[48-9] เอวํ อวิเสเสน กุสลสทิสตํ อติทิสิตฺวา อิทานิ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิปทากฺกโม เจวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา หิ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนฺตสฺส ตํ ฌานํ ตํปฏิปทเมว โหติ, เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อปริหีเน ตสฺส ตสฺส วิปาโก นิพฺพตฺตมาโน ตํตํปฏิปโทว ภวิตุํ อรหติฯ ฉนฺทาธิปเตยฺยาทิภาโว ปน ตสฺมิํ ขเณ วิชฺชมานานํ ฉนฺทาทีนํ อธิปติปจฺจยภาเวน โหติ, น อาคมนวเสนฯ ตถา หิ เอกเมว ฌานํ นานกฺขเณสุ นานาธิปเตยฺยํ โหติ, ตสฺมา วิปากสฺส อาคมนวเสน ฉนฺทาธิปเตยฺยาทิตา น คหิตาฯ เตนาห ‘‘อภาโวธิปตีน’’นฺติฯ ตทภาวโตว สรสโต ตสฺส หีนาทิตา น สมฺภวตีติ สาปิ ฌานาคมนโตว วุตฺตาฯ

รูปาวจรารูปาวจรวิปากวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โลกุตฺตรวิปากวณฺณนา

มคฺคจิตฺตสฺส วิย ผลจิตฺตสฺส มคฺคโยคโต เภทาภาเวน ‘‘จตุมคฺคโยคโต’’ติ อวตฺวา ‘‘จตุมคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตผลตฺตา’’ติ วุตฺตํ, จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมฺปยุตฺตกุสลจิตฺตสฺส ผลตฺตา จตุพฺพิธสามญฺญผลสมฺปยุตฺตจิตฺตภาวโตติ อตฺโถฯ โสตาปตฺติมคฺคสฺส ผลํ จิตฺตํ โสตาปตฺติมคฺคผลจิตฺตํฯ เอวํ เสเสสุฯ มคฺควีถิยํ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ติกฺขตฺตุํ วา ผลสมาปตฺติยา อปริจฺฉินฺนปริมาณํ ปวตฺตมานมฺปิ ทฺวีสฺเวว ฐาเนสุ ปวตฺติยา ทุวิธเมว โหตีติ อาห ‘‘มคฺควีถิผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺติโต ทุวิธ’’นฺติฯ

[50-1] มคฺคสฺสานนฺตเร ผเล ลพฺภนฺติ มคฺคาคมนโตติ อธิปฺปาโยฯ

มคฺโค หิ อาคมนโต ‘‘สุญฺญโต’’ติ ลทฺธนาโม สคุณาลมฺพณวเสน อนิมิตฺตอปฺปณิหิตนามมฺปิ ลภตีติ ผลสฺส นามตฺตยมฺปิ เทติ, ตถา อาคมนโต อปฺปณิหิโต มคฺโค สคุณารมฺมณวเสน อนิมิตฺตสุญฺญตอปฺปณิหิตนามโกติ ผลสฺส นามตฺตยมฺปิ เทติฯ เอวญฺจ กตฺวา อภิธมฺเม เอเกกสฺส ผลสฺส ตีณิ ตีณิ นามานิ วุตฺตานิฯ นนุ จ อภิธมฺเม ‘‘สคุณารมฺมณโต นามํ อนธิปฺเปต’’นฺติ วุตฺตํ? สจฺจํ วุตฺตํ, ตํ ปน นามลาภํ สนฺธาย, น นามทานํฯ ตตฺถ หิ ววตฺถานกรตฺตาภาวโต ตถา อนธิปฺเปตํ, น อลพฺภนโตฯ อิธ ปน เอเกกสฺส ผลํ นามตฺตยมฺปิ ลภตีติ ววตฺถานปฺปโยชนาภาวโต สคุณารมฺมเณหิ ลทฺธนามทานสฺส อธิปฺเปตตฺตา ติวิธมฺปิ นามํ เทติฯ เอกนฺเตน เจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อิตรถา วิปสฺสนาปิ วิปสฺสโต ลทฺธนามมคฺคสฺส ตํ น ทเทยฺยาติฯ ปรภาคสฺมินฺติ อปรภาเคฯ วฬญฺชนผเลสูติ สมาปชฺชนวเสน อนุภวิตพฺพผเลสุฯ ‘‘วฬญฺชนผเลสุ นา’’ติ มคฺคาคมนํ สนฺธาย ปฏิกฺขิตฺตนฺติ อาห ‘‘วิปสฺสนาวเสเนวา’’ติอาทิฯ วฬญฺชนผลญฺหิ วิสุํ วิปสฺสนาวเสเนว นิพฺพตฺตตีติ ตสฺส ตํวเสน นามลาโภฯ ยทิ เอวํ มคฺคสฺส วิย อนิมิตฺตนามลาโภ น สิยา? ตํ น, ยถา มคฺคานนฺตรสฺส ผลสฺส วิย วฬญฺชนกผลสมาปตฺติยาปิ มคฺคาคมนโต จ ฌานปฏิปทาเภโท โหติ, เอวํ อนิมิตฺตนามมฺปิ ลพฺภตีติฯ

