3. ตติโย ปริจฺเฉโท

เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา

[89] สพฺเพ เจตสิกา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา เย สพฺเพ เจตสิกา อาทิจฺจพนฺธุนา พุทฺเธน วุตฺตา, เต สพฺเพ เจตสิกา นามสามญฺญโต นามสมานภาเวน ทฺเวปญฺญาสภวนฺติ เต, อโนตฺตปฺปปริโยสานา ทฺวิปญฺญาส ภวนฺติฯ

[90-92] จตุปญฺญาสธา กาเม, รูเป ปญฺจทเสริตา กาเม กามาวจเร จตุปญฺญาส จิตฺตานิ อีริตาฯ รูเป รูปาวจเร ปญฺจทส จิตฺตานิ อีริตา ภวนฺติฯ ทฺวาทสารูเป อรูปาวจเร ทฺวาทส จิตฺตานิ ภวนฺติฯ จตฺตาลีส มนาสวา โลกุตฺตรจิตฺตานิ จตฺตาลีส ภวนฺติ, เอกวีสสตํ สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา สมาสโต สงฺเขปโต เอกวีสสตํ โหติฯ เอเตสุ เตสมุปฺปตฺติํ อิโต ปรํ เอเตสุ มยา วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติํ เอกํ เอกํ อุทฺธริตฺวา จิตฺตเจตสิเกสุ ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย อหํ ปวกฺขามิ เทสิสฺสามิฯ

[93] เอกคฺคตา จิตฺเตกคฺคตา มนกฺกาโร มนสิกาโร ชีวิตํ ผสฺสปญฺจกํ เอเต อฏฺฐ เจตสิกา อวินิพฺโภคา อญฺญมญฺญโต อวิคตา เอกุปฺปาทา สมานุปฺปาทา สหกฺขยา สหวยาฯ

[94] ผสฺโส จ เวทนา สญฺญา, เจตนา ชีวิตินฺทฺริยํ เอกคฺคตา มนกฺกาโร อิเม เจตสิกา สพฺพสาธารณา สพฺพจิตฺเตหิ สาธารณา, สพฺพจิตฺตานํ สาธารณา วาฯ

[95] วิตกฺโก ปญฺจปญฺญาส-จิตฺเตสุ สมุทีริโตฯ

จาโร ฉสฏฺฐิจิตฺเตสุ วิตกฺโก ตาว ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวชฺชิตกามาวจเรสุ เจว เอกาทสสุ ปฐมชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ปญฺจปญฺญาสจิตฺเตสุ ภควตา สมุทีริโตฯ วิจาโร ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวชฺชิตกามาวจรจิตฺเตสุ เอกาทสสุ ปฐมชฺฌานจิตฺเตสุ จ เอกาทสสุ ทุติยชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ฉสฏฺฐิจิตฺเตสุ ชายติฯ เอตฺถ เอตสฺมิํ วจเน สํสโย นตฺถิฯ

[96] เอกปญฺญาสจิตฺเตสุ, ปีติ เตสฏฺฐิยา สุขํ ปีติโทมนสฺสุเปกฺขาสหคตกายวิญฺญาณจตุตฺถชฺฌานวชฺชิเตสุ เอกปญฺญาสจิตฺเตสุ ชายติฯ สุขํ โทมนสฺสทุกฺขุเปกฺขาสหคตวชฺชิเตสุ เตสฏฺฐิจิตฺเตสุ ชายติฯ อุเปกฺขา โสมนสฺสสุขทุกฺขสหคตวชฺชิเตสุ ปญฺจปญฺญาสจิตฺเตสุ ชายติฯ ทุกฺขํ อกุสลวิปากกายวิญฺญาณปฏิฆสหคเตสุ ตีสุ จิตฺเตสุ ชายติฯ

[97] โหติ ทฺวาสฏฺฐิจิตฺเตสุ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปน โทมนสฺสทุกฺขสุขุเปกฺขาสหคตวชฺชิเตสุ ทฺวาสฏฺฐิจิตฺเตสุ ชายติฯ ทุกฺขินฺทฺริยํ ปเนกสฺมิํ อกุสลวิปาเก กายวิญฺญาเณ ชายติฯ ตเถกมฺหิ สุขินฺทฺริยํ ตถา เอกสฺมิํ ปุญฺญปาเก กายวิญฺญาเณ โหติฯ

