อพฺยากตวณฺณนา

อญฺญมญฺญวิสิฏฺฐานํ กุสลากุสลานํ ปากนฺติ วิปากํ, วิปกฺกภาวมาปนฺนานมรูปธมฺมานเมตมธิวจนํฯ ยถา หิ โลเก สาลิพีชาทีนํ ผลานิ ตํสทิสานิ นิพฺพตฺตานิ วิปกฺกานิ นาม โหนฺติ, วิปากนิรุตฺติญฺจ ลภนฺติ, น มูลงฺกุรปตฺตทณฺฑนฬาทีนิ, เอวํ กุสลากุสลานํ ผลานิ อรูปธมฺมภาเวน, สารมฺมณภาเวน จ ตํสทิสานิ วิปกฺกภาวมาปนฺนานีติ วิปากนิรุตฺติํ ลภนฺติ, น ปน กมฺมาภินิพฺพตฺตาปิ รูปธมฺมา กมฺมวิสทิสตฺตาฯ วิปากเมว จิตฺตํ วิปากจิตฺตํฯ กรณมตฺตํ กิริยา ผลทานาสมฺภวโตฯ เยน ปน การเณน ตสฺส ผลทานํ น สมฺภวติ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ กิริยา เอว จิตฺตํ กิริยจิตฺตํฯ วิปากสฺส กามาวจราทิภาโว กุสเล วุตฺตนเยน ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺโพฯ อโลภาทิสมฺปยุตฺตเหตูหิ สห วตฺตนโต สเหตุกํฯ ตทภาวโต อเหตุกํฯ นิพฺพตฺตกเหตุวเสน สิชฺฌมานมฺปิ เหตํ สมฺปยุตฺตเหตุวเสเนว ‘‘สเหตุกมเหตุก’’นฺติ วุจฺจติ, อิตรถา ววตฺถานาภาวโตฯ

สกกุสลํ วิยาติ อตฺตโน ชนกํ กามาวจรกุสลํ วิยฯ ชนกชนิตพฺพสมฺพนฺธวเสน หิ ตํ ตํ กุสลํ ตสฺส ตสฺส วิปากสฺส สกํ นามํ โหติฯ

‘‘สกกุสลํ วิยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปวตฺตาการอารมฺมณาทิโต จสฺส ตํสทิสตา อาปชฺเชยฺยาติ ตํนิวารณตฺถมาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิฯ ฉสุ อารมฺมเณสูติ ปริตฺตาทิอตีตาทิอชฺฌตฺตาทิเภเทสุ ฉสุ รูปาทิอารมฺมเณสุฯ ภวนฺตรปฏิสนฺธานโต ปฏิสนฺธิฯ อวิจฺเฉทปฺปวตฺติเหตุภาเวน ภวสฺส องฺคนฺติ ภวงฺคํฯ นิพฺพตฺติตภวโต ปริคญฺญตาย จุติเหตุตาย จุติฯ ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสูติ กามาวจรธมฺมปริยาปนฺเนสุฯ กามาวจรธมฺมา หิ กิเลสวิกฺขมฺภนาทีสุ อสมตฺถภาเวน ปริตฺตานุภาวตาย, โอฬาริกาหิ วา กามตณฺหาทีหิ ปริโต คหิตตฺตา ‘‘ปริตฺตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ วิปากสฺส สงฺกปฺเปตฺวา อารมฺมณคฺคหณาภาวโต กมฺมานุรูปเมว ปวตฺตตีติ ปริตฺตกมฺมวิปาโก ปริตฺตารมฺมเณเยว ปวตฺติตุมรหติ, น มหคฺคตอปฺปมาณารมฺมเณติ วุตฺตํ ‘‘ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสู’’ติฯ ยทิ เอวํ มหคฺคตวิปาโกปิ มหคฺคตารมฺมเณเยว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, สญฺญายตฺตารมฺมณสฺส สมาธิปฺปธานสฺส กมฺมสฺส อปฺปนาปตฺตสฺส ตาทิเสเนว วิปาเกน ภวิตพฺพตฺตาฯ

วณฺณลกฺขณาทิกญฺหิ อคฺคเหตฺวา โลกสญฺญานุโรเธเนว คหิเต ปถวาทิเก ปริกมฺมสญฺญาย สมุปฺปาทิตํ ปฏิภาคนิมิตฺตสงฺขาตมารมฺมณํ สญฺญาวสํ สญฺญายตฺตํ โหติ, ตสฺมา ตทารมฺมณสฺส สมาธิปฺปธานสฺส อปฺปนาปตฺตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน สมาธิปฺปธานอปฺปนาปตฺเตหิ วิย สญฺญายตฺตารมฺมณตาย นิพฺพิเสเสเนว ภวิตพฺพํฯ ปริตฺตวิปาโก ปน มหคฺคตอปฺปมาณปญฺญตฺตารมฺมณกมฺมนิพฺพตฺโตปิ โหติ, โส ปรโต อาคมิสฺสติฯ

มุขนิมิตฺตํ วิยาติ มุขํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนนิมิตฺตํ วิยฯ ยถา หิ ตํ นิรีหํ อปรํ มุขนิมิตฺตํ อุปฺปาเทตุํ, อญฺญํ วา กิญฺจิ อตฺตโน พเลน กาตุํ น สกฺโกติ, เอวเมตมฺปิ วิปากุปฺปาทนาทีสุ น อุสฺสหติฯ เตนาห ‘‘นิรุสฺสาห’’นฺติฯ อุสฺสาโหติ เจตฺถ อนุปจฺฉินฺนาวิชฺชาตณฺหามานานุสยสฺมิํ สนฺตาเน วิปากุปฺปาทนสมตฺถตาสงฺขาโต, อาเสวนปจฺจยภาวสงฺขาโต, วิญฺญตฺติชนกตาสงฺขาโต จ พฺยาปาโรฯ โส วิปาเก นตฺถิ กมฺมเวคุกฺขิตฺตตฺตา ปติตํ วิย หุตฺวา ปวตฺตมานสฺส ตสฺส เอกนฺเตน ทุพฺพลภาวโตติ ตํ นิรุสฺสาหํฯ

