เมนู

วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ อกุสลสฺส อิฏฺโฐ กนฺโต วิปาโก สํวิชฺชตี’’ติฯ

กามาวจรกุสลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปาวจรกุสลวณฺณนา

อิทานิ ยสฺมา กามาวจรกุสลานนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐสฺส รูปาวจรกุสลสฺส นิทฺเทสาวกาโส อนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อิตเรสู’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อิตเรสูติ ยถาวุตฺตกามาวจรกุสลโต อิตเรสุ, รูปาวจราทีสูติ อตฺโถฯ สวตฺถุกโต เอกวิธํ เอกนฺเตน วตฺถุสนฺนิสฺสิตตฺตา ฯ น หิ อรูปธาตุยํ รูปาวจรธมฺมา ลพฺภนฺติ รูปวิราคภาวนาย นิพฺพตฺตตฺตา ปุน รูปาวจรชฺฌานสมาปตฺติยา อภาวโตฯ

หีนมชฺฌิมปณีตเภทโตติ เอตฺถ ปุพฺเพ วิย อธิปตีนํ หีนาทิภาเวหิ ฌานสฺส หีนาทิภาโว โยเชตพฺโพฯ อถ วา ปฏิลทฺธมตฺตมนาเสวิตํ หีนํ ปริทุพฺพลภาวโต, นาติสุภาวิตํ อปริปุณฺณวสิภาวํ มชฺฌิมํ, อติวิย สุภาวิตํ ปน สพฺพโส ปริปุณฺณวสิภาวํ ปณีตํฯ ตถา อุฬารปุญฺญผลกามตาวเสน ปวตฺติตํ หีนํ, โลกิยาภิญฺญตฺถาย ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, วิเวกกามตาย อริยภาเว ฐิเตน ปวตฺติตํ ปณีตํฯ อตฺตหิตาย วา ปวตฺติตํ หีนํ, เกวลํ อโลภชฺฌาสเยน ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, ปรหิตาย ปวตฺติตํ ปณีตํฯ วฏฺฏชฺฌาสเยน วา ปวตฺติตํ หีนํ, วิเวกชฺฌาสเยน ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, วิวฏฺฏชฺฌาสเยน โลกุตฺตรปาทกตฺถํ ปวตฺติตํ ปณีตํ

ปฏิปทาทิเภทโตติ ทุกฺขปฏิปทาทนฺธาภิญฺญาทีนํ ปฏิปทาภิญฺญานํ เภเทนฯ ปฏิปทาวจเนเนว วา ตทวินาภาวโต อภิญฺญาปิ ลพฺภติฯ

ตถา เหตฺถ ปฏิปทาจตุกฺกนฺติ โวหรนฺตีติ อาทิ-สทฺเทน อธิปติอาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, ตสฺมา ปฏิปทาทิเภทโตติ ปฏิปทาเภทโต, อธิปติเภทโต, อารมฺมณเภทโต, หานภาคิยาทิเภทโตติ อตฺโถฯ ตตฺถ ปฏิปทาเภทโต ตาว ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ทุกฺขปฏิปทํ ขิปฺปาภิญฺญํ, สุขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, สุขปฏิปทํ ขิปฺปาภิญฺญนฺติ เอวํ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ ทุกฺขา ปฏิปทา อสฺสาติ ทุกฺขปฏิปทํฯ ทนฺธา อภิญฺญา อสฺสาติ ทนฺธาภิญฺญํฯ เอส นโย ‘‘ทุกฺขปฏิปทํ ขิปฺปาภิญฺญ’’นฺติอาทีสุปิฯ

ตตฺถ อปฺปหีนนีวรณสฺส, อวิกฺขมฺภิตฌานนิกนฺติกสฺส จ ญาณกิจฺจสฺส อปริพฺยตฺตตาย ปรินิฏฺฐิตสกลปุพฺพกิจฺจสฺส ‘‘ปถวี ปถวี’’ติ วา ‘‘อาโป อาโป’’ติ วา เอวํ ปวตฺตปฐมสมนฺนาหารโต ปฏฺฐาย ยาว ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารุปฺปตฺติยา นีวรณปฺปหานํ, นิกนฺติวิกฺขมฺภนญฺจ โหติ, ตาว ปวตฺตา ปุพฺพภาคภาวนา ปฏิปทา นาม ‘‘ปฏิปชฺชติ ฌานํ เอตายา’’ติ กตฺวาฯ ปหีนนีวรณสฺส, ปน วิกฺขมฺภิตฌานนิกนฺติกสฺส จ ญาณกิจฺจสฺส ปริพฺยตฺตภาวโต อุปจารชฺฌานํ อาทิํ กตฺวา ยาว อปฺปนาย อุปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺตา ปญฺญา ปุพฺพภาคปญฺญาย วิสิฏฺฐภาวโต อภิญฺญา นาม, ตสฺมา โย อาทิโต กิเลเส ฌานนิกนฺติญฺจ วิกฺขมฺเภนฺโต ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, วิกฺขมฺภิตกิเลสฌานนิกนฺติ จ อปฺปนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน องฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ทุกฺขปฏิปทํ, ทนฺธาภิญฺญญฺจ ฌานํ โหติฯ โย ปน สสงฺขาเรน กิเลสาทิเก วิกฺขมฺเภตฺวา น จิเรน องฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ทุกฺขปฏิปทํ, ขิปฺปาภิญฺญญฺจฯ โย กิเลสาทิเก วิกฺขมฺเภนฺโต สุเขน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, อปฺปนาปริวาสํ ปน จิรายติ, ตสฺส สุขปฏิปทํ, ทนฺธาภิญฺญํฯ

โย ปน สุเขเนว กิเลสาทิเก วิกฺขมฺเภตฺวา สีฆเมว อปฺปนํ ปาปุณาติ, ตสฺส สุขปฏิปทํ, ขิปฺปาภิญฺญนฺติ เวทิตพฺพํฯ

โส ปนายํ ปฏิปทาภิญฺญานํ เภโท กิเลสินฺทฺริยาธิการวเสน เวทิตพฺโพฯ ยสฺส หิ ราคาทโย กิเลสา ติพฺพา โหนฺติ, สทฺธาปญฺจมกานิ จ อินฺทฺริยานิ มุทูนิฯ โย จ สมถวิปสฺสนาสุ อกตาธิกาโร, ตสฺส ปวตฺตฌานํ ทุกฺขปฏิปทํ, ทนฺธาภิญฺญญฺจ โหติฯ ตสฺส หิ กิเลสสมุทาจารติพฺพตาย นีวรณวิกฺขมฺภนสฺส กิจฺเฉน กสิเรน สมิชฺฌนโต ปฏิปทา ทุกฺขา อสุขา, ตสฺเสว สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ มุทุตาย อภิญฺญาปิ ทนฺธา มนฺทา อสีฆปฺปวตฺตินี โหติฯ ภวนฺตเร วา สมเถ อกตาธิการตฺตา ปฏิปทา ทุกฺขา, วิปสฺสนาย อกตาธิการตฺตา อภิญฺญาปิ ทนฺธาฯ โย ปน วุตฺตวิปรีโต โหติ, ตสฺส กิเลสานํ อติพฺพสมุทาจารตาย, อินฺทฺริยานญฺจ ติขีณตาย สมถวิปสฺสนาสุ กตาธิการตาย ยถากฺกมํ สุขปฏิปทา, ขิปฺปาภิญฺญา จ โหติฯ ภวนฺตเร กตปริจยสฺส หิ ยถา ปคุณํ กตฺวา วิสฺสฏฺฐคนฺโถ อปฺปมตฺตเกน ปโยเคน สุปฺปวตฺติ วาจุคฺคโต จ โหติ, เอวํ ภาวนา อปฺปกสิเรเนว อิชฺฌตีติฯ สฺวายํ อกโต, กโต จ อธิกาโร สมถนิสฺสิโต ปฏิปทายํ วุตฺโต สมาธิปฺปธานตฺตา ปฏิปทายฯ วิปสฺสนานิสฺสิโต อภิญฺญาย ญาณปฺปธานตฺตา อปฺปนายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