[98] ปญฺจุตฺตรสเต จิตฺเต, วีริยํ อาห นายโก ชิโน ปญฺจทฺวาราวชฺชนทฺวิปญฺจวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณวชฺชิเต ปญฺจุตฺตรสเต จิตฺเต วีริยํ อาห กเถสิฯ จตุตฺตรสเต จิตฺเต, สมาธินฺทฺริยมพฺรฺวิ วิจิกิจฺฉาสหคตทฺวิปญฺจวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณปญฺจทฺวาราวชฺชนวชฺชิเต จตุตฺตรสเต จิตฺเต สมาธินฺทฺริยํ อโวจฯ

[99] สพฺพาเหตุกจิตฺตานิ, ฐเปตฺวา เจกเหตุเก สพฺพานิ อฏฺฐารส อเหตุกจิตฺตานิ เอกเหตุกจิตฺตทฺวยญฺจ ฐเปตฺวา เสสสฺมิํ เอกุตฺตรสเต จิตฺเต ฉนฺทสฺส อุปฺปตฺติํ อุทฺทิเส ปณฺฑิโต กเถยฺยฯ

[100] ฐเปตฺวา ทส วิญฺญาเณ จกฺขุวิญฺญาณาทิเก ทส วิญฺญาเณ จ วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จิตฺตํ ฐเปตฺวา เสสสฺมิํ ทสุตฺตรสเต จิตฺเต อธิโมกฺโข ภควตา อุทีริโตฯ

[101-2] สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส ตตฺรมชฺฌตฺตํ ฉ ยุคฬา จ อิติ อิเม เอกูนวีสติ ธมฺมา นิยตา หุตฺวา เอกนวุติยา จิตฺเต ชายนฺติฯ เอกูนวีสติ ธมฺมา อเหตุเกสุ อฏฺฐารสสุ อปุญฺเญสุ ทฺวาทสสุ อกุสเลสุ น ชายเร น ชายนฺติฯ

[103] เอกูนาสีติยา จิตฺเต, ปญฺญา ชายติ สพฺพทา ปญฺญา ทฺวาทสอกุสลอฏฺฐารสอเหตุกมหากุสลญาณวิปฺปยุตฺตมหาวิปากญาณวิปฺปยุตฺตมหากิริยาญาณวิปฺปยุตฺตวชฺชิเต เอกูนาสีติยา จิตฺเต ชายติฯ อฏฺฐวีสติยา จิตฺเต, กรุณามุทิตา สิยุํ กรุณามุทิตา อฏฺฐสุ มหากุสเลสุ, อฏฺฐสุ มหากิริยาสุ, รูปาวจรปญฺจมชฺฌานวชฺชิเตสุ ทฺวาทสรูปาวจเรสุ จาติ อฏฺฐวีสติยา จิตฺเตสุ สิยุํ ภเวยฺยุํฯ

[104] กามาวจรปุญฺเญสุ, สพฺพโลกุตฺตเรสุ จ กามาวจรมหากุสเลสุ จิตฺเตสุ สพฺเพสุ โลกุตฺตเรสุ จาติ สห อฏฺฐเก จตฺตาลีสวิเธ จิตฺเต วิรติตฺตยํ โหติฯ

[105] สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ อโลภาทิตฺตยมฺปิ จ ยุคฬานิ ฉ จ มชฺฌตฺตํ กรุณามุทิตาปิ จฯ

[106] ตถา ติสฺโส วิรติโย สพฺเพ เต ปญฺจวีสติ ธมฺมา มหากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตอพฺยากตจิตฺตสมฺปยุตฺตาติ กุสเลน สพฺเพสุเยว ธมฺเมสุ เฉเกน วิชิตงฺคเณน ปกาสิตาฯ