[52-3] โหนฺติ สาธิปตีเนวาติ เอตฺถ การณํ วุตฺตเมวฯ มคฺคภาเวนาติ โสฬสหิ อากาเรหิ จตุสจฺจปฏิเวธกมคฺคภาเวน, กิเลสมารณวเสน คมนสงฺขาเตน, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคิตพฺพภาวสงฺขาเตน วา มคฺคภาเวนฯ ผลํ…เป.… วุจฺจตีติ สยํ ผลภาวมฺปิ มคฺคสฺส ผลตฺตา, ตํสทิสตาย วา ตมุปาทาย มคฺโคติ วุจฺจติ ‘‘มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺน’’นฺติอาทีสูติ อธิปฺปาโยฯ

โลกุตฺตรวิปากวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อกุสลวิปากวณฺณนา

ยถา อติอิฏฺเฐ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ เวทนาเภทสมฺภวโต กุสลวิปากมโนวิญฺญาณธาตุ ทุวิธา โหติ โสมนสฺสสหคตา, อุเปกฺขาสหคตาติ, เอวํ อติอนิฏฺเฐ อนิฏฺฐมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ เวทนาเภโท นตฺถีติ อกุสลวิปากมโนวิญฺญาณธาตุ เอกวิธาวาติ ‘‘สตฺตากุสลวิปากานี’’ติ วุตฺตํฯ สติ หิ ตตฺถ เวทนาเภเท อติอนิฏฺเฐ โทมนสฺเสน ภวิตพฺพํ, น จ ปฏิเฆน วินา โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตีติฯ กายวิญฺญาณสฺส ทุกฺขสหคตา กุสลวิปาเก วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ จ อกุสลวิปาเกสุ ลพฺภมานทุกฺขํ วิย นาติกฏุกาปิ อุเปกฺขา เอกนฺตนิหีนสฺส อกุสลสฺส วิปากภาวโต ทุกฺขสภาวตฺตา หีนา เอวฯ น หิ อกุสลสฺส วิปาโก อทุกฺโข โหติ, อุเปกฺขาภาโว ปนสฺส พลวตา พาธิยมานสฺส ปฏิปหริตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ทุพฺพลปุริสสฺส เตน กริยมานพาธสฺส อุเปกฺขนา วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิมานิ…เป.… จิตฺตานีติ อิมานิ สตฺต เอเกกสฺส อกุสลสฺส วิปากจิตฺตานิ, น ปน กุสลวิปาเก วิย ติเหตุกาทิปุญฺญวิเสเสนฯ อุทฺธจฺจสหคตสฺสปิ หิ ปวตฺติยํ สตฺเตว วิปากา ลพฺภนฺติฯ กสฺมา ปเนตฺถ ยถา กุสลวิปากํ สเหตุกมฺปิ อุทฺธฏํ, น เอวํ อกุสลวิปากนฺติ? เหตูนํ อสมฺภวโตฯ โลภาทีนญฺหิ เอกนฺตสาวชฺชตาย อโยนิโสมนสิการเหตุกานํ นตฺถิ วิปากภาโว, อโลภาทีนมฺปิ เอกนฺตมนวชฺชสภาวานํ วา การณสฺส ตพฺพิทูรตาย นตฺเถว อกุสลวิปากภาโวฯ น หิ อโลภาทีนํ ปฏิปกฺขโลภาทโย เต อภินิปฺผาเทนฺติ, ตสฺมา อิทํ สพฺพถา สเหตุปฺปวตฺติยา อสมฺภวโต อเหตุกเมวาติฯ