โย ปน ติพฺพกิเลโส ติกฺขินฺทฺริโย วิปสฺสนายเมว วา กตาธิกาโร โหติ, ตสฺส วุตฺตนเยน ทุกฺขา ปฏิปทา, ขิปฺปา ปน อภิญฺญา โหติ, ตพฺพิปรีตสฺส สุขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญาติฯ ตสฺมา กิเลสานํ ติพฺพมนฺทภาวโต, อินฺทฺริยานํ ติขิณมุทุภาวโต, ปุพฺพปริจยสฺส จ สมฺภวาสมฺภววเสนาติ เอวํ กิเลสินฺทฺริยาธิการวเสน อิมาสํ เภโท เวทิตพฺโพฯ

อปิจ ยานิ ปรโต สปฺปายาสปฺปายานิ, ปลิโพธุปจฺเฉทาทีนิ ปุพฺพกิจฺจานิ, อปฺปนาโกสลฺลานิ จ อาคมิสฺสนฺติ, เตสุ โย อุปจาราธิคมโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จ อสปฺปายเสวี โหติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา, ทนฺธา จ อภิญฺญา โหติฯ อุภยตฺถ สปฺปายเสวิโน สุขา ปฏิปทา, ขิปฺปา จ อภิญฺญาฯ โย ปน ตโต ปุพฺพภาเค อสปฺปายํ เสวิตฺวา อปรภาเค สปฺปายเสวี โหติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา, ขิปฺปา อภิญฺญาฯ ตพฺพิปรีตสฺส สุขา ปฏิปทา, ทนฺธา อภิญฺญา จ เวทิตพฺพาฯ

ตถา ปลิโพธุปจฺเฉทาทิปุพฺพกิจฺจํ อสมฺปาเทตฺวา ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส สปริปนฺถตาย ทุกฺขา ปฏิปทา, วิปริยาเยน อปริปนฺถตาย สุขาฯ อปฺปนาโกสลฺลานิ อสมฺปาเทนฺตสฺส ญาณสฺส อวิสทตาย ทนฺธา อภิญฺญา โหติ, สมฺปาเทนฺตสฺส วิปริยายโต ขิปฺปา อภิญฺญาติฯ กิญฺจ – ตณฺหาวิชฺชาติภวนวเสน เอตาสํ เภโท เวทิตพฺโพฯ ตณฺหาภิภูตสฺส หิ ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ ตสฺสา สมาธิสฺส อุชุปฏิปกฺขตฺตา สมถปฏิปทาย ปริปนฺถกภาวโต, อนภิภูตสฺส ตทภาวโต สุขาฯ อวิชฺชาภิภูตสฺส จ ตสฺสา ปญฺญาย อุชุปฏิปกฺขภาวโต ทนฺธา อภิญฺญา, อิตรสฺส ขิปฺปา อภิญฺญาติฯ โส ปนายํ ปฏิปทาเภโท เกวลํ สมถภาวนาวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานสฺส, มคฺคาธิคมวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานสฺส ปน นตฺถิ ทุกฺขปฏิปทาทิเภโทฯ เกจิ ปน มคฺควเสเนว ตสฺส ปฏิปทาทิเภทํ วณฺเณนฺติ ‘‘มคฺคสฺส หิ ทุกฺขปฏิปทาทิภาเว ตสฺมิํ ทุกฺขปฏิปทาทิก’’นฺติฯ

อธิปติเภทาทีสุ ปน ฉนฺทาธิปเตยฺยํ จิตฺตาธิปเตยฺยํ วีริยาธิปเตยฺยํ วีมํสาธิปเตยฺยนฺติ เอวํ อธิปติเภทโต, ปริตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ, ปริตฺตํ อปฺปมาณารมฺมณํ, อปฺปมาณํ ปริตฺตารมฺมณํ , อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณนฺติ เอวํ อารมฺมณเภทโต, หานภาคิยํ ฐิติภาคิยํ วิเสสภาคิยํ นิพฺเพธภาคิยนฺติ เอวํ หานภาคิยาทิเภทโต จ จตุพฺพิธตา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ‘‘ฉนฺทวโต เจ ฌานํ นิพฺพตฺติสฺสติ, มยฺหมฺปิ นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ เอวํ ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ ฉนฺทาธิปเตยฺยํฯ เอส นโย ‘‘จิตฺตาธิปเตยฺยา’’ทีสุปิฯ อปฺปคุณํ ปน อุปริฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสกฺโกนฺตํ ปริตฺตํ, สุปฺปสราวมตฺเตสุ อวฑฺฒิตารมฺมเณสุ นิพฺพตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํฯ วุตฺตปฏิปกฺขโต ปน ยถากฺกมํ อปฺปมาณารมฺมณาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ หานภาคิยาทิวิเสสํ สยเมว วกฺขติฯ

ฌานงฺคโยคเภทโตติ กตฺถจิ ปญฺจ ฌานงฺคานิ, กตฺถจิ จตฺตาริ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ ทฺเว , กตฺถจิ อปรานิ ทฺเวติ เอวํ ฌานงฺคานํ สมฺปโยคเภทโตฯ นนุ เจตฺถ กามาวจรกุสเล วิย สงฺขารเภโท กสฺมา น คหิโตฯ อิทมฺปิ หิ เกวลํ สมถานุโยควเสน ปฏิลทฺธํ สสงฺขารํ, มคฺคาธิคมวเสน ปฏิลทฺธมสงฺขารํ, ตสฺมา ‘‘ฌานงฺคสงฺขารโยคเภทโต ทสวิธ’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ? นยิทเมวํ, มคฺคาธิคมวเสน สตฺติโต ปฏิลทฺธสฺสาปิ อปรภาเค ปริกมฺมวเสเนว อุปฺปชฺชนโต, ตสฺมา สพฺพสฺสปิ ฌานสฺส ปริกมฺมสงฺขาตปุพฺพาภิสงฺขาเรน วินา เกวลํ อธิการวเสน อนุปฺปชฺชนโต ‘‘อสงฺขาร’’นฺติปิ วตฺตุํ น สกฺกา, อธิกาเรน จ วินา เกวลํ ปริกมฺมาภิสงฺขาเรเนว อนุปฺปชฺชนโต ‘‘สสงฺขาร’’นฺติปิ วตฺตุํ น สกฺกาติ ฌานงฺคโยคเภทโต ปญฺจวิธตา จ วุตฺตาติฯ

กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท ถินมิทฺธํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉาติ อิมานิ ปญฺจ นีวรณานิ วิปฺปหีนานิ เอตสฺสาติ กามจฺฉนฺท…เป.… วิปฺปหีนํฯ ‘‘อคฺยาหิโต’’ติ เอตฺถ อาหิต-สทฺทสฺส วิย วิปฺปหีน-สทฺทสฺเสตฺถ ปรวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ กามจฺฉนฺทาทีหิ วา วิปฺปหีนํ วิสํยุตฺตํ เตสํ ปหายกภาเวนาติ กามจฺฉนฺท…เป.… วิปฺปหีนํ

ตตฺถ กาเมตีติ กาโม, ฉนฺทนฏฺเฐน ฉนฺโท จาติ กามจฺฉนฺโท, พหลกามราคสฺเสตํ อธิวจนํฯ พฺยาปาทาทีนมตฺถํ วกฺขติฯ ยสฺมา กามจฺฉนฺทาทีสุ อปฺปหีเนสุ ฌานํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตานิสฺส ปหานงฺคานีติ เวทิตพฺพานิฯ นนุ อญฺเญปิ อกุสลา ธมฺมา อิมินา ฌาเนน ปหียนฺติ, อถ กสฺมา ปญฺเจว ปหานงฺควเสน วุตฺตานีติ? วิเสเสน ฌานนฺตรายกรตฺตาฯ กามจฺฉนฺทวเสน หิ นานาวิสยปโลภิตํ จิตฺตํ น เอกตฺตารมฺมเณ สมาธิยติฯ กามจฺฉนฺทาภิภูตํ วา นานาวิสยสมุปพฺยูฬฺหาย กามธาตุยา ปหานปฏิปทํ น ปฏิปชฺชติ, พฺยาปาเทน จ อารมฺมเณ ปฏิหญฺญมานํ น สมาหิตํ ปวตฺตติ, ถินมิทฺธาภิภูตํ อกมฺมญฺญํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรตํ อวูปสนฺตเมว หุตฺวา ปริพฺภมติ, วิจิกิจฺฉาอุปหตํ ฌานาธิคมปฏิปทํ นาโรหติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ นุ โข, น นุ โข, ปถวี ปถวี’’ติอาทินา ปวตฺตมนสิกาเรน ‘‘ฌานํ สิยา นุ โข, น นุ โข’’ติอาทินา วิจิกิจฺฉนฺตสฺส ฌานาธิคมปฏิปทาย อสํสิชฺฌนโตฯ ยโต วกฺขติ –

‘‘ภาคี อสฺสมหํ อทฺธา, อิมาย ปฏิปตฺติยา;

ปวิเวกสุขสฺสาติ, กตฺวา อุสฺสาหมุตฺตม’’นฺติฯ

ตสฺมา สมาธิอาทีนํ อุชุวิปจฺจนีกภาเวน วิเสเสน ฌานาธิคมสฺส อนฺตรายกรณโต เอตาเนว ปหานงฺคานีติ วุตฺตานิฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘ปจฺจนีกา ยโต ปญฺจ, สมาธาทีนเมตฺถ หิ;

ฌานนฺตรายิกา ตสฺมา, ปหานงฺเค นิยามิตา’’ติฯ

เอวมิทํ ปหานงฺควเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺควเสน ทสฺเสตุํ ‘‘วิตกฺก…เป.… สมฺปยุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ วิตกฺกาทโย วจนตฺถลกฺขณาทิวเสน อุปริ อาคมิสฺสนฺติฯ

ยสฺมา ปน อิเมสุ อุปฺปนฺเนสุ ฌานํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติ, เตนสฺส อิมานิ สมฺปโยคงฺคานีติ เวทิตพฺพานิ, ตสฺมา น เอเตหิ สมนฺนาคตํ อญฺญเทว ฌานํ นาม อตฺถีติ คเหตพฺพํฯ ยถา ปน เนมิอาทิองฺคสมุทาเย รถาทิโวหาโร โหติ, เอวํ ฌานงฺคสมุทาเย ฌานโวหาโรฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ วิภงฺเค ‘‘ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติ (วิภ. 569)ฯ กสฺมา ปน อญฺเญสุปิ ผสฺสาทีสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ อิมานิเยว ปญฺจ ฌานงฺควเสน วุตฺตานีติ? วุจฺจเต – อุปนิชฺฌานกิจฺจวนฺตตาย, กามจฺฉนฺทาทีนํ อุชุปฏิปกฺขภาวโต จฯ วิตกฺโก หิ อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ, วิจาโร อนุพนฺธติฯ เอวํ ฌานาธิคมสฺส วิเสสปจฺจยภูเตหิ เตหิ อวิกฺเขปาย สมาทหิตปโยคสฺส เจตโส ปโยคสมฺปตฺติสมุฏฺฐานา ปีติ ปีณนํ, สุขญฺจ อุปพฺรูหนํ กโรติฯ อถ นํ สสมฺปยุตฺตธมฺมํ เอเตหิ อภินิโรปนานุพนฺธนปีณนอุปพฺรูหเนหิ อนุคฺคหิตา เอกคฺคตา สมาธานกิจฺเจน อตฺตานํ อนุวตฺตาเปนฺตี เอกตฺตารมฺมเณ สมํ, สมฺมา จ อาธิยติ, อินฺทฺริยสมตาวเสน สมํ, ปฏิปกฺขธมฺมานํ ทูรีภาเวน ลีนุทฺธจฺจาภาเวน สมฺมา จ ฐเปตีติ เอวเมเตสเมว อุปนิชฺฌานกิจฺจํ อาเวณิกํฯ กามจฺฉนฺทาทิปฏิปกฺขภาเวน ปน สยเมว วกฺขติฯ เอวํ อุปนิชฺฌานกิจฺจวนฺตตาย, กามจฺฉนฺทาทีนํ อุชุปฏิปกฺขภาวโต จ อิเมเยว ปญฺจ ฌานงฺคภาเวน ววตฺถิตาติฯ ยถาหุ –

‘‘อุปนิชฺฌานกิจฺจตฺตา, กามาทิปฏิปกฺขโต;

สนฺเตสุปิ จ อญฺเญสุ, ปญฺเจว ฌานสญฺญิตา’’ติฯ

เทสนากฺกมโต, มหคฺคตธมฺเมสุ ปฐมํ อธิคนฺตพฺพโต จ ปฐมํ, ปฐมํ สมาปชฺชิตพฺพนฺติปิ ปฐมนฺติ วทนฺติฯ ตํ ปน น เอกนฺตลกฺขณํ ฌานปฏิโลมาทิวเสน สมาปชฺชเน อสมฺภวโตฯ

ปุริมปจฺฉิมจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชมานสฺสาปิ อปฺปนากฺขเณ อนุปฺปชฺชนโต วิตกฺโก วิปฺปหีโน เอตสฺส, ตโต วา เอตํ วิปฺปหีนนฺติ วิตกฺกวิปฺปหีนํฯ ภาวนาย หิ ปหีนตฺตา วิตกฺโก ฌานกฺขเณ นุปฺปชฺชติฯ อสํกิลิฏฺฐสภาวตฺตา ปน อุปจารภาวนาย จ ตํ ปหาตุํ อสมตฺถภาวโต ปุริมภาเค, ปจฺฉาภาเค จ อปจฺจนีกจิตฺตปฺปวตฺติโต อุปฺปชฺชติเยวาติฯ