วิปจฺจนฏฺฐานนฺติ วิปจฺจนวเสน ปวตฺตนฏฺฐานํ, ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน จตุกิจฺจานเมเตสํ ปวตฺติโอกาโสติ อตฺโถฯ ตตฺถ จุติภวงฺคานํ อนฺตราฬํ ปฏิสนฺธิกิจฺจานํ ฐานํ, ปฏิสนฺธิอาวชฺชนานํ, ตทารมฺมณาวชฺชนานํ, ชวนาวชฺชนานํ, โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนานญฺจ อนฺตราฬํ ภวงฺคกิจฺจานํ ฐานํ, ตทารมฺมณปฏิสนฺธีนํ, ชวนปฏิสนฺธีนํ, ภวงฺคปฏิสนฺธีนํ วา อนฺตราฬํ จุติกิจฺจานํ ฐานํ, ชวนภวงฺคานํ อนฺตราฬํ ตทารมฺมณกิจฺจานํ ฐานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยสฺมา ปเนตํ ฐานํ ธมฺมานํ ตํตํกิจฺจวเสน ปากฏํ โหติ, ตสฺมา ฐานํ เวทิตพฺพนฺติ ฐานํ อุทฺธริตฺวา ปากฏกิจฺจวเสเนว ตํ ปกาเสตุํ ‘‘อิมานิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา กิจฺจมฺปิ กิจฺจวนฺตานํ ปวตฺติฏฺฐานภาเวน คยฺหตีติ ฐานนฺติปิ กิจฺจเมว อุทฺธฏนฺติ ตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อิมานิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[32] อณฺฑชชลาพุชโยนิสมฺภวานํ มนุสฺสานํ, วินิปาติกาสุรานญฺจ อเหตุกปฏิสนฺธิยาปิ สพฺภาวโต อาห ‘‘ทุเหตุกติเหตูน’’นฺติฯ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ทฺเว อโลภาทโย เหตู เยสํ เต ทุเหตุกาฯ เอส นโย ติเหตุเกสุปิฯ ตตฺถ ทุเหตุกานํ ญาณวิปฺปยุตฺตานิ จตฺตาริ, ติเหตุกานํ ญาณสมฺปยุตฺตานิ จตฺตาริ ปฏิสนฺธิโย โหนฺติ, ตถา ภวงฺคจุติโยปิฯ เยน เยน หิ จิตฺเตน ปฏิสนฺธิ โหติ, ตํ ตเทว ภวงฺคจุติวเสนปิ ปวตฺตติฯ ตทารมฺมณํ ปน อวิเสเสน ทฏฺฐพฺพํ ทุเหตุกานมฺปิ ติเหตุกตทารมฺมณสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ นนุ เจตํ อสมเปกฺขิตาภิธานํ อาจริเยเนว อิมสฺส ปฏิสิทฺธตฺตาฯ ตถา หิ วกฺขติ –

‘‘อเหตุปฏิสนฺธิสฺส, น ตทารมฺมณํ ภเว;

ทุเหตุกํ ติเหตุํ วา, ทุเหตุปฏิสนฺธิโน’’ติฯ (อภิธ. 443);

นยิทมสมเปกฺขิตาภิธานํ ปฏิสนฺธิชนกกมฺมํ สนฺธาย ตตฺถ ปฏิสิทฺธตฺตาฯ เยน หิ กมฺเมน ยา ปฏิสนฺธิ อาทินฺนา, น ตํ ตโต อธิกตรํ ตทารมฺมณํ ปวตฺเต อภินิปฺผาเทติฯ ยํ ปน อญฺญมฺปิ กิญฺจิ กมฺมํ ตทาลทฺธาวกาสํ สิยา, น ตํ ตตฺถ ตโต อธิกตรมฺปิ วิปากํ น นิพฺพตฺเตตีติ อตฺถิฯ ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 3.1.102) หิ ปฏฺฐานวจเนน อเหตุกสฺสาปิ นานากมฺเมน สุคติยํ สเหตุกตทารมฺมณมนุญฺญาตํฯ เตนาหุ อาจริยา –

‘‘โหติ อญฺเญน กมฺเมน, สเหตุกํ อเหตุน’’นฺติฯ

ยถา จ อเหตุกสฺส สเหตุกํ, เอวํ ทุเหตุกสฺส ติเหตุกมฺปิ อิจฺฉนฺติฯ อาจริยโชติปาลตฺเถโร ปน ‘‘สเหตุก’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อเหตุกานมฺปิ ติเหตุกตทารมฺมณํ อิจฺฉติฯ วุตฺตญฺหิ เตน ‘‘สเหตุก’’นฺติ อวิเสโสปเทเสน ทุเหตุกํ, ติเหตุกญฺจ คเหตพฺพํฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘อเหตุกสฺสาปิ ติเหตุกตทารมฺมณมภิหิตํ, ยญฺจรหิ อตฺถสมาเส อเหตุกานํ ติเหตุกผลานิ เทตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ กถํ? โส เอว ปุจฺฉิตพฺโพ, โย ตสฺส กตฺตาติฯ อปเร ปน ‘‘มูลสนฺธิยา ชฬตฺตา ตสฺส ติเหตุกตทาลมฺพณํ น ลพฺภติเยวา’’ติ วทนฺติฯ