[107] อหิรีกํ อโนตฺตปฺปํ, โมโห อุทฺธจฺจเมว จาติ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา นิยตา หุตฺวา ทฺวาทสาปุญฺญจิตฺเตสุเยว ทฺวาทสอกุสลจิตฺเตสุเยว ชายเร ชายนฺติฯ

[108-9] โลโภ โทโส จ โมโห จ, มาโน ทิฏฺฐิ จ สํสโย วิจิกิจฺฉา มิทฺธํ อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มจฺฉริยมฺปิ จ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อิสฺสา จ โทมนสฺสกํ เอเต ธมฺมา อกุสลา อกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา เอกนฺเตน มเหสินา วิชิตงฺคณวิคตมเลน วุตฺตาฯ

[110] โลโภ อฏฺฐสุ โลภมูเลสุ จิตฺเตสุ ภควตา นิทฺทิฏฺโฐ ทสฺสิโตฯ ทิฏฺฐิ จตูสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺเตสุ วุตฺตาฯ มาโน ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ จตูสุ คาหูปวาทปฺปภินฺทเนน วุตฺโตฯ โทโส ทฺวีสุ เอว ปฏิฆสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺเตสุ มุนินฺเทน วุตฺโตฯ

[111] อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา ทฺวีสุ โทสมูเลสุ จิตฺเตสุ ชายนฺติ, โน สห สห โน ชายนฺติ, เอเกโกว ชายนฺตีติ อตฺโถฯ วิจิกิจฺฉา ปเนกสฺมิํ วิจิกิจฺฉา ปน เอกสฺมิํ วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺเต ชายติฯ ถินมิทฺธํ ปญฺจสุ สสงฺขาริกอกุสลจิตฺเตสุ ชายติฯ

[112-3] ผสฺโส จ เวทนา สญฺญา, เจตนา ชีวิตํ มโน วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ วีริยํ สมาธิ จ ฉนฺโท เจวาธิโมกฺโข จ มนสิกาโร จ จุทฺทส ธมฺมา กุสลา จ กุสลเจตสิกา จ โหนฺติฯ อกุสลา เจว อกุสลเจตสิกา เจว อพฺยากตาปิ จ อพฺยากตเจตสิกา จ โหนฺติฯ

[114] เอกูนติํสจิตฺเตสุ, ฌานํ ปญฺจงฺคิกํ มตํ จตูสุ โสมนสฺสสหคตากุสเลสุ, ทฺวาทสสุ โสมนสฺสสหคตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยจิตฺเตสุ, สุขสนฺตีรณหสิตุปฺปาทจิตฺเตสุ , ตีสุ รูปปฐมชฺฌานจิตฺเตสุ, อฏฺฐสุ โลกุตฺตรปฐมชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ เอกูนติํสจิตฺเตสุ ปญฺจงฺคิกํ ปญฺจาวยวฌานยุตฺตํ ฌานํ สุคเตน มตํฯ อุเปกฺขาสหคตานิ จตฺตาริ โลภมูลานิ จ ทฺเว โทสมูลานิ จ ทฺเว โมหมูลานิ จ มโนธาตุตฺติกญฺจ อุเปกฺขาสหคตา ติสฺโส อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุโย จ ทฺวาทสุเปกฺขาสหคตานิ มหากุสลมหาวิปากกิริยจิตฺตานิ ตีณิ รูปทุติยชฺฌานจิตฺตานิ อฏฺฐ โลกุตฺตรทุติยชฺฌานจิตฺตานิ จาติ สตฺตติํส จิตฺตานิ จตุฌานงฺคยุตฺตานิ จตุฌานาวยวยุตฺตานิ อิติ เอวํ นิทฺทิเส กเถยฺยฯ

[115] เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ติวงฺคิกมุทีริตํ ตีณิ รูปาวจรตติยชฺฌานจิตฺตานิ, อฏฺฐโลกุตฺตรตติยชฺฌานจิตฺตานิ จาติ เอกาทสวิธํ จิตฺตํ ติวงฺคิกํ ติอวยวฌานยุตฺตํ, ฉ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปญฺจมชฺฌานจิตฺตานิ, ทฺวาทสารูปาวจรจิตฺตานิ, โสฬส โลกุตฺตรจตุตฺถชฺฌานปญฺจมชฺฌานจิตฺตานิ จาติ จตุติํสวิธํ จิตฺตํ ทุวงฺคิกํ ทฺวิอวยวฌานยุตฺตํ อุทีริตํ ชิเนน อีริตํฯ