นนุ จ ‘‘อสํกิลิฏฺฐสภาวตฺตา’’ติ วุตฺตํ, อถ กถํ ฌาเนน เอส ปหียติ? น หิ กุสเลหิ อสํกิลิฏฺฐธมฺมสฺส ปหานํ อตฺถิ ราคาทิสํกิลิฏฺฐานํ ปาปธมฺมานเมตสฺส อุชุปฏิปกฺขภาวโตติ? วุจฺจเต – อสํกิลิฏฺฐสภาวสฺสาปิ เอตสฺส โอฬาริกตาย ทุพฺพลภาวโต ฌานกฺขเณ อนุปฺปตฺติสภาวาปาทนตฺถํ ตตฺถ นิกนฺติวิกฺขมฺภนวเสน ทุติยชฺฌานภาวนา โหตีติ ตสฺสา พเลน ตํ ฌานกฺขเณ อนุปฺปชฺชนฺตํ นิกนฺติวิกฺขมฺภนวเสน วา วิกฺขมฺภิตํ ปหีนํ นาม โหติฯ ยทิ เอวํ อุปจาเรนปิ นิกนฺติ วิกฺขมฺภียตีติ ตตฺถปิสฺส ปหานํ สิยา, ยถา ปฐมชฺฌานสฺส อุปจาเร นีวรณานีติ? นยิทเมวํ, นีวรณปฺปหานสฺส วิย วิตกฺการมฺมณิกนิกนฺติ วิกฺขมฺภนสฺส อุปจาเรน สาติสยํ อนิปฺผชฺชนโตฯ สาติสยญฺหิ ตตฺถ นิกนฺติปฺปหานํ อปฺปนาย เอว โหติ, ตสฺมา ยทโวจุมฺหา ‘‘อุปจารภาวนาย จ ตํ ปหาตุํ อสมตฺถภาวโต’’ติ, ตํ สุฏฺฐุ อุปปริกฺขิตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘วิจารวิปฺปหีน’’นฺติอาทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ทุติยชฺฌาเนเยว ปหีนสฺส วิตกฺกสฺส อิธ อปฺปวตฺติมตฺตทสฺสนตฺถํ ‘‘วิตกฺกวิจารวิปฺปหีน’’นฺติ วิตกฺก-คฺคหณํ กตํฯ เอวํ ‘‘วิตกฺกวิจารปีติวิปฺปหีน’’นฺติอาทีสุปิฯ

ยถาสมฺภวนฺติ ปถวีกสิณาทีสุ ยํ ยํ อารมฺมณํ ยสฺส ยสฺส สมฺภวติ, ตทนติกฺกมโตฯ กสิณานาปาเนสุ หิ ปญฺเจว ฌานานิ ปวตฺตนฺติ, อสุภกายคตาสตีสุ ปฐมชฺฌานํ, อนุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาเรสุ ปญฺจมชฺฌานวชฺชานิ, อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาเร ปญฺจมชฺฌานนฺติฯ

ปถวีกสิณาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-คฺคหเณน เกวลํ อาโปกสิณาทีนเมว, อถ โข อสุภาทีนมฺปิ อปฺปนาวหกมฺมฏฺฐานานํ สงฺคโหติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ อภิภายตนวิโมกฺขฌานานิ ปวตฺตาการมตฺตโต ภินฺนานิ, อารมฺมณโต ปน กสิณายตนาเนว โหนฺตีติ กสิณายตนฌาเนเหว ตานิ สงฺคหิตานิฯ ‘‘ยถาสมฺภวํ…เป.… อเนกวิธ’’นฺติ วา วจเนน รูปาวจรชฺฌาเน สพฺโพปิ ลพฺภมานกเภโท สงฺคหิโตติ อภิภายตนวิโมกฺขฌานานิ วิสุํ น วุตฺตานิ, ตานิ ปน สรูปโต เอวํ เวทิตพฺพานิฯ

ตตฺถ ญาณุตฺตรสฺส โยคาวจรสฺส ปถวีกสิณาทิอารมฺมณํ อภิภวิตฺวา ‘‘น เมตฺถ อปฺปนานิพฺพตฺตเน ภาโร’’ติ ปฏิปนฺนสฺส นิมิตฺตุปฺปตฺติโต อุทฺธํ ทุติยตติยวีถิยํ, จตุตฺถปญฺจมวีถิยํ วา ปฏิลทฺธํ ฌานํ อภิภายตนํ นามฯ ตญฺหิ อารมฺมณํ อภิภวตีติ อภิภู, โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานตาย, มนายตนธมฺมายตนปริยาปนฺนตาย วา อายตนนฺติ อภิภายตนํ, อภิภวิตพฺพํ วา อภิภู, อาลมฺพณํ, ตํ อายตนมสฺสาติ อภิภายตนํฯ อถ วา อาลมฺพณาภิภวนโตเยว อภิภู, ปริกมฺมํ, ญาณํ วา, ตํ อายตนํ การณมสฺสาติ อภิภายตนํฯ ปริกมฺมํ, ญาณํ วา อาลมฺพณํ อภิภวิตฺวา ปวตฺตมานํ อุปจารุปฺปตฺติโต ปญฺจมวีถิมนติกฺกมิตฺวา อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติฯ ปญฺจมวีถิโต ปรํ นิพฺพตฺตํ ปน อภิภวิตุกามตาย นิพฺพตฺติตมฺปิ อภิภายตนํ นาม น โหติฯ สามญฺญคติยา ปน กสิณายตนเมว โหติฯ อิมเมว หิ สีฆตรปฺปวตฺติํ สนฺธาย อฏฺฐกถายํ ‘‘ตานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 204) วุตฺตํฯ นนุ จ อฏฺฐกถายํ ยถารุตวเสเนว อตฺโถ กสฺมา น คยฺหติฯ

‘‘สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนวา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 204) หิ วุตฺตตฺตา นิมิตฺตุปฺปตฺติยา สหุปฺปนฺนํ ฌานมภิภายตนนฺติ วิญฺญายตีติ? นยิทเมวํ, นิมิตฺตุปฺปาเทน สห อปฺปนาย อสมฺภวโตฯ นิมิตฺตุปฺปาโทติ หิ อิธ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ ตทารมฺมณสฺส วา อุปจารชฺฌานสฺส, กิํ ตาว ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติยา สห อปฺปนาย นิพฺพตฺติ อุปจารชฺฌาเน อสติ ตสฺสา อสมฺภวโต, นาปิ อุปจารชฺฌาเนน สห เอกวีถิยํ นิพฺพตฺติ ตสฺสา อุปจารภาวนาปพนฺธเสวิตพฺพภาเวน ตทา อสมฺภวโต, ตสฺมา นาติจิรายนปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ สมีปิมฺหิ สมีปการียูปจาเรน อฏฺฐกถายํ ตถา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยทิ นิมิตฺตุปฺปตฺติโต นาติจิรปฺปวตฺตมภิภายตนํ, กถํ ตสฺส ทนฺธาภิญฺญาขิปฺปาภิญฺญาเภโท ปาฬิยํ วุตฺโตติ? วุจฺจเต – จตุตฺถปญฺจมชวนวีถิยํ อุปฺปนฺนํ จิรกาลนิพฺพตฺติตาย ทนฺธาภิญฺญํ, ทุติยตติยวีถิยํ อุปฺปนฺนํ ตพฺพิปรีตลกฺขณตาย ขิปฺปาภิญฺญนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘อภิภายตนํ นาม วสิภาวปฺปตฺตเมว, เนตร’’นฺติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, วสิภาวปฺปตฺติยา นิมิตฺตุปฺปตฺติโต ทูรตรภาเวน ‘‘สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตี’’ติ อฏฺฐกถาวจเนน สห วิรุชฺฌนโตฯ