[33-4] ตโตติ ปฏิสนฺธิโต ปรํ, ทุติยจิตฺตโต ปฏฺฐายฯ สติปิ อนฺตรนฺตรา วีถิจิตฺตุปฺปาเท ตทวสาเน อุปฺปชฺชมานสฺส ยาวตายุกํ อนิวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘ยาวตายุก’’นฺติฯ พลวารมฺมเณติ อติมหนฺตวิภูตารมฺมเณฯ ปญฺจทฺวาเร หิ อติมหนฺตารมฺมเณ มโนทฺวาเร วิภูตารมฺมเณ ตทารมฺมณมุปฺปชฺชติ, น อญฺเญสุฯ เอการมฺมณปฺปวตฺติยา ปฏิสนฺธาทีนํ ติณฺณมฺปิ เอกฏฺฐาเน ทสฺสนตฺถํ อุทฺเทเส ตทารมฺมณสฺส อวสานกรณํ, อิธ ปน ปวตฺติกฺกมวเสน จุติยา อวสานกรณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[35-6] กมฺมทฺวารนฺติ กายวจีกมฺมทฺวารสฺส ชนกวเสน น ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ กาโยติ กายวิญฺญตฺติฯ กมฺมนฺติ ตํสมุฏฺฐาปิกา เจตนา, กาเยน กตํ กมฺมํ กายกมฺมํฯ กิญฺจาปิ หิ กาโย กมฺมสฺส จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ น เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, ตถาปิ ตํสมุฏฺฐานสฺส ตสฺส สพฺภาเวเยว กายกมฺมาทิโวหาโรติ ตํ เตน กตนฺติ วุจฺจติฯ กายกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานภูตํ ทฺวารํ กายกมฺมทฺวารํฯ

ยทิ เอวํ กมฺมทฺวารววตฺถานํ น สิยา ฯ กายทฺวาเรน หิ สิทฺธํ กมฺมํ ‘‘กายกมฺม’’นฺติ วุจฺจติฯ ตํ ปน ‘‘ทฺวาเร จรนฺติ กมฺมานี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 กายกมฺมทฺวาร) วจนโต วจีทฺวาเรปิ สิชฺฌตีติ ทฺวาเรน กมฺมววตฺถานํ น สิยา, ตถา วจีกมฺมํ กายทฺวาเรปิ สิชฺฌตีติ กมฺเมน ทฺวารววตฺถานมฺปิ น สิยาติ? ตํ น, ตพฺพหุลวุตฺติยา เจว เยภุยฺเยน วุตฺติยา จ ววตฺถิตตฺตาฯ กายกมฺมญฺหิ กายทฺวาเรเยว พหุลํ ปวตฺตติ, อปฺปํ วจีทฺวาเร, ตสฺมา กายทฺวาเร พหุลปฺปวตฺตนโต เอตสฺส กายกมฺมภาโว สิทฺโธ วนจรกาทีนํ วนจรกาทิภาโว วิยฯ ตถา กายกมฺมเมว เยภุยฺเยน กายทฺวาเร ปวตฺตติ, น อิตรํ, ตสฺมา กายกมฺมสฺส เยภุยฺเยน เอตฺเถว ปวตฺติโต อสฺส กายกมฺมทฺวารภาโว สิทฺโธ พฺราหฺมณคามาทีนํ พฺราหฺมณคามาทิภาโว วิยาติ เนตฺถ กมฺมทฺวารววตฺถาเน โกจิ วิพนฺโธติฯ วจีกมฺมทฺวาเรปิ เอส ปพนฺโธ ยถาสมฺภวํ ทฏฺฐพฺโพฯ

มโนกมฺมทฺวารํ ปน สยํ มโนเยว สมานํ อตฺตนา สหคตเจตนาอนภิชฺฌาทิกมฺมานํ ปวตฺติทฺวารภาเวน มโนทฺวารสงฺขํ ลภตีติ น ตํ จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติทฺวารวเสน คณฺหาติฯ น หิ สยํ อตฺตโตว ปวตฺตติฯ ยทิ ปน จิตฺตสมฺปยุตฺตา กมฺมทฺวารภาเวน อธิปฺเปตา, ตทา เตสํ กมฺมทฺวารภาโว มนสฺมิํ น อุปจารียตีติ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ จิตฺตาธิปติภาโว จิตฺเต วิยาติ จิตฺตํ ‘‘มโนกมฺมทฺวาร’’นฺติ วุจฺจติฯ สภาวโต ปน กมฺมทฺวารํ นาม สมฺปยุตฺตธมฺมาเยวาติ จิตฺตํ ตโต ปวตฺตนโต มโนกมฺมทฺวารวเสน ปวตฺตติฯ อนนฺตรปจฺจยภูตสฺส ปน มโนกมฺมทฺวารภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อิธ ปน ‘‘อวิญฺญตฺติชนตฺตา’’ติ วจเนน กายวจีกมฺมทฺวารวเสเนว อปฺปวตฺติยา สาธิตตฺตา มโนกมฺมทฺวารํ น คหิตเมวฯ น หิ ‘‘อวิญฺญตฺติชนตฺตา’’ติ การณํ มโนกมฺมทฺวารวเสนปิ อปฺปวตฺติํ สาเธติฯ

