รูปาวจรารูปาวจรวิปากวณฺณนา

มหคฺคตวิปากานํ ตํตํกุสลาคมนวเสเนว ฌานงฺคหานิ, น ปน ภาวนาวิเสเสนาติ เตสํ ปหานงฺคานิ อนุทฺธฏานิฯ อุปปตฺติยนฺติ อุปปตฺติภเวฯ

อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[44] กุสลานุคตํ กตฺวาติ กุสลานุรูปํ กุสลสทิสํ กตฺวาฯ ยถา กามาวจรวิปากํ กุสลโต วิสทิสมฺปิ กตฺวา วิภตฺตํ, เอวมกตฺวา กุสลสทิสเมว กตฺวาติ อตฺถํ วทนฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน กุสลานนฺตรํ กตฺวา มหคฺคตวิปากานํ ภาชิตปาฬิํ สนฺธาย ‘‘กุสลานุคตํ กตฺวา ภาชิต’’นฺติ วุตฺตํฯ ปาฬิยญฺหิ –

‘‘กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมิํ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 431) –

กามาวจรวิปากํ วิภชิตฺวา มหคฺคตวิปากํ วิภชนฺเตน –

‘‘กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมิํ สมเย รูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา กุสลา, ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ…เป.… อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ (ธ. ส. 498)ฯ

เอวํ กุสลํ อุทฺทิสิตฺวา ตทนนฺตรํ กตฺวา มหคฺคตํ วิปากํ วิภตฺตํ, ตสฺมา ยถา กามาวจรวิปากํ, เอวํ อวิภชิตฺวา อิทํ กุสลานนฺตรํ กตฺวา วิภตฺตนฺติ อิมมตฺถํ โชเตตุํ อฏฺฐกถายํ ‘‘กุสลานุคตํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ อิมินาปิ จ อาจริเยน ปริหารมุเขน วกฺขมานอตฺถวิเสสวจนิจฺฉาย ตตฺถ วุตฺตนเยเนว โจทนา กตาฯ เอวญฺหิ สติ กุสลานนฺตรํเยว ผลํ อุปฺปชฺชตีติ ญาปนํ สุฏฺฐูปปนฺนํ โหตีติ อยเมตฺถ อมฺหากํ อาจริยสฺส มคฺโคฯ

มหคฺคตนฺติ มหคฺคตวิปากํฯ ตญฺหิ อิธ อธิคตํฯ กามา…เป.… ยโตติ ยสฺมา กามาวจรกุสลํ อสมานผลํ โหติ ติเหตุกสฺส ทุเหตุกาเหตุกวิปากานํ, ทุเหตุกสฺส จ อเหตุกวิปากานมฺปิ ชนนโต, น เอวมิทํ, อิทํ ปน เอกนฺเตเนว สทิสวิปากชนนโต สมานผลเมว, ตสฺมาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘กุสล’’นฺติ อวุตฺเตปิ กามาวจรปุญฺญํวาติ อุปมิตตฺตา อุปเมยฺยสฺสปิ กุสลภาโว วิญฺญายติฯ กสฺมา ปเนตํ สทิสวิปากํ, น กามาวจรํ วิย วิสทิสวิปากมฺปีติ? วุจฺจเต – กามาวจรปุญฺญญฺหิ อาจินนฺโต รูปตณฺหาทินานาวตฺถุกกามตณฺหูปนิสฺสยโต อาจินติ, ตสฺมา ตทูปนิสฺสยกุสลํ ตทนุรูปโต นานาวตฺถุกํ วิปากํ ชเนติฯ มหคฺคตํ ปน อาจินนฺโต เอกวตฺถุกาเยว ภวตณฺหาย วเสน อาจินตีติ ตทนุรูปโต ตํ นานาวตฺถุํ อชเนตฺวา เอกวตฺถุเมว ชเนตีติฯ

[45-6] สพฺพถาติ ธมฺมโต อารมฺมณโต ปฏิปทาทิโต จฯ ตถา หิ เย ผสฺสาทโย กุสเล จ ลพฺภนฺติ, เต วิปาเกปิ ลพฺภนฺติ, ยสฺมิญฺจ อารมฺมเณ กุสลํ ปวตฺตติ, ตตฺเถว อิทํ วิปากมฺปิฯ ยาว ปฏิปทาทโย กุสลสฺส ลพฺภนฺติ, ตาว อิมสฺส วิปากสฺสปีติฯ

กามํ ยสฺส กสฺสจิ ฉายา ตํตํวตฺถุสทิสาว, มหนฺตสฺส ปน กุสลวิปากสฺส มหนฺตาหิเยว อุปมาหิ ภวิตพฺพนฺติ ‘‘คชาทีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อปเร อปเร อตฺตภาเว ภวํ เวทนมสฺสาติ อปราปริยเวทนํฯ ยทิ อปราปริยเวทนํ น โหติ, กถญฺจรหิ อิมสฺส ผลุปฺปตฺตีติ อาห ‘‘ฌานา อปริหีนสฺสา’’ติอาทิฯ