อปิจ วสิภาวปฺปตฺตํ ฌานํ อภิภวนการณนิรเปกฺขํ วสิภาวพเลเนว สกฺกจฺจํ สมาปชฺชิตุํ น สกฺกาติ น ตํ อภิภายตนํ นาม โหติ, ตสฺมา อปฺปตฺตวสิภาวา ปฐมุปฺปนฺนาเยว อภิภายตนนฺติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ ยทิ เอวํ กถํ ‘‘อปฺปมาณํ ปริตฺตารมฺมณํ, อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺติ (ธ. ส. 212-213) อภิภายตนเทสนายํ วุตฺตํฯ วสิภาวปฺปตฺตญฺหิ ฌานํ อปฺปมาณนฺติ วุจฺจติฯ อิทญฺจ อุปฺปนฺนมตฺตตฺตา ปริตฺตเมวาติ? นายํ โทโสฯ ปฐมํ อภิภายตนวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานํ ปจฺฉา วสิภาวปฺปตฺตมฺปิ อภิภายตนนามเมว ลภตีติ วสิภาวปฺปตฺตมภิภายตนํ อปฺปมาณํ, อิตรํ ปริตฺตํฯ

อถ วา วสิภาวปฺปตฺตํ อปฺปมาณนฺติ อุกฺกํสคติปริคฺคหวเสน วุจฺจติฯ ตํ ปน ยํ พลวตรํ, ตํ อปฺปมาณนฺติ อิมสฺส อตฺถสฺส อุปลกฺขณํ กตฺวา วทนฺติฯ พลวภาวนิพนฺธนํ อปฺปมาณตฺตํฯ พลวภาโว จ ปฐมอปฺปนาวารโต ปจฺฉิมปจฺฉิมอปฺปนาวารานํ พลวตาย อวสิตาปตฺเตปิ ฌาเน สมฺภวตีติ พลวนฺตํ อปฺปมาณํ, อิตรํ ปริตฺตนฺติ เอวํ อวสิตาปตฺเตปิ ฌาเน อปฺปมาณาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ อถ วา อปฺปนาย พลวภาโว นาม อุปจารสฺส พลวตาย สติ โหติฯ อุปจารญฺจ ตํ พลวํ, ยํ สหสา อปฺปนํ อุปฺปาเทตุํ สกฺกุเณยฺย, ตสฺมา ขิปฺปาภิญฺญานํ ทฺวินฺนํ อภิภายตนฌานานํ อุปจารวีถิยา อนนฺตรํ ทุติยวีถิยํ อุปฺปนฺนํ อุปจารชฺฌานสฺส พลวตาย สยมฺปิ พลวตรนฺติ อปฺปมาณํ นาม โหติฯ ทุติยวีถิมติกฺกมิตฺวา ตติยวีถิยํ อุปฺปนฺนํ ตทิตรสภาวตาย ปริตฺตํฯ ตถา ทนฺธาภิญฺญานํ จตุตฺถวีถิยํ อุปฺปนฺนํ อปฺปมาณํฯ ปญฺจมวีถิยํ อุปฺปนฺนํ ปริตฺตนฺติฯ อถ วา ยตฺถ กตฺถจิ อปฺปนาวีถิยํ ปญฺจมํ อุปฺปชฺชนกอปฺปนาโต จตุตฺถํ อุปฺปชฺชมานาย พลวภาโวติ ตํวเสนาเปตฺถ ปริตฺตอปฺปมาณตา เวทิตพฺพาฯ

ตํ ปเนตํ คณนโต อฏฺฐวิธํ โหติฯ ยถาห –

‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสญฺญี โหติฯ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิฯ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ อปฺปมาณานิฯ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามิฯ นีลานิ นีลวณฺณานิ นีลนิทสฺสนานิ นีลนิภาสานิ, ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามิฯ ปีตานิ ปีตวณฺณานิ ปีตนิทสฺสนานิ ปีตนิภาสานิฯ

โลหิตานิ โลหิตวณฺณานิ โลหิตนิทสฺสนานิ โลหิตนิภาสานิฯ โอทาตานิ โอทาตวณฺณานิ โอทาตนิทสฺสนานิ โอทาตนิภาสานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสญฺญี โหตี’’ติ (ที. นิ. 2.173; 3.338; ม. นิ. 2.249; อ. นิ. 1.427-434; 8.65)ฯ

ตตฺถ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺเตสุ เกสาทีสุ ปริกมฺมอปฺปนาสญฺญาวิรหิโตฯ พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธา อฏฺฐสุ กสิเณสุ, จตูสุ ภูตกสิเณสุ เอว วา กตปริกมฺมกตาย ปริกมฺมวเสน เจว อปฺปนาวเสน จ ตานิ พหิทฺธา อฏฺฐ, จตฺตาริ วา กสิณรูปานิ ปสฺสติฯ ปริตฺตานีติ อมหนฺตานิฯ อภิภุยฺยาติ ยถา มหคฺฆโส สมฺปนฺนคหณิโก ปุริโส กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา ‘‘กิํ เอตฺถ ภุญฺชิตพฺพํ ภตฺตํ อตฺถี’’ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา สพฺพํ เอกกพฬเมว กโรติ, เอวเมว ญาณุตฺตริโก ปุคฺคโล วิสทญาโณ ‘‘กิํ เอตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร’’ติ ตานิ รูปานิ ปริกมฺเมน, ญาเณน วา อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สีฆํ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติฯ ‘‘ชานามิ ปสฺสามี’’ติ อิมินา ปนสฺส ปุพฺพาโภโค กถิโต, ตทาคมนโต จ อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตาภิสงฺขาโรฯ อิตรถา อเนน อาโภคมตฺเต กถิเต เตน สาธิตพฺพํ ฌานํ น วุตฺตํ โหติ, อภิภายตนเทสนาวายํ ฌานวิสยาติฯ อาคมฏฺฐกถาสุ ปน สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส ปุพฺพภาคภาวนาวเสน ฌานกฺขเณ ปวตฺตมภิภวนาการํ คเหตฺวา ปวตฺตมาโภคํ สนฺธาย –

‘‘อิมินา ปนสฺส อาโภโค กถิโตฯ โส จ โข สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส, น อนฺโตสมาปตฺติย’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.173; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.249; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.8.65) วุตฺตํฯ

ทุติเย สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ ปริสุทฺธาปริสุทฺธวณฺณานิฯ ปริสุทฺธานิ หิ นีลาทีนิ สุวณฺณานิ, อปริสุทฺธานิ ทุพฺพณฺณานีติ อิธ อธิปฺเปตานิฯ