อถ วา ‘‘อวิปากสภาวโต’’ติ วจเนน มโนกมฺมทฺวารวเสนปิ อปฺปวตฺติ สาธิตา โหติฯ ‘‘กมฺมทฺวาร’’นฺติ เอตฺถ กมฺมคฺคหเนน นานกฺขณิกกมฺมสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตสฺสาปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิติ อิเมสุ กายวจีกมฺมทฺวารสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ, มโนกมฺมทฺวาเรน สห ตีสุ เอว วา ยถา กุสลํ ปวตฺตติ, น เอวํ วิปาโก, ยถา จ กุสลํ กายวจีมโนกมฺมสฺส อายูหนวเสน ทานาทิปุญฺญกิริยวตฺถุวเสน ปวตฺตติ, น เอวมยํฯ อยํ ปน เนว กายวจีกมฺมทฺวาเรสุ ปวตฺตติ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตฺตาภาวโต, น กมฺมวเสน, มโนกมฺมทฺวารวเสนาปิ จ ปวตฺตติ วิปากุปฺปาทนภาวาภาวโต, น ปุญฺญกิริยวเสน ปวตฺตติ ทานาทิวเสน อปฺปวตฺตนโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมทฺวารญฺจ…เป.… โน สมา’’ติ วุตฺตํฯ เอวนฺติ ทานาทิวเสนฯ

[37] ‘‘ปริตฺตารมฺมณตฺตา’’ติอาทิ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน วิเสสทสฺสนํฯ ยสฺมา เอเต ปริตฺตารมฺมณา, กรุณามุทิตา จ ปญฺญตฺตารมฺมณา สตฺตปญฺญตฺติยํ ปวตฺตนโต, ตสฺมา ทฺวินฺนมาลมฺพณานํ เอกจิตฺตสฺส วิสยภาวานนุคมนโต น เตสุ กรุณามุทิตา กทาจิปิ ชายนฺตีติ อยเมตฺถ ปฐมคาถาย อธิปฺปาโยฯ

[38] ทุติยคาถาย ปน หิ-สทฺโท ยสฺมาติ อิมสฺส อตฺเถฯ ยสฺมา ‘‘ปญฺจ สิกฺขาปทา กุสลา’’ติ (วิภ. 715) วุตฺตา, ตสฺมาติ อตฺโถฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภควตา หิ สิกฺขาปทวิภงฺเค ‘‘ปญฺจ สิกฺขาปทา กุสลา’’ติ (วิภ. 715) เอวํ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติอาทีนํ ปญฺจนฺนํ สิกฺขาปทานํ กุสลภาโว วุตฺโต, เต จ วิรติสภาวา เอว อาทิโต ติณฺณํ สิกฺขาปทานํ, ปจฺฉิมสฺส จ สมฺมากมฺมนฺเต, อิตรสฺส สมฺมาวาจายํ, ปญฺจนฺนมฺปิ มิจฺฉาชีวเหตุกปญฺจทุจฺจริตโต วิรมณวเสน ปวตฺตานํ สมฺมาอาชีเว จ อนฺโตภาวโต, ตสฺมา ตา เอกนฺตกุสลภูตานํ กทาจิ อพฺยากเต ลภนฺติ, อิตรถา สทฺธาสติอาทโย วิย ‘‘สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา’’ติ วุจฺเจยฺยุนฺติฯ ยทิ เอวํ โลกุตฺตรผเลสุ อฏฺฐ, สตฺต วา มคฺคงฺคา น ลพฺภนฺตีติ? โน น ลพฺภนฺติ โลกิยวิรตีนเมว ตตฺถ เอกนฺตกุสลภาวสฺส วุตฺตตฺตา, โลกุตฺตรวิรติโย ปน ผลสฺส มคฺคปฏิพิมฺพภูตตฺตา มคฺคสทิสโต อฏฺฐงฺคิกตาย, สตฺตงฺคิกตาย จ ภวิตพฺพนฺติ น จ เอกนฺตกุสลภาเวน ววตฺถาเปตุํ ยุตฺตาฯ เอวญฺจ กตฺวา อุปริ โลกุตฺตรผเลสุปิ อฏฺฐงฺคิกตาทิเภโท มคฺโค อุทฺธโฏติฯ

[39] ‘‘ตถาธิปติโน’’ติอาทิ อธิปติวเสน วิเสสทสฺสนํฯ สพฺเพสมฺปิ หิ เตภูมกกุสลานํ อญฺโญ อายูหนกาโล, อญฺโญ วิปจฺจนกาโล, ตสฺมา น ตานิ อตฺตโน วิปาเกหิ อธิปติํ คาหาเปตุํ สกฺโกนฺตีติ น เต ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา ปวตฺตนฺติฯ โลกุตฺตรกุสลานิ จ ปน อายูหนกาลสฺส, วิปจฺจนกาลสฺส จ อนฺตราภาวโต อตฺตโน ฉนฺทาทีนํ พลสฺส อวูปสนฺตกาเลเยว วิปากํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ อนนฺตรปจฺจยา หุตฺวา วิปาเกหิ อธิปติํ คาหาเปตุํ สกฺโกนฺตีติฯ เอวญฺจ กตฺวา อุปริ โลกุตฺตรวิปากานํ อธิปติโยคํ วกฺขติฯ

[40] ยสฺมา โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถเรน วิปากานํ อาคมนโต อสงฺขาริกสสงฺขาริกภาโว อิจฺฉิโต, ติปิฏกจูฬนาคตฺเถเรน ปจฺจยโต, ตสฺมา อุภินฺนมฺปิ มติทสฺสนตฺถมาห ‘‘อสงฺขารสสงฺขารวิธาน’’นฺติอาทิฯ

