณวเสน โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ โทมนสฺสสฺส เอกนฺเตน กามธาตุยํเยว ปวตฺตนโต อาห ‘‘หทยวตฺถุปทฏฺฐาน’’นฺติฯ ตสฺส หิ อนีวรณาวตฺถาย อภาวโต รูปารูปธาตุยํ อสมฺภโวฯ

อตฺตโน ปวตฺติอาการวเสน อนิฏฺฐรูปสมุฏฺฐาปนวเสน วา วิรูปํ สปฺปนํ วิสปฺปนํ, อนิฏฺฐรูปสมุฏฺฐาปนวเสเนว วา วิสปฺปนํ สรีรกมฺปนํ, ตํ รโส กิจฺจํ, สมฺปตฺติ วา อสฺสาติ วิสปฺปนรโส, นิสฺสยสฺส หทยวตฺถุโน, สกลสฺเสว วา กายสฺส วิชฺฌตฺตภาวาปาทนโต อาห ‘‘อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา’’ติ, วิชฺฌตฺตภาวาปาทนโตติ จ มิลาตภาวาปาทนโตติ อตฺโถฯ ยถา กถํ วิยาติ อาห ‘‘ทาวคฺคิ วิยา’’ติฯ โส หิ วนฆเฏเยว อุปฺปนฺโน ตเมว ทหติฯ ทุสฺสนปจฺจุปฏฺฐาโนติ อตฺตโน, ปรสฺส จ ทูสนากาเรน ปจฺจุปฏฺฐาโนฯ โส หิ ยสฺส สนฺตาเน อุปฺปนฺโน, ตํ เอกนฺเตน อนฺตมโส วิรูปภาวาปาทเนนปิ ทูเสติ, ปรํ ปน ทูเสตุ วา, มา วา หตฺเถน คหิตอสุจิ วิยฯ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทีนิ นว อาฆาตวตฺถูนิ ปทฏฺฐานมสฺสาติ อาฆาตวตฺถุปทฏฺฐาโนฯ โส อุปโยคผลกาเลสุ อนิฏฺฐตฺตา วิสสํสฏฺฐปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ อฏฺฐารส วาติ อิสฺสาทีสุ อนิยเตสุ เอเกน สทฺธิํ อฏฺฐารส วาฯ

ปวตฺติฏฺฐิติมตฺตาติ เจตโส ปวตฺติสงฺขาตา ฐิติมตฺตา, มคฺคงฺคาทิภาวํ น คจฺฉติ อธิโมกฺขวิรหโตติ อตฺโถฯ อถ วา ปวตฺติฏฺฐิติมตฺตาติ ขณฏฺฐิติมตฺตาฯ ‘‘นิวาเต ทีปจฺจีนํ ฐิติ วิยา’’ติ หิ วุตฺตํฯ จิตฺตฏฺฐิติ วิย สนฺตานฏฺฐิติยา ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺถตฺตา นิจฺฉยาภาเวน อสณฺฐหนโต เจตโส ปวตฺติปจฺจยมตฺตตาย ปวตฺติฏฺฐิติมตฺตา ขณฏฺฐิติมตฺตา ปวตฺติปจฺจยมตฺตา ฐิติ ปวตฺติฏฺฐิตีติ กตฺวาฯ

วิคตา จิกิจฺฉาติ นิสฺสกฺเก ปจฺจตฺตวจนํ ‘‘ปิสุณา วาจา ปฏิวิรโต’’ติอาทีสุ วิย, วิคตา ติกิจฺฉายาติ อตฺโถฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ‘‘วิคตา จิกิจฺฉา’’ติ จิกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย เจตํ วุตฺตํ, น สพฺพถา จิกิจฺฉาย อภาวโตฯ ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข’’ติอาทินา สํสปฺปนวเสน เสติ, สมนฺตโต วา เสตีติ สํสโยฯ กมฺปนรสาติ จิตฺตสฺส กมฺปนกิจฺจาฯ อุทฺธจฺจญฺหิ อตฺตนา คหิตากาเรเยว ฐตฺวา ภมตีติ เอการมฺมณสฺมิํ เอว วิปฺผนฺทนวเสน ปวตฺตติ, วิจิกิจฺฉา ปน ยทิปิ เอกสฺมิํ อารมฺมเณ อุปฺปชฺชติ, ตถาปิ ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข’’ติ อญฺญํ คเหตพฺพาการํ อเปกฺขตีติ นานารมฺมเณ กมฺปนํ โหติฯ อนิจฺฉยากาเรน ทฺเวฬฺหกากาเรน ปจฺจุปฏฺฐาติ, อนิจฺฉยํ วา ปจฺจุปฏฺฐาเปตีติ อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐานาฯ

อธิโมกฺขวิจิกิจฺฉานํ อญฺญมญฺญํ วิปรีตกิจฺจตาย อาห ‘‘วิจิกิจฺฉาย อภาเวนา’’ติฯ สมาธีติ จิตฺเตกคฺคตาฯ สา หิ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส สมฺมา อาธานโต ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจติฯ พลวา โหตีติ พลวมิตฺเตน ทินฺนปิฏฺฐิพโล ปุริโส วิย พลวา โหติ, พลาทิภาวํ คจฺฉตีติ อธิปฺปาโยฯ

สตฺตารมฺมณตฺตาติ สตฺตปญฺญตฺตารมฺมณตฺตาฯ นนุ ปญฺญตฺตารมฺมณาปิ วิปากา โหนฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘กามาวจรวิปากานํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา’’ติฯ กุโต ปน วิรตีนํ กุสลตฺตเมวาติ จาริตนฺติ อาห ‘‘ปญฺจ สิกฺขาปทา กุสลาติ (วิภ. 715) หิ วุตฺต’’นฺติฯ ยทิ เอวํ โลกุตฺตรวิปาเกสุ วิรติโย น ลพฺภนฺตีติ? โน น ลพฺภนฺติ สิกฺขาปทวิภงฺเค โลกิยวิรติโยเยว สนฺธาย วุตฺตตฺตาฯ เตน โลกิยวิปาเกสุเยว วิรติโย น สมฺภวนฺตีติ คเหตพฺพํฯ

กายปสาทสนฺนิสฺสิตตฺตา กาเย ภโว สาตภาโว ลกฺขณมสฺสาติ กายิกสาตลกฺขณาฯ เจตสิกสุเข วุตฺตนเยน ปจฺจุปฏฺฐานาทโย เนตพฺพาติ อาห ‘‘เสสา วุตฺตนยา เอวา’’ติฯ

[84-6] นนุ จ อิฏฺเฐ อารมฺมเณ สุขเวทนา อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺเฐ ทุกฺขเวทนา, อิฏฺฐานิฏฺฐมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาเวทนา, จกฺขุวิญฺญาณาทโย จ กุสลวิปากา อิฏฺเฐ, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต วา อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ยุตฺโต ตาว อิฏฺฐมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาเวทนาโยโค, น ปน อิฏฺฐารมฺมเณ, น จาปิ เอตํ สกฺกา วตฺตุํ ปริกปฺปนาวเสน อิฏฺฐารมฺมณมฺปิ อิฏฺฐมชฺฌตฺตโต คณฺหนฺติ ยถา ‘‘กมฺมวิญฺญาณ’’นฺติ วิปากานํ อวญฺจนียภาวโต, ตสฺมา กถํ อิฏฺเฐ, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต จ อุปฺปชฺชมาเนสุ จกฺขุโสตฆานชิวฺหาวิญฺญาเณสุ อุเปกฺขาเวทนาเยว สมฺภวติ, น สุขเวทนา, ยโต เตสุ อุเปกฺขาเวทนา วุตฺตาติ อิมํ โจทนํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อิฏฺฐารมฺมณโยคสฺมิ’’นฺติอาทิํ วตฺวา ปุน ตสฺสา โสธนตฺถํ ‘‘อุปาทาย จ รูเปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภูตรูปํ อุปาทาย นิสฺสาย ปวตฺตํ รูปํ อุปาทายรูปํฯ ‘‘อุปาทาย จ รูเปนา’’ติ ปน ‘‘มนสี จ กาโร’’ติ เอตฺถ วุตฺตนยเมวฯ ‘‘อุปาทายกรูเปนา’’ติ วา ปาโฐ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส วตฺถุภูเตน จกฺขุปสาเทน, ตถา โสตวิญฺญาณาทีนํ วตฺถุภูเตน โสตปสาทาทินา จ อุปาทายรูเปนาติ อตฺโถฯ อุปาทารูปเก ปนาติ ย-การโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทีสุ วิย, ยถากฺกมํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อารมฺมณภูเต รูปสทฺทาทิเก อุปาทายรูเปติ อตฺโถฯ สํฆฏฺฏนานิฆํสสฺสาติ สํฆฏฺฏนาสงฺขาตสฺส นิฆํสสฺสฯ สํฆฏฺฏนาเยว อญฺญมญฺญวิสยวิสยีภาวสฺส อนุรูปเทสุปฺปตฺติสงฺขาตนิฆํโส วิยาติ นิฆํโสติ วุจฺจติฯ อถ วา สมฺปตฺตาสมฺปตฺตคฺคหณวเสน สํฆฏฺฏนาย นิฆํสสฺส จาติ อตฺโถฯ