ตติเย อปฺปมาณานีติ วุทฺธิปฺปมาณานิ วิปุลานิ ขลมณฺฑลาทีนิฯ วฑฺฒนวเสน ปเนตฺถ อปฺปมาณตา น คหิตา กสิณวฑฺฒนสฺส อิธ อสมฺภวโตฯ กสิณสฺส หิ ทฺเว วฑฺฒนภูมิโย อุปจารภูมิ, อปฺปนาภูมิ วาฯ ตตฺถ น ตาว อิธ อุปจารภูมิยํ วฑฺฒนํ สมฺภวติฯ นิมิตฺตุปฺปตฺติยา สมกาลํ วิย อุปฺปชฺชมาเน ฌาเน กุโต ตสฺส โอกาโสติ, นาปิ อปฺปนาภูมิยํฯ วฑฺฒิตสฺส ปฐมุปฺปนฺนฌานารมฺมณตา น ยุชฺชติ, ตสฺมา สภาวมหนฺตาเนว อาลมฺพณานิ อิธ อปฺปมาณานีติ อธิปฺเปตานิฯ เกจิ ปน ‘‘วฑฺฒิตวเสเนว อปฺปมาณานีติ คเหตฺวา ปฐมํ อภิภวนิจฺฉาย อภาเวน วฑฺเฒตฺวา ปจฺฉา อภิภวนิจฺฉาย สติ อภิภวนากาเรน ปวตฺโต ตสฺมิํ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตีติ อปฺปนํ ปฏิลภิตฺวา วฑฺฒิตนิมิตฺเตสุ อิทํ อภิภายตนํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ

จตุตฺเถ อภิภุยฺยาติ อภิภวิตฺวาฯ ยถา นาม สมฺปนฺนคหณิโก มหคฺฆโส ปุริโส เอกํ ภตฺตวฑฺฒิตกํ ลภิตฺวา ‘‘‘อญฺโญปิ โหตุ, อญฺโญปิ โหตู’ติ กิํ เอส มยฺหํ กริสฺสตี’’ติ น ตํ มหนฺตโต ปสฺสติ, เอวเมว ญาณุตฺตโร วิสทญาโณ ปุคฺคโล ‘‘‘กิํ เอตฺถ สมาปชฺชิตพฺพํ, นยิทํ อปฺปมาณ’นฺติ มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร’’ติ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติฯ วุตฺตนเยเนว อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติฯ

ปญฺจเม นีลานิ…เป.… นีลนิภาสานีติ เอตานิ ปริยายนามานีติ ตตฺถ ‘‘นีลานี’’ติ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํฯ เอตฺตเกเยว ปน วุตฺเต ตํโยคโต ตพฺโพหาเรน คุณยุตฺเตปิ ปสงฺโค สิยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ ‘‘นีลวณฺณานี’’ติ วณฺณวเสน วุตฺตํฯ

เอวมฺปิ หิ พหุพฺพีหิวเสน คุโณปิ ปสงฺโค โหตีติ ‘‘นีลนิทสฺสนานี’’ติ นิทสฺสนวเสน วุตฺตํ ฯ นิทสฺสิตพฺพญฺหิ นิทสฺสนํ, จกฺขุนา ทฏฺฐพฺพํ รูปํฯ ตโต เสตาทินิวารณตฺถํ นีล-สทฺเทน สห สมาโส กโตติ อปญฺญายมานจีวรานิ อสมฺภินฺนวณฺณานิ เอกนีลาเนว หุตฺวา ทิสฺสมานานีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘นีลนิภาสานี’’ติ อิทํ ปน โอภาสวเสน วุตฺตํ, นีโลภาสานิ นีลปฺปภายุตฺตานีติ อตฺโถฯ เอเตน เตสํ สุวิสุทฺธตฺตํ ทสฺเสติฯ ‘ปีตานี’’ติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อฏฺฐสุ เจเตสุ ปุริมํ อภิภวนากาเรน วณฺณาโภครหิตานิ อฏฺฐปิ กสิณานิ ปริตฺตานิ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตติยํ ตถา อปฺปมาณานิฯ ทุติยจตุตฺถานิเยว ทฺเว วณฺณาโภคสหิตานิ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ, น ปน วณฺณกสิณวเสน อุปฺปนฺนํ ตสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตาฯ

ปญฺจมาทีนิ ปน เตสุ กตาธิกาเร สนฺธาย สุวิสุทฺธวณฺณวเสเนว เทสิตานิฯ น หิ เตสํ อภิภวนสฺส ปริตฺตตา, อปฺปมาณตา วา การณํ, อถ โข สุวิสุทฺธนีลาทิภาโวฯ ตตฺถ หิ เต กตาธิการาติฯ นนุ จ อาคมฏฺฐกถาสุ ‘‘สุวณฺณานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตอปฺปมาณวเสเนว อิมานิ อภิภายตนานิ เทสิตานี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.173; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.249; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.8.65) วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน อาคเม อภิภายตนานํ อญฺญถา อาคตตฺตา วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ –

‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ (ที. นิ. 2.173; 3.338; ม. นิ. 2.249; อ. นิ. 1.427-434; 8.65) –

เอวํ จตฺตาริเยว อภิภายตนานิ อาคตานิ, ตสฺมา ตทฏฺฐกถาสุ วณฺณาโภเค วิชฺชมาเน อวิชฺชมาเนปิ ปริตฺตอปฺปมาณตาวเสเนว อิเมสํ เทสิตภาโว วุตฺโตฯ ปริตฺตอปฺปมาณตา หิ อิเมสุ จตูสุ อภิภวนสฺส การณํ วณฺณาโภเค วิชฺชมาเน อวิชฺชมาเนปีติฯ นนุ จ สพฺพตฺถ ‘‘สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ วจนโต วณฺณาโภคสหิตานิเยว ตตฺถ คหิตานีติ? ตํ น, วณฺณาโภครหิตานิ, สหิตานิ จ สพฺพานิ ปริตฺตานิ เอกโต กตฺวา ‘‘ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ วุตฺตานิ, ตถา ‘‘อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติฯ ยทิ เอวํ กถํ วิสิฏฺฐานํ วณฺณาโภครหิตานํ, สหิตานญฺจ เอกชฺฌํ มนสิกาโร, น เอกชฺฌํ, วิสุํเยว เตสํ มนสิกาโรฯ ยทิ เอวํ วิสุํ กถเมกตฺตนฺติ? ปริตฺตภาวสามญฺญโตฯ ยทิ เอวํ สุวณฺณทุพฺพณฺณ-คฺคหณมติริจฺจติ อวสิฏฺโฐติ? นาติริจฺจติ ปริยายเทสนาภาวโตฯ อตฺถิ หิ เอส ปริยาโย, ยทิทํ วณฺณาโภคชนิตาชนิตํ วิเสสํ อคฺคเหตฺวา ปริตฺตภาวสามญฺเญน เอกตฺตํ เนตฺวา ‘‘ปริตฺตานิ อภิภุยฺยา’’ติ วตฺวา ปุน ตทนฺโตคธเมว ปเภทํ วิเนยฺยวเสน ทสฺเสตุํ ตานิ จ กทาจิ วณฺณวเสน อาวชฺชิตานิ โหนฺติ, ‘‘สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ อภิภุยฺยา’’ติ วตฺตพฺพตาย วณฺณาโภครหิตานิ, สหิตานิ จ วิสุํ มนสิ กตฺวา อุภยตฺถาปิ วณฺณาโภครหิตปริตฺตาภิภวเน, ตํสหิตปริตฺตาภิภวเน จ ปริตฺตาภิภวนสามญฺญํ คเหตฺวา เอกตฺตํ กตนฺติฯ อภิธมฺเม ปน นิปฺปริยายเทสนตฺตา วณฺณาโภครหิตานิ, สหิตานิ จ วิสุํ วุตฺตานิฯ อตฺถิ หิ อุภยตฺถาภิภวนวิเสโสติฯ โหตุ ตาว, เอวํ สุตฺตาภิธมฺมปาฐวิเสสโต อฏฺฐกถาย ปาฐเภเท ปน โก อธิปฺปาโยติ? วุจฺจเต – สุตฺตนฺเต หิ ปฐมวิโมกฺขํ ทฺเวธา ภินฺทิตฺวา ปฐมทุติยอภิภายตนานิ วุตฺตานิ, ปริยายเทสนตฺตา วิโมกฺขานมฺปิ อภิภวนปริยาโย วิชฺชตีติ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี’’ติ อภิภายตนทฺวยํ วุตฺตํฯ