ปุริมตฺเถโร หิ ยถา มุเข จลิเต อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ จลติ , เอวํ อสงฺขาริกสฺส กุสลสฺส วิปาโก อสงฺขาริโก, สสงฺขาริกสฺส วิปาโก สสงฺขาริโกติ อาห, ตสฺมา ตสฺส มติทสฺสนตฺถํ ‘‘อสงฺขาร…เป.… ปุญฺญโต’’ติ วุตฺตํฯ ทุติยตฺเถโร ปน อสงฺขาริกาทีสุ เยน เกนจิปิ จิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต อาสนฺนมรณสฺส อตฺตโน, ปเรสํ วา ปโยเคน วินา อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐาเน ปฏิสนฺธิ อุปฺปชฺชมานา อสงฺขาริกาฯ ยสฺส กสฺสจิ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กมฺมาทิปจฺจุปฏฺฐาเน สสงฺขาริกาฯ ตถา ภวงฺคจุติโยปิฯ ตทารมฺมณญฺจ ปณีตาปณีตอุตุโภชนาทิปจฺจยวเสน, อนนฺตรนิรุทฺธกุสลากุสลสฺส วเสน วา อสงฺขารสสงฺขารนฺติ เอวํ ปจฺจยโต อสงฺขาริกาทิวิธานตมาห, ตสฺมา ตสฺส มติทสฺสนตฺถํ ‘‘เญยฺยํ ปจฺจยโต เจวา’’ติ วุตฺตํฯ อิทเมว จ ปน อาจริยา ปสํสนฺติฯ

[41-2] หีนาทีนํ วิปากตฺตาติ อธิปติโยคาภาเวปิ หีนมชฺฌิมปณีตานํ กุสลานํ วิปากตฺตาฯ เอเตน อาคมนโต หีนาทิภาวํ วิภาเวติฯ วิเนยฺยสนฺตานคตกิเลสมลวิธมเนน ตสฺส ปุนนโต ปุญฺโญ วาโท วจีโฆโส เอตสฺส, วุตฺตนเยเนว ปุญฺญํ วทตีติ วา ปุญฺญวาที, เตน ปุญฺญวาทินาฯ ‘‘เอกนฺเตน สวตฺถุก’’นฺติ วุตฺเตปิ รูปโลเก ปวตฺติ อนิวาริตาติ อาห ‘‘กามโลกสฺมิ’’นฺติ ฯ ‘‘น ปนญฺญตฺถ ชายเต’’ติ อิมินา ปน พฺยติเรกโต ลทฺธมตฺถํ ทสฺเสตีติฯ

เอวํ ตาว สเหตุกวิปาเก นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ อเหตุเก นิทฺทิสิตุํ ‘‘อเหตุกวิปากจิตฺตํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

กสฺมา ปน สเหตุกสฺส กมฺมสฺส อเหตุกวิปาโก โหตีติ? วุจฺจเต – จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ตาว ปญฺจนฺนํ อารมฺมณาภินิปาตมตฺตตฺตา อโลภาทิสมฺปโยโค น สมฺภวติ, ตถา มนฺทตรกิจฺเจสุ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรเณสูติ เอวํ เหตูนํ อุปฺปตฺติยา อสมฺภวโต จ เนสํ อเหตุกตา ทฏฺฐพฺพาฯ อุเปกฺขาทิโยเค ปน จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ตาว จตุนฺนํ อิฏฺฐารมฺมเณปิ ปวตฺตมานานํ วตฺถารมฺมณสงฺฆฏฺฏนาย ทุพฺพลภาวโต อุเปกฺขาสหคตตา, กายวิญฺญาณสฺส จ ตาย พลวภาวโต สุขสหคตตา โหติฯ สมฺปฏิจฺฉนํ ปน อารมฺมณฆฏฺฏนโยคฺยภาเวน โอฬาริกตฺตา, จตุจิตฺตกฺขณาตีตวเสน จิรชาตตฺตา จ ทุพฺพลมตฺตโน นิสฺสเยน สห อสมานชาติกญฺจ จกฺขาทิวตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนหิ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ ลทฺธานนฺตรปจฺจยตาย, อปุพฺพนิสฺสยตาย จ อารมฺมณรสสฺสาเท ทุพฺพลนฺติ อิฏฺฐาทีสุ อารมฺมเณสุ อุเปกฺขาสหคตเมวฯ สนฺตีรณํ ปน วุตฺตวิปรีตโต อิฏฺฐารมฺมเณ สุขสหคตํ, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต จ อุเปกฺขาสหคตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ มโนวิญฺญาณธาตุ วิย วิสิฏฺฐมนนกิจฺจาภาวโต มโนมตฺตา นิสฺสตฺตนิชฺชีวาทิอตฺเถหิ ธาตุ จาติ มโนธาตุฯ สา หิ สติปิ วิญฺญาณภาเว มโนวิญฺญาณโต สมฺภวสฺส วิสิฏฺฐมนนกิจฺจสฺส อกรณโต มนนมตฺตาเยว โหติฯ วุตฺตลกฺขณวิปรีตโต ปน มโน จ ตํ วิญฺญาณญฺจาติ มโนวิญฺญาณํ, ตเทว ยถาวุตฺตฏฺเฐน ธาตูติ มโนวิญฺญาณธาตุฯ

วิญฺญาณปญฺจกํ นิยตารมฺมณํ ยถากฺกมํ รูปาทิเอเกกสฺเสว อารมฺมณกรณโตฯ เสสตฺตยมนิยตารมฺมณํ ปญฺจารมฺมณิกฉฬารมฺมณิกภาวโตฯ

ทฏฺฐพฺพตาย ทิฏฺฐํ, รูปายตนํฯ โสตพฺพตาย สุตํ, สทฺทายตนํฯ มุนิตพฺพตาย มุตํ, สมฺปตฺตสฺเสว คเหตพฺพตายาติ อตฺโถ, คนฺธาทิตฺตยสฺเสตํ นามํฯ จกฺขาทีหิ วินา เกวลํ มนสา เอว วิชานิตพฺพตาย วิญฺญาตํ, ธมฺมายตนํฯ อนามฏฺฐกาลวิเสสวจนตฺตา จ เนสํ อตีตานาคตาปิ รูปาทโย ทิฏฺฐาทิสทฺเทหิ วุจฺจนฺติฯ