จกฺขุรูปโสตสทฺทา หิ อญฺญมญฺญํ อสมฺปตฺตาเยว อนุรูปเทสุปฺปตฺติยา อญฺญมญฺญํ ฆฏฺฏนฺติ นามฯ ตโต เตสํ วเสน ฆฏฺฏนาการภูโต อญฺญมญฺญาภิมุขภาโว ‘‘สํฆฏฺฏนา’’ติ วุตฺโตฯ ฆานคนฺธา, ปน ชิวฺหารสา จ อญฺญมญฺญํ สมฺปตฺตาเยว อาสนฺนตรเทเส อุปฺปนฺนา อญฺญมญฺญํ นิฆํเสนฺติ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติฯ ตโต เตสํ วเสน นิฆํโส วุตฺโตติฯ ทุพฺพลตฺตาติ อธิกรณีมตฺถเก ปิจุปิณฺฑกํ ฐเปตฺวา ปิจุปิณฺเฑเนว ปหตกาเล วิย ผุฏฺฐมตฺตภาเวน ทุพฺพลตฺตาฯ ทีปเยติ เอวํ สํฆฏฺฏนานิฆํสสฺส ทุพฺพลตฺตา เวทนา มชฺฌตฺตฏฺฐาเน ติฏฺฐตีติ อุเปกฺขาโยคํ ปกาเสยฺยฯ ยทิ เอวํ กายวิญฺญาเณปิ อิทํ สมานนฺติ, โนติ อาห ‘‘ปสาทํ ปนา’’ติอาทิฯ ยถา หิ อธิกรณีมตฺถเก กปฺปาสปิจุปิณฺฑํ ฐเปตฺวา กูเฏน ปหรนฺตสฺส กูฏํ ปิจุปิณฺฑมติกฺกมฺม อธิกรณิํ คณฺหาติ, เอวเมวํ กายทฺวาเร พหิทฺธา มหาภูตารมฺมณํ อชฺฌตฺติกกายปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ตํ อติกฺกมฺม ปสาทปจฺจเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหญฺญติ, นิฆํโส พลวา โหติ, ตสฺมา อิฏฺฐารมฺมเณ กายวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา สุขเวทนา โหติ, อนิฏฺฐารมฺมเณ ปน วุตฺตนเยน ทุกฺขเวทนาติ วุตฺตํ โหติฯ

มโนธาตุนาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ธาตุ-สทฺโท อิธ อิตฺถิลิงฺเคเยว ทิสฺสติ, อิมินาเยว ปน อาจริยสฺส วจเนน ปุลฺลิงฺโค อตฺถีติ สิทฺธํฯ เกจิ ปน ‘‘สกฺกฏโวหาเรน วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ สมฺปยุตฺตา ทส ธมฺมาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมาเวตฺถาติ เอตฺถ ว-กาโร ปทสนฺธิมตฺตกโรฯ

กายวิญฺญาเณ ทุกฺขเวทนาติ กิญฺจาปิ สุขาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน อกุสลวิปากกายวิญฺญาณสฺส ทุกฺขเวทนาสมฺปโยโค วุตฺโต, อิธ ปนสฺสา ลกฺขณาทิทสฺสนตฺถํ ปุน ‘‘กายวิญฺญาเณ ทุกฺขเวทนา’’ติ อุปญฺญาโส กโต, รสาทโย ปนสฺส กุสลวิปาเก สุขเวทนาย วุตฺตวิปริยาเยน โยเชตพฺพาติ อิธ น วุตฺตาฯ เสสาติ เสสเจตสิกาฯ

พลปฺปตฺโตติ เสสาเหตุกจิตฺตสมฺปยุตฺตสมาธิโต อยํ วีริยินฺทฺริยโยเคน พลวภาวปฺปตฺโต, น ปน พลราสิปฺปตฺโตติ อตฺโถฯ ยทิ เอวํ กสฺมา เจตสิกวิภาคนิทฺเทเส ‘‘พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสู’’ติ วุตฺตํ? ตตฺถ หิ กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณยุคฬํ สนฺธาย ตถา วุตฺตํฯ สพฺพํ เสสาเหตุกจิตฺเตสุ จิตฺเตกคฺคตาย วิภงฺเค –

‘‘กตมา ตสฺมิํ สมเย จิตฺตสฺส เอกคฺคตา โหติ? ยา ตสฺมิํ สมเย จิตฺตสฺส ฐิตี’’ติ (ธ. ส. 11) –

เอตฺตกเมว วตฺวา กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุสมฺปยุตฺตาย เอกคฺคตาย วิภงฺเค –

‘‘กตมา ตสฺมิํ สมเย จิตฺตสฺส เอกคฺคตา โหติ? ยา ตสฺมิํ สมเย จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพล’’นฺติ (ธ. ส. 11) –

พลปริโยสานํ กตฺวา วิภชิตตฺตา วีริยวิภงฺเค จ –

‘‘กตมํ ตสฺมิํ สมเย วีริยินฺทฺริยํ โหติ? โย ตสฺมิํ สมเย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี ถาโม ธิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพล’’นฺติ (ธ. ส. 13) –