ตติยจตุตฺถอภิภายตเนสุ ทุติยวิโมกฺโข, วณฺณาภิภายตเนสุ ตติยวิโมกฺโข จ อภิภวนปฺปวตฺติโต สงฺคหิโต, อิธ ปน นิปฺปริยายเทสนตฺตา วิโมกฺขาภิภายตนานิ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ วิโมกฺเข วชฺเชตฺวา อภิภายตนานิ กถิตานิฯ สพฺพานิ จ วิโมกฺขกิจฺจานิ วิโมกฺขเทสนาย วุตฺตานิ, ตเทตํ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี’’ติ สุตฺเต อาคตสฺส อภิภายตนทฺวยสฺส อภิธมฺเม อวจนโต ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีนญฺจ สพฺพวิโมกฺขกิจฺจสาธารณวจนภาวโต ววตฺถานํ กตนฺติ วิญฺญายติฯ อวสฺสญฺเจตํ เอว สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, น สมฺปฏิจฺฉนฺเตหิ สุตฺตาภิธมฺมปาฐเภเท อญฺญํ การณํ วตฺตพฺพํฯ อถ กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ, นนุ อฏฺฐกถายเมว ‘‘กสฺมา ปน ยถา สุตฺตนฺเต ‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานี’ติอาทิ วุตฺตํ, เอวํ อวตฺวา อิธ จตูสุปิ อภิภายตเนสุ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญิตาว วุตฺตา’’ติ วตฺวา ‘‘อชฺฌตฺตรูปานํ อนภิภวนียโต’’ติ การณํ วุตฺตนฺติ? น ตํ ตสฺส การณวจนํ, อถ โข กตฺถจิ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปานิ ปสฺสตี’’ติ อวตฺวา สพฺพตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ, ตสฺส จ การณวจนํฯ เตเนว หิ ตตฺถ วา อิธ วา ‘‘พหิทฺธา รูปานิเยว อภิภวิตพฺพานี’’ติ ตตฺเถว วุตฺตํ, อนภิภวนียตา จ อชฺฌตฺตรูปานํ พหิทฺธา รูปานิ วิย อวิภูตตฺตาฯ น หิ สุฏฺฐุ วิภูตภาวมนฺตเรน ญาณุตฺตรานํ อารมฺมณาภิภวนํ สมฺภวตีติฯ นนุ จ อฏฺฐกถายํ ปาฐทฺวยวิเสสสฺส เทสนาวิลาโส การณภาเวน วุตฺโตติ? สจฺจํ วุตฺโต, โส จ ยถาวุตฺตววตฺถานวเสเนว เวทิตพฺโพ ฯ เทสนาวิลาโส หิ นาม วิเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิชฺชมานสฺเสว ปริยายสฺส วิภาวนํ, น ยสฺส กสฺสจีติฯ เอวํ ตาว อภิภายตนํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ วิโมกฺโขติ ปฏิลทฺธชฺฌานสฺส ฌานํ สมาปชฺชิตุกามตาวสปฺปวตฺตชวนวีถิสมนนฺตรเมว ปิตุองฺเก วิสฺสฏฺฐองฺคปจฺจงฺคสฺส วิย ทารกสฺส อารมฺมเณ นิราสงฺกเมว หุตฺวา ปฐมกปฺปนา วิย จ ลหุํ อวุฏฺฐหิตฺวา อนฺตมโส จตุปญฺจจิตฺตกฺขณโต อโนสกฺกิตฺวา อารมฺมเณ อภิรติวเสน ปวตฺตสฺส วสิภาวปฺปตฺตสฺส ฌานสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตญฺหิ กสิณายตนวเสน วา อภิภายตนวเสน วา อุปฺปนฺนํ ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตตฺตา, อารมฺมเณ อธิมุตฺตตาย จ ‘‘วิโมกฺโข’’ติ วุจฺจติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ อฏฺฐกถายํ

‘‘เกนฏฺเฐน ปน วิโมกฺโข เวทิตพฺโพติ? อธิมุจฺจนฏฺเฐนฯ โก อยํ อธิมุจฺจนฏฺโฐ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺฐุ วิมุจฺจนฏฺโฐ, อารมฺมเณ จ อภิรติวเสน สุฏฺฐุ อธิมุจฺจนฏฺโฐ’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 248)ฯ

ยทิ วสิภาวปฺปตฺตเมว วิโมกฺโข, กถมสฺส อารมฺมณจตุกฺเก ปริตฺตตา ปาฬิยํ วุตฺตาฯ อวสิตาปตฺตญฺหิ ฌานํ ปริตฺตนฺติ วุจฺจตีติ? นายํ โทโส, ปริปุณฺณวสิภาวปฺปตฺตํ สนฺธาย อปริปุณฺณวสิภาวปฺปตฺตสฺส ปริตฺตภาเวน ตตฺถ อธิปฺเปตตฺตา, ตสฺมา วสิภาวปฺปตฺตเมว ฌานํ วิโมกฺโข นาม, น อิตรํฯ อิตรํ ปน ยทิ กสิณายตนวเสน อุปฺปนฺนํ, กสิณายตนํฯ อถ อภิภายตนวเสน, อภิภายตนเมวาติฯ เกจิ ปน ‘‘ปฐมอปฺปนาโต ปจฺฉิมปจฺฉิมาย ปฏิปกฺขโต สุฏฺฐุ วิมุตฺตตฺตา กสิณายตนวเสน, อภิภายตนวเสน จ อุปฺปนฺนํ ปฐมกปฺปนํ ฐเปตฺวา เสสํ วิโมกฺโขเยวา’’ติ วทนฺติฯ

ตํ ปเนตํ คณนโต ติวิธํฯ ยถาห –

‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสติ, อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ, สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 2.174; 3.339; ปฏิ. ม. 1.209)ฯ

ตตฺถ รูปีติ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตทสฺส อตฺถีติ รูปีฯ รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทิรูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติฯ อิมินา อชฺฌตฺตพหิทฺธวตฺถุเกสุ กสิเณสุ ฌานปฏิลาโภ ทสฺสิโตฯ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อชฺฌตฺตํ นรูปสญฺญี, อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถฯ อิมินา พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา พหิทฺธาว ปฏิลทฺธชฺฌานตา ทสฺสิตาฯ ‘‘สุภ’’นฺติ อิมินา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทีสุ วณฺณกสิเณสุ ฌานานิ ทสฺสิตานิฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อนฺโตอปฺปนายํ ‘‘สุภ’’นฺติ อาโภโค นตฺถิ, โย ปน สุวิสุทฺธํ สุภกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา วิหรติ, โส ยสฺมา ‘‘สุภ’’นฺติ อธิมุจฺจนวเสน ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺชิตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยาทีนิ, ตสฺมา เอวํ เทสนา กตาติฯ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน ‘‘อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.212) พฺรหฺมวิหารวเสน สุภวิโมกฺโข วุตฺโตฯ ธมฺมสงฺคณิยํ ปน พฺรหฺมวิหารานํ วิสุํเยว อาคตตฺตา ตํ นยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สุนีลกาทิวเสเนว สุภวิโมกฺโข อฏฺฐกถายํ อนุญฺญาโตติ อิธาปิ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว ววตฺถานํ กตนฺติ เอวํ ตาว วิโมกฺขฌานํ เวทิตพฺพํฯ