เตเนว หิ ‘‘ทฏฺฐพฺพตายา’’ติอาทินา กาลสามญฺเญน เนสํ นิพฺพจนํ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐํ อารมฺมณํ ยสฺส ตํ ทิฏฺฐารมฺมณํฯ เอวํ สุตารมฺมณาทีสุฯ

จกฺขุโต ปวตฺตนฺติ จกฺขุทฺวารโตว ปวตฺตํ สพฺพวากฺยานํ อวธารณผลตฺตาฯ เตน มโนธาตุอาทีนํ จกฺขุวิญฺญาณภาโว นิวาริโต โหติ เตสํ ทฺวารนฺตรโตปิ ปวตฺติสมฺภวโตฯ อถ วา ‘‘จกฺขุโต ปวตฺต’’นฺติ อิทํ สญฺชาติปฺปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํ, น สญฺจรณปฺปวตฺติํ, ตสฺมา ยถา กุณฺฑมุขโต อุทกํ สญฺจรณวเสน ปวตฺตติ, น เอวํ ปวตฺตมิธ คหิตํฯ ยถา ปน จนฺทกนฺตปาสาณโต อุทกํ สญฺชาติวเสน ปวตฺตติ, เอวํ ปวตฺตเมว จกฺขุโต ปวตฺตนฺติ คหิตํฯ ยถา จ กิํ? ยถา กุจฺฉิโต สมุฏฺฐิตํ ปิตฺตเสมฺหรุหิราทิ มุขโต สนฺทนฺตมฺปิ ‘‘มุขสฺสโว’’ติ น วุจฺจติ, มุขโตเยว ปน สมุฏฺฐหิตฺวา ตโต สวนฺตํ เขฬํ ‘‘มุขสฺสโว’’ติ วุจฺจติ, เอวํ หทยวตฺถุสนฺนิสฺสยโต สมุฏฺฐหิตฺวา จกฺขุโต ปวตฺตมานํ จกฺขุวิญฺญาณํ นาม น โหติฯ จกฺขุโตเยว ปน สมุฏฺฐหิตฺวา ตโต ปวตฺตมานํ จกฺขุวิญฺญาณํ นามาติฯ โย ปน อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา พฺยญฺชนมตฺตสฺเสว อภินิวิสิตฺวา ตํทฺวารปฺปวตฺตานํ เสสานมฺปิ จกฺขุวิญฺญาณภาวํ มญฺเญยฺย, ตํ นิวาเรตุํ ปการนฺตเรนปิ วิคฺคหํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิต’’นฺติฯ ยถา จกฺขุโต ปวตฺตํ, จกฺขุสนฺนิสฺสิตํ วา วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํ, เอวํ โสตวิญฺญาณาทีสุปิ ‘‘โสตโต ปวตฺตํ, โสตสฺมิํ สนฺนิสฺสิตํ วา วิญฺญาณํ โสตวิญฺญาณ’’นฺติอาทินา โยชนํ อติทิสนฺโต อาห ‘‘ตถา โสตวิญฺญาณาทีนี’’ติฯ

จกฺขุสนฺนิสฺสิตํ หุตฺวา รูปสฺส วิชานนลกฺขณเมตสฺสาติ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํฯ

ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตวจเนน ทิพฺพจกฺขาทิกํ อญฺญํ รูปารมฺมณํ วิญฺญาณํ นิวตฺเตติ ฯ วิชานน-คฺคหเณน จกฺขุสนฺนิสฺสิเต ผสฺสาทิธมฺเม นิวตฺเตติฯ จกฺขุรูป-คฺคหเณน นิสฺสยโต, อารมฺมณโต จ จิตฺตํ วิภาเวติ อุภยาธีนวุตฺติกตฺตาฯ ยทิ หิ จกฺขุ นาม น สิยา, อนฺธาปิ รูปํ ปสฺเสยฺยุํ, น จ ปสฺสนฺติฯ ยทิ จ นีลาทิรูปํ นาม น สิยา, เทสาทินิยเมน น ภวิตพฺพํ, อตฺเถว จ นิยโมฯ เอกนฺตสารมฺมณตา จ จิตฺตสฺส วุตฺตาติ อารมฺมเณน วินา นีลาทิอาภาสํ จิตฺตํ ปวตฺตตีติ เอวํ ปวตฺโต วาโท มิจฺฉาวาโทติ คเหตพฺโพฯ เตนาห ภควา ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติอาทิ (ม. นิ. 1.204, 400; 3.421, 425; สํ. นิ. 4.60; กถา. 465)ฯ เอตฺถ สิยา – กิํ ปเนตํ จกฺขุ, รูปญฺจ วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหนฺตํ เอกเมว ปจฺจโย โหติ, อุทาหุ อเนกนฺติ? จกฺขุ ตาว เอกมฺปิ, รูปํ ปน อเนกเมว สงฺคตํฯ กิํ การณํ? ปจฺจยภาววิเสสโตฯ จกฺขุ หิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหนฺตํ อตฺถิภาเวเนว โหติ ตสฺมิํ สติ ตสฺส ภาวโต, อสติ อภาวโตฯ ยโต ตํ อตฺถิอวิคตปจฺจเยหิสฺส ปจฺจโยติ วุตฺตํ, สฺวายํ ปจฺจยภาโว น เอกสฺมิํ น สมฺภวตีติ เอกมฺปิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหติฯ รูปํ ปน ยทิปิ จกฺขุ วิย ปุเรชาตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ ปุเรตรํ อุปฺปนฺนํ หุตฺวา วิชฺชมานกฺขเณเยว อุปการกตฺตา, ตถาปิ อเนกเมว สงฺคตํ หุตฺวา ปจฺจโย โหติ อารมฺมณภาวโตฯ ยญฺหิ ตํ อารมฺมณํ ตสฺส ยถา ตถา อุปลพฺภนียวเสเนว อารมฺมณปจฺจยภาโว, วิญฺญาณสฺส จ อินฺทฺริยาธีนวุตฺติกสฺส อารมฺมณสภาวูปลทฺธิ น เอกทฺวิกลาปคตวณฺณวเสน โหติ, นาปิ กติปยกลาปคตวณฺณวเสน, อถ โข อาโภคานุรูปํ อาปาถคตวณฺณวเสนาติ อเนกเมว รูปํ สํหจฺจการิตาย วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหตีติฯ

อมุเมว หิ วิเสสํ วิภาเวตุํ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จา’’ติ (ม. นิ. 1.204, 400; 3.421, 425; สํ. นิ. 4.60; กถา. 465) ปาฬิยํ วจนเภโท กโตติฯ เอวํ โสตวิญฺญาเณปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํฯ ฆานวิญฺญาณาทีนํ ปน สมฺปตฺตคฺคาหตาย อตฺตโน นิสฺสเยน สห อลฺลีนสฺเสว คหณโต เอกกลาปคตมฺปิ คนฺธาทิกํ เตสํ อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหติฯ

รูปมตฺตารมฺมณรสนฺติ รูปายตนมตฺตสฺเสว อารมฺมณกรณรสํฯ มตฺต-สทฺเทน ยถา อารมฺมณนฺตรํ นิวตฺเตติ, เอวํ รูปายตเนปิ ลพฺภมาเน เอกจฺเจ วิเสเส นิวตฺเตติฯ น หิ จกฺขุวิญฺญาณํ วณฺณมตฺตโต อญฺญํ กิญฺจิ นีลาทิวิเสสํ ตตฺถ คเหตุํ สกฺโกติฯ เตนาห ภควา – ‘‘ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กิญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อญฺญตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติฯ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชมานํ รูปารมฺมเณ เอว อุปฺปชฺชนโต ตทภิมุขภาเวน คณฺหาตีติ วุตฺตํ ‘‘รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐาน’’นฺติฯ อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานํ อรูปธมฺมานํ สมนนฺตรวิคตา อรูปธมฺมา ปวตฺติโอกาสทาเนน อนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ อุปการกา, นิสฺสยารมฺมณา ธมฺมา วิย อาสนฺนการณาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปารมฺมณาย กิริยามโนธาตุยา อปคมปทฏฺฐาน’’นฺติฯ โสตวิญฺญาณาทีสุปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กิริยามโนธาตุยา อารมฺมณเภทโต ภินฺนสภาวตฺตา อาห ‘‘กิริยามโนธาตูน’’นฺติฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ คหิตํ รูปาทิอารมฺมณํ ตทนนฺตรเมว อปริปตนฺตํ กตฺวา สมฺปฏิจฺฉนฺตํ คณฺหนฺตํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘รูปาทิสมฺปฏิจฺฉนรส’’นฺติฯ ตถาภาเวน สมฺปฏิจฺฉนภาเวน ปจฺจุปฏฺฐาตีติ ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานํฯ

ฉสุ อารมฺมเณสุ กทาจิ ปญฺจนฺนํ ชจฺจนฺธาทิวเสน ตโตปิ อูนานํ, พฺรหฺมโลเก จ ทฺวินฺนเมว วิชานนสภาวาปิ ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา วุตฺตา ตํสภาวานติวตฺตนโต, ฉสฺเวว วา อิตเรสํ อารมฺมณานํ อนฺโตคธตฺตาฯ สนฺตีรณาทิรสาติ ยถาสมฺภวํ สนฺตีรณตทารมฺมณาทิกิจฺจา, สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘หทยวตฺถุปทฏฺฐานา’’ติ อิทํ อิมาสํ ทฺวินฺนํ มโนวิญฺญาณธาตูนํ อนิพทฺธฏฺฐานตาย นิพทฺธการณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ วุตฺตนเยน ปน ‘‘ตํตํอนนฺตราตีตวิญฺญาณาปคมปทฏฺฐาน’’นฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ อเหตุกจิตฺตานํ วิสุํ วิสุํ ลกฺขณาทิกสฺส ทสฺสิตตฺตา ปริเสสโต สเหตุกจิตฺตานํ เอกสทิสเมว ลกฺขณาทิกนฺติ วิญฺญายติฯ ตํ ปน เหฏฺฐา วิภาวิตเมวฯ

อิทานิ อิมาสํ อารมฺมณาทิโต เภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ปฐมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกนฺตมิฏฺฐารมฺมเณติ เอกนฺเตเนว อิฏฺฐารมฺมเณ, อติอิฏฺฐารมฺมเณติ อตฺโถฯ ปญฺจสุ ฐาเนสูติ สเหตุกวิปากานํ วุตฺเตสุ จตูสุ, สมฺปฏิจฺฉนโวฏฺฐพฺพนานํ อนฺตราฬสงฺขาตสนฺตีรณฏฺฐาเน จาติ ปญฺจสุ ฐาเนสุ, ปญฺจสุ กิจฺเจสูติ วา อตฺโถฯ กิญฺจาปิ โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส โทมนสฺสชวนาวสาเน ตทารมฺมณสมฺภเว อสติ ยํ กิญฺจิ ปริจิตปุพฺพํ ปริตฺตารมฺมณมารพฺภ อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณมุปฺปชฺชตีติ อิจฺฉิตํ, ตถา ปน อุปฺปชฺชมานสฺส กทาจิเยว สมฺภวโต เยภุยฺยปฺปวตฺติํ คเหตฺวา ฉ ฐานานิ อวตฺวา ปญฺเจว วุตฺตานิฯ อถ วา ตํ อุปฺปชฺชมานํ ตทารมฺมณฏฺฐาเนเยว นิพฺพตฺตตีติ ตํวเสเนว ตสฺสาปิ ฐานํ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อจกฺขุสํวตฺตนิกกมฺมนิพฺพตฺตตาย ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธฯ

กิญฺจาปิ หิ ชาติกฺขเณ อณฺฑชชลาพุชานํ สพฺเพสมฺปิ จกฺขุ นตฺถิ, ยสฺส ภาวาภาวโต อนฺธานนฺธวิจารณา ภเวยฺย, ตถาปิ จกฺขุสฺส อุปฺปชฺชมานารหกาเลปิ จกฺขุวิปตฺติวิพนฺธเกน กมฺมุนา ปฏิหตสามตฺถิเยน ปฏิสนฺธิทายเกน อิตเรนาปิ วา กมฺเมน ตสฺส อนุปาทิยมานตฺตา สตฺโต ‘‘ชจฺจนฺโธ’’ติ วุจฺจติฯ อถ วา ชจฺจนฺโธติ ปสูติยํเยว อนฺโธ, มาตุกุจฺฉิยํเยว อนฺโธ หุตฺวา นิกฺขนฺโตติ อตฺโถฯ เตน ทุเหตุกติเหตุกานํ มาตุกุจฺฉิคตกาเลปิ จกฺขุสฺส อวิปชฺชนํ สิทฺธํ โหติ, เอวํ ชาติพธิราทีสุปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํฯ ชจฺจชโฬติ ชาติยา อญฺญาณโก ฯ กิญฺจาปิ ทุเหตุกปฏิสนฺธิโกปิ ชาติยํ อญฺญาณโก, ตสฺส ปน ปวตฺติยํ ปญฺญา สมฺภวตีติ วุตฺตนเยน เยภุยฺยโต ปวตฺติยมฺปิ ปญฺญายาสมฺภวโต ชจฺจชโฬ เวทิตพฺโพฯ ชจฺจุมฺมตฺตโก สุราเมรยปานาทิอุมฺมตฺตกภาวสํวตฺตนิกกมฺมปริภาวิเตน กมฺเมน คหิตปฏิสนฺธิโกฯ ปณฺฑโกติ ปรทารคมนาทิกมฺมปริภาวิเตน กมฺมุนา คหิตปฏิสนฺธิโกฯ โส ปญฺจวิโธ อาสิตฺตปณฺฑโก อุสูยปณฺฑโก ปกฺขปณฺฑโก โอปกฺกมิกปณฺฑโก นปุํสกปณฺฑโกติฯ อิธ ปน โอปกฺกมิกปณฺฑกสฺส สเหตุกสฺสาปิ ภาวโต, นปุํสกสฺส จ วิสุํ คหณโต ตโย ปณฺฑกา อธิปฺเปตาฯ อาทิ-สทฺเทน ชาติมูคชาติปงฺคุลมมฺมนาทีนํ สงฺคโหฯ เกจิ ปน ‘‘เอกจฺเจ อเหตุกปฏิสนฺธิกา อวิกลินฺทฺริยา หุตฺวา โถกํ วิจารณปกติกาปิ โหนฺติ, ตสฺมา ตาทิสานมฺปิ อิธ อาทิ-สทฺเทน สงฺคโห’’ติ วทนฺติฯ เอตฺถ จ ชจฺจนฺธาทีนเมว อยํ ปฏิสนฺธีติ น คเหตพฺพาฯ ชจฺจนฺธาทโย ปน อิมินา ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตีติ คเหตพฺพํฯ

[43] ติเหตุกปุญฺญสฺสาติ ติเหตุกสฺสปิ อุกฺกฏฺฐปุญฺญสฺสฯ ทุเหตุกมฺมสฺส ปน สพฺพถาปิ โสฬสนฺนํ วิปากานํ อสมฺภวโต ตปฺปฏิกฺเขปปรตฺตา เจตนาย ‘‘ติเหตุกปุญฺญสฺสา’’ติ อวิเสสโต วุตฺตํฯ

กามาวจรวิปากวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปาวจรารูปาวจรวิปากวณฺณนา

มหคฺคตวิปากานํ ตํตํกุสลาคมนวเสเนว ฌานงฺคหานิ, น ปน ภาวนาวิเสเสนาติ เตสํ ปหานงฺคานิ อนุทฺธฏานิฯ อุปปตฺติยนฺติ อุปปตฺติภเวฯ

อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[44] กุสลานุคตํ กตฺวาติ กุสลานุรูปํ กุสลสทิสํ กตฺวาฯ ยถา กามาวจรวิปากํ กุสลโต วิสทิสมฺปิ กตฺวา วิภตฺตํ, เอวมกตฺวา กุสลสทิสเมว กตฺวาติ อตฺถํ วทนฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน กุสลานนฺตรํ กตฺวา มหคฺคตวิปากานํ ภาชิตปาฬิํ สนฺธาย ‘‘กุสลานุคตํ กตฺวา ภาชิต’’นฺติ วุตฺตํฯ ปาฬิยญฺหิ –

‘‘กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมิํ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 431) –

กามาวจรวิปากํ วิภชิตฺวา มหคฺคตวิปากํ วิภชนฺเตน –

‘‘กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมิํ สมเย รูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา กุสลา, ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ…เป.… อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ (ธ. ส. 498)ฯ