พลปริโยสานํ กตฺวา วิภชิตตฺตา วิภงฺควาเร อาคตํ สมาธิพลํ, วีริยพลญฺจ สนฺธาย ‘‘พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสู’’ติ วุตฺตํ, น ปน ธมฺมุทฺเทสวาเร พลราสิยํ อาคตพลํ สนฺธาย สพฺพาเหตุกจิตฺเตสุ ธมฺมุทฺเทสสฺส มคฺคราสิโต ปฏฺฐาย ปริหีนตฺตาฯ

[87] วิปากกิริยาหทเยหีติ วิปากกิริยจิตฺเตหิฯ หทยํ มโน มานสํ จิตฺตนฺติ หิ ปริยายวจนํฯ โสภนํ คตํ คมนมสฺสาติ สุคโตฯ ภควโต หิ วิเนยฺยชนูปสงฺกมนํ เอกนฺเตน เตสํ หิตสุขนิปฺผาทนโต โสภนํ, ตถา ลกฺขณานุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิตรูปกายตาย ธุตวิลมฺพิตาทิโทสรหิตํ อวหสิตราชหํสวสภวารณมิคราชคมนํ กายคมนํ, ญาณคมนญฺจ นิมฺมลวิปุลกรุณาสติวีริยาทิคุณวิเสสสมงฺคีภูตมภินีหารโต ยาว มหาโพธิํ อนวชฺชตาย โสภนเมวาติฯ อถ วา สกลมฺปิ โลกํ ปริญฺญาภิสมยวเสน สยมฺภุญาเณน ปริชานนฺโต สมฺมา คโต อวคโตติ สุคโต, ตถา โลกสมุทยํ ปหานาภิสมยวเสน ปชหนฺโต อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺโต สมฺมา คโต อตีโตติ สุคโต, โลกนิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน สมฺมา คโต อธิคโตติ สุคโต, โลกนิโรธคามินิปฏิปทาสงฺขาตํ มคฺคํ ภาวนาภิสมยวเสน สมฺมา คโต ปตฺโตติ สุคโตฯ อถ วา สมฺมา คทตีติ สุคโตฯ ภควา หิ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ วิเนยฺยานํ ยถารหํ กาลยุตฺตเมว ธมฺมํ ภาสติ, ตสฺมา สมฺมา คทตีติ ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ‘‘สุคโต’’ติ วุตฺโตฯ อถ วา สุนฺทรํ ฐานํ สมฺมาสมฺโพธิํ, นิพฺพานเมว วา คโตติ สุคโต, เตน สุคเตนฯ

[88] ‘‘อวคจฺฉตี’’ติอาทีสุ โย ภิกฺขุ อนูนํ อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนํ สุปริปุณฺณํ ตโตเยว ปรมํ วิสิฏฺฐํ อิมํ อภิธมฺมาวตารํ นาม ปกรณํ อวคจฺฉติ อวพุชฺฌติ, สมฺมาอุคฺคหณธารณาทิสมฺปาทนวเสน โอคาหิตฺวา ชานาติฯ อถ วา ปรมนยทีปนโต ปรมํ อิมํ ปกรณํ โย อนูนํ กตฺวา อวคจฺฉติ ชานาติ, ตสฺเสวํ อวคจฺฉโต ยถาสภาวํ มนนโต มติสงฺขาตา ปญฺญา ทุราสเท มํสจกฺขุนา ปรมาณุ วิย โลกิยญาเณน ทุราสเท ทุราธิคนฺตพฺเพ อธิคนฺตุํ ทุกฺกรตเร, อติคมฺภีรฏฺฐาเน ฐเปตฺวา สิเนรุปพฺพตราชานํ ราหุอาทีหิ มหากาเยหิปิ สพฺเพน สพฺพํ อชฺโฌคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย มหาสมุทฺเท วิย ฐเปตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธํ สาริปุตฺตาทีหิปิ มหาญาเณหิ สาวเกหิ สพฺเพน สพฺพํ อชฺโฌคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยรูเป อภิธมฺมนเย วิชมฺภเต เหมนฺตสาลปนฺติ วิย ปตฺถรติ, อภิมุขาภิมุเขเยว ธมฺเม ปวตฺตตีติ วา อตฺโถฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตติโย ปริจฺเฉโท

เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา

[89] นามสามญฺญโตเยว ทฺเวปญฺญาสาติ ผสฺสาทินามสามญฺเญน ทฺวีหิ อธิกา ปณฺณาส โหนฺติ, สมฺปยุตฺตธมฺมเภทโต ปน เอกูนนวุติจิตฺตสมฺปยุตฺโต ผสฺโส เอกูนนวุติวิโธติ เอวมาทินา พหุวิธาปิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