ยถานุรูปนฺติ หีนาทิอนุรูปํฯ ปฐมชฺฌานญฺหิ หีนํ กปฺปสฺส ตติยภาคายุเก พฺรหฺมปาริสชฺเช อุปปตฺติํ นิปฺผาเทติ, มชฺฌิมํ อุปฑฺฒกปฺปายุเก พฺรหฺมปุโรหิเต, ปณีตํ เอกกปฺปายุเก มหาพฺรหฺเมฯ ตถา ทุติยชฺฌานํ, ตติยชฺฌานญฺจ หีนํ ทฺวิกปฺปายุเก ปริตฺตาเภ, มชฺฌิมํ จตุกปฺปายุเก อปฺปมาณาเภ, ปณีตํ อฏฺฐกปฺปายุเก อาภสฺสเรฯ

จตุตฺถชฺฌานํ หีนํ โสฬสกปฺปายุเก ปริตฺตาสุเภ, มชฺฌิมํ ทฺวตฺติํสกปฺปายุเก อปฺปมาณสุเภ, ปณีตํ จตุสฏฺฐิกปฺปายุเก สุภกิณฺเหฯ ปญฺจมชฺฌานํ ปน ติวิธมฺปิ ปญฺจกปฺปสตายุเก เวหปฺผเล อุปปตฺติํ นิปฺผาเทติ, ตเทว ติตฺถิเยหิ สญฺญาวิราควเสน ภาวิตํ ปญฺจกปฺปสตายุเกเยว อสญฺญสตฺเตฯ อนาคามีหิ ปน ปุถุชฺชนาทิกาเล ปจฺฉาปิ ภาวิตํ สทฺธาทิอินฺทฺริยาธิมุตฺตตานุกฺกเมน ยถากฺกมํ สหสฺสทฺวิสหสฺสจตุสหสฺสอฏฺฐสหสฺสโสฬสสหสฺสกปฺปายุเกสุ อวิหาอตปฺปาสุทสฺสาสุทสฺสีอกนิฏฺฐนามเกสุ ปญฺจสุทฺธาวาเสสุ อุปปตฺติํ นิปฺผาเทตีติ เอวเมตํ ยถานุรูปํ โสฬสรูปาวจรพฺรหฺมโลกูปปตฺตินิปฺผาทกนฺติ อาห ‘‘ยถานุรูปํ…เป.… โหตี’’ติฯ

ยสฺมา ปน รูปภเวปิ ปวตฺติยํ ลภิตพฺพา อุปโภคสมฺปตฺติ กามาวจรสฺเสว ผลํ, ตสฺมา อิธ ‘‘ภวโภคสมฺปตฺติํ นิปฺผาเทตี’’ติ อวตฺวา อุปปตฺตินิปฺผาทนเมว วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ ทุติยชฺฌานภูมิํ อุปาทาย สพฺพตฺถ ปริปุณฺณสฺส มหากปฺปสฺส วเสน ปริจฺเฉโท ทฏฺฐพฺโพ, ปฐมชฺฌานภูมิยํ ปน อสงฺเขฺยยฺยกปฺปวเสนฯ น หิ ตตฺถ อิตรวเสน ปริจฺเฉโท สมฺภวติ เอกกปฺเปปิ อวินาสาภาเวน มหากปฺปสฺส จตุตฺถภาเคเยว ตสฺส สณฺฐหนโตฯ

รูปาวจรกุสลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อรูปาวจรกุสลวณฺณนา

อิทานิ อรูปาวจรกุสลสฺส นิทฺเทสาวกาโส อนุปฺปตฺโตติ ตนฺนิทฺเทสตฺถมาห ‘‘เสเสสุ ปนา’’ติอาทิฯ อากาสกสิณวชฺชิตสฺส ยสฺส กสฺสจิ กสิณสฺส อุคฺฆาฏนโต ลทฺธมากาสํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํฯ ตตฺถ ปวตฺตํ วิญฺญาณนฺติ อากาสานญฺจายตนมาหฯ ตญฺหิ ทุติยารุปฺปสฺส อารมฺมณํ โหติฯ สพฺพโสติ สพฺพากาเรน, รูปนิมิตฺตทณฺฑาทานสมฺภวทสฺสนาทินา สพฺเพน รูปธมฺเมสุ, ปถวีกสิณาทิรูปนิมิตฺเตสุ ตทารมฺมณชฺฌาเนสุ จ โทสทสฺสนากาเรน, เตสุ เอว วา รูปนิมิตฺเตสุ นิกนฺติปฺปหานอสมาปชฺชิตุกามตาทินา อากาเรนาติ อตฺโถฯ อถ วา สพฺพโสติ สพฺพาสํ, กุสลาทิเภเทน อนวเสสานนฺติ อตฺโถฯ รูปสญฺญานนฺติ สญฺญาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานานญฺเจว ตทารมฺมณานญฺจฯ รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ วิยฯ ตทารมฺมณมฺปิ กสิณรูปํ ปุริมปทโลเปน ‘‘เทเวน ทตฺโตติ, พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา อิธ รูเป รูปชฺฌาเน ตํสหคตสญฺญา รูปสญฺญาติ คหิตา, สญฺญาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานานเมตํ อธิวจนํฯ ‘‘รูป’’นฺติ สญฺญา อสฺสาติ รูปสญฺญํ, รูปนามวนฺตนฺติ อตฺโถฯ ตํคหิเตน ปถวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ นามนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘รูปสญฺญาน’’นฺติ หิ สรูเปกเสสวเสน นิทฺเทโส กโตฯ สมติกฺกมาติ วิราคา, นิโรธา จฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? เอตาสํ กุสลวิปากกิริยาวเสน ปญฺจทสนฺนํ ฌานสงฺขาตานํ รูปสญฺญานํ, เอเตสญฺจ ปถวีกสิณาทิวเสน นวนฺนํ อารมฺมณสงฺขาตานํ รูปสญฺญานํ อนวเสสานํ สพฺพากาเรน จ, เตสุ เอว วา นิกนฺติปฺปหานอสมาปชฺชิตุกามตาทินา อากาเรน วิราคา, นิโรธา จ ชิคุจฺฉนโต เจว ตปฺปฏิพนฺธฉนฺทราควิกฺขมฺภนโต จ นิพฺพตฺตํ อากาสานญฺจายตนสญฺญาย สหคตํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํฯ น หิ สกฺกา สพฺพโส อนติกฺกนฺตรูปสญฺเญน ตํ นิพฺพตฺเตตุนฺติฯ

น เกวลํ เอตาสํเยว สมติกฺกมนโต อิทํ นิพฺพตฺตํ, อถ โข ปฏิฆสญฺญาทีนมตฺถงฺคมาทิโตปีติ อาห ‘‘ปฏิฆสญฺญาน’’นฺติอาทิฯ