[116] สภาเวนาวิตกฺเกสุ, ฌานงฺคานิ น อุทฺธเร สภาเวน ปกติยา อวิตกฺเกสุ วิตกฺกวิรหิเตสุ ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสุ ฌานงฺคานิ ฌานาวยวานิ ชิโน น อุทฺธเรฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโย – อญฺญตฺถ วิตกฺโก ฌานจิตฺเตน วิปฺปหีโน ภาสิโต, อิเมสุ ปน เนว ฌานจิตฺเตน ปหีนา, ปกติยา วิตกฺกวิรหิตานิ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานิ สพฺพาเหตุกจิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ มคฺคาวยวานิ ชิโน น อุทฺธเร น เทเสยฺยฯ

[117] พุโธ ชิโน ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสุ มโนธาตุตฺติเก จ ตีสุ สนฺตีรเณสุ จาติ โสฬสจิตฺเตสุ ตีณินฺทฺริยานิ วเท กเถยฺยฯ เอกสฺมิํ ปน จตฺตาริ เอกสฺมิํ วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺเต จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ โหนฺติ, เอกาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ วิจิกิจฺฉายุตฺตจิตฺตวชฺชิเตสุ หสิตุปฺปาเท เจว โวฏฺฐพฺพนจิตฺเต จาติ เตรสสุ จิตฺเตสุ ปญฺจ อินฺทฺริยานิ พุโธ ภควา อุทฺธเร อุทฺธเรยฺยฯ

[118] สตฺต ทฺวาทสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ ชิโนพฺรฺวิ ชิโน พุทฺโธ ญาณวิปฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสจิตฺเตสุ สตฺต อินฺทฺริยานิ อพฺรฺวิ กเถสิ, เอเกนูเนสุ อฏฺเฐว, จตฺตาลีสมเนสุ จ ชิโน ญาณสมฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ จิตฺเตสุ, ปญฺจทสสุ รูเปสุ, ทฺวาทสสุ อรูเปสุ จาติ เอเกนูเนสุ จตฺตาลีสมเนสุ อฏฺเฐว อินฺทฺริยานิ อพฺรฺวิฯ

[119] จตฺตาลีสาย โลกุตฺตรจิตฺเตสุ นวกํ อินฺทฺริยนวกํ นายโก อพฺรฺวิ กเถสิฯ เอวํ อินฺทฺริยโยโคปิ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺเตสุ อินฺทฺริยโยโค วิภาวินา วิเสเสน ปญฺญํ ภาเวตุํ ปกาเสตุํ สีลเมตสฺสาติ วิภาวี, เตน เวทิตพฺโพฯ

[120] อมคฺคงฺคานิ นาเมตฺถ, อฏฺฐารส อเหตุกา เอตฺถ เอเตสุ จิตฺเตสุ อฏฺฐารส อเหตุกา นตฺถิ มคฺโค เอเตสูติ อมคฺคงฺคานิ นาม, ฌานงฺคานิ น วิชฺชนฺติ, วิญฺญาเณสุ ทฺวิปญฺจสุ ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสุ ฌานงฺคานิปิ น สํวิชฺชนฺติฯ

[121] เอกํ จิตฺตํ ทุมคฺคงฺคํ เอกํ วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺตํ ทุมคฺคงฺคํ ทุมคฺคาวยวํ, จตูสุ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตากุสลจิตฺเตสุ จ ทฺวีสุ ปฏิฆยุตฺเตสุ จ อุทฺธจฺจยุตฺเตสุ จาติ สตฺตสุ จิตฺเตสุ จ ติมคฺคงฺคานิ ติมคฺคาวยวานิ โหนฺติฯ

จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ , มคฺโค โส จตุรงฺคิโก จตูสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตากุสเลสุ ญาณวิปฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ จิตฺเตสุ จ รูปาวจรทุติยตติยจตุตฺถปญฺจมชฺฌานสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ รูปาวจเรสุ, ทฺวาทสสุ อรูปาวจเรสุ จาติ จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ จตุรงฺคิโก มคฺโค จตุราวยโว มคฺโค โหติฯ

[122] ปญฺจทฺทสสุ จิตฺเตสุ, มคฺโค ปญฺจงฺคิโก มโต ญาณสมฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ, ตีสุ รูปปฐมชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ปญฺจทฺทสสุ จิตฺเตสุ ปญฺจงฺคิโก ปญฺจาวยโว มคฺโค ภควตา มโตฯ ทฺวตฺติํสจิตฺเตสุ มคฺโค สตฺตงฺคิโกปิ จ โลกุตฺตรทุติยตติยจตุตฺถปญฺจมชฺฌานสงฺขาเตสุ ทฺวตฺติํสจิตฺเตสุ มคฺโค สตฺตงฺคิโก สตฺตาวยโว โหติฯ

[123] มคฺโค อฏฺฐสุ จิตฺเตสุ มคฺคผลวเสน อฏฺฐสุ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ มคฺโค อฏฺฐงฺคิโก อฏฺฐาวยโว โหติฯ อิติ ปริสมาปเนฯ ตุ ปทปูรเณฯ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพจิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ มคฺคาวยวานิ ธีโร อุทฺธเรยฺย, เทเสยฺยาติ อตฺโถฯ

[124] พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสุ หสิตุปฺปาทโวฏฺฐพฺพนสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ จิตฺเตสุ ทฺเว พลานิ โหนฺติ ฯ เอกสฺมิํ ตีณิ ทีปเย เอกสฺมิํ วิจิกิจฺฉายุตฺเต ตีณิ พลานิ ธีโร ทีปเย ปกาเสยฺยฯ วิจิกิจฺฉายุตฺตโต เสเสสุ เอกาทสสุ อกุสเลสุ จตฺตาริ พลานิ โหนฺติฯ ฉ ทฺวาทสสุ ญาณวิปฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ จิตฺเตสุ ฉ พลานิ โหนฺตีติ ธีโร นิทฺทิเส กเถยฺยฯ

[125] เอกูนาสีติยา สตฺต ญาณสมฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ กามาวจรจิตฺเตสุ, สตฺตวีสติยา มหคฺคตจิตฺเตสุ, จตฺตาลีสโลกุตฺตรจิตฺเตสุ จาติ เอกูนาสีติยา จิตฺเตสุ สตฺต พลานิ โหนฺติฯ โสฬเสวาพลานิ ตุ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานิ จ ติสฺโส มโนธาตุโย จ ตีณิ สนฺตีรณานิ จาติ โสฬส เอว จิตฺตานิ อพลานิ พลวิรหิตานิ โหนฺติ, เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตํ สพลํ พเลน สหคตํ อพลมฺปิ จ พลวิรหิตญฺจาปิ จิตฺตํ วิญฺเญยฺยํ ธีเรน วิชานิตพฺพํฯ

[126] ฌานงฺคมคฺคงฺคพลินฺทฺริยานิ, จิตฺเตสุ ชายนฺติ หิ เยสุ ยานิ เยสุ จิตฺเตสุ ยานิ ฌานงฺคมคฺคงฺคพลอินฺทฺริยานิ ชายนฺติ, มยา สมาเสน สมุทฺธริตฺวา อสํสฏฺฐํ อุทฺธริตฺวา เตสุ จิตฺเตสุ สพฺพานิปิ ตานิ ฌานงฺคมคฺคงฺคพลอินฺทฺริยานิ สมาเสน สงฺเขเปน มยา พุทฺธทตฺตาจริเยน วุตฺตานิ กถิตานิฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

4. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา

[127]

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, นยเมกวิธาทิกํ;

อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, พุทฺธิยา ปน วุทฺธิยาฯ

อหํ อิโต ปรํ อิโต ปริจฺเฉทโต ปรํ เอกวิธาทิกํ นยํ อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ พุทฺธิยา วุทฺธิตฺถาย ปวกฺขามิ เทเสสฺสามิฯ