[47] กุสลานนฺตรนฺติ กุสลภวานนฺตรํฯ ยสฺมิญฺหิ ภเว ตํ กุสลํ กตํ, โส อิธ กุสล-สทฺเทน อุปจารโต คหิโต กมฺมานนฺตรํเยว ผลสฺส อสมฺภวโตฯ น หิ ตํ โลกุตฺตรกุสลํ วิย อนนฺตรผลนิปฺผาทกํ, อถ โข เอกจฺจกามาวจรกุสลํ วิย อปราปริยเวทนํ อหุตฺวา สติปิ อเนเกเยว กามาวจรกมฺเม มโหโฆ วิย ปริตฺตํ อุทกํ ตมชฺโฌตฺถริตฺวา อตฺตโนเยว วิปากทาเนน เอกนฺเตน อนนฺตรภเวเยว ผลํ นิพฺพตฺเตติฯ นนุ จ อปริหีนชฺฌานสฺเสว กสฺสจิ นิกนฺติวเสน กามภเว ปฏิสนฺธิ โหติฯ ตถา หิ ติสฺสมหาพฺรหฺมา อุปริพฺรหฺมโลกูปปตฺติยา ภาวิตมคฺโค ภิกฺขูหิ ยาจิโต ตโต จวิตฺวา โมคฺคลิพฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสีติ วุตฺตนฺติ ตํ กถนฺติ? นิกนฺติพเลเนว ฌานํ ปริหายตีติ ตโต ปริหีนชฺฌาโน นิพฺพตฺตตีติ วทนฺติฯ อปเร ปน อาจริยา ‘‘อนีวรณาวตฺถาย นิกนฺติยา ฌานสฺส ปริหานิ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพา’’ติ วตฺวา ‘‘สติปิ มหคฺคตกมฺมุโน วิปากํ ปฏิพาหนสมตฺถสฺเสว ปริตฺตกมฺมสฺส อภาเว ‘อิชฺฌติ, ภิกฺขเว, สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’ติ (อ. นิ. 8.35) วจนโต กามภเว เจโตปณิธิ มหคฺคตกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา ปริตฺตกมฺมุโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํฯ เอตสฺสาติ อิมสฺสตฺถสฺส ญาปนตฺถนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[48-9] เอวํ อวิเสเสน กุสลสทิสตํ อติทิสิตฺวา อิทานิ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิปทากฺกโม เจวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา หิ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนฺตสฺส ตํ ฌานํ ตํปฏิปทเมว โหติ, เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อปริหีเน ตสฺส ตสฺส วิปาโก นิพฺพตฺตมาโน ตํตํปฏิปโทว ภวิตุํ อรหติฯ ฉนฺทาธิปเตยฺยาทิภาโว ปน ตสฺมิํ ขเณ วิชฺชมานานํ ฉนฺทาทีนํ อธิปติปจฺจยภาเวน โหติ, น อาคมนวเสนฯ ตถา หิ เอกเมว ฌานํ นานกฺขเณสุ นานาธิปเตยฺยํ โหติ, ตสฺมา วิปากสฺส อาคมนวเสน ฉนฺทาธิปเตยฺยาทิตา น คหิตาฯ เตนาห ‘‘อภาโวธิปตีน’’นฺติฯ ตทภาวโตว สรสโต ตสฺส หีนาทิตา น สมฺภวตีติ สาปิ ฌานาคมนโตว วุตฺตาฯ

รูปาวจรารูปาวจรวิปากวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โลกุตฺตรวิปากวณฺณนา

มคฺคจิตฺตสฺส วิย ผลจิตฺตสฺส มคฺคโยคโต เภทาภาเวน ‘‘จตุมคฺคโยคโต’’ติ อวตฺวา ‘‘จตุมคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตผลตฺตา’’ติ วุตฺตํ, จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมฺปยุตฺตกุสลจิตฺตสฺส ผลตฺตา จตุพฺพิธสามญฺญผลสมฺปยุตฺตจิตฺตภาวโตติ อตฺโถฯ โสตาปตฺติมคฺคสฺส ผลํ จิตฺตํ โสตาปตฺติมคฺคผลจิตฺตํฯ เอวํ เสเสสุฯ มคฺควีถิยํ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ติกฺขตฺตุํ วา ผลสมาปตฺติยา อปริจฺฉินฺนปริมาณํ ปวตฺตมานมฺปิ ทฺวีสฺเวว ฐาเนสุ ปวตฺติยา ทุวิธเมว โหตีติ อาห ‘‘มคฺควีถิผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺติโต ทุวิธ’’นฺติฯ

[50-1] มคฺคสฺสานนฺตเร ผเล ลพฺภนฺติ มคฺคาคมนโตติ อธิปฺปาโยฯ