เมนู

[64] เอกูนนวุติ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา โลกุตฺตเร อฏฺฐ กตฺวา เอกูนนวุติ สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา ตถาคเตน สมาสโต สงฺเขปโต นิทฺทิฏฺฐาฯ

[65] ปิฏเก อภิธมฺมสฺมิํ, เย ภิกฺขู ปาฏวตฺถิโน อภิธมฺมปิฏเก ปฏุโน ภาโว ปาฏวํ, เตน อตฺโถ ปาฏวตฺโถ, โส เอเตสํ อตฺถีติ ปาฏวตฺถิโน, เฉกภาวตฺถิกา เย ภิกฺขู, เตหิ ภิกฺขูหิ อยํ อภิธมฺมาวตาโร อุคฺคเหตพฺโพ สิกฺขิตพฺโพ ปุนปฺปุนํ จินฺติตพฺโพฯ

[66] เย ชนา ตสฺสงฺกาเสน ตํสนฺนิเภน อภิธมฺมาวตาเรน อภิธมฺมมโหทธิํ มหาสาครสนฺนิภํ อภิธมฺมํ ตรนฺติ, เต อิมํ โลกํ ปรโลกญฺจ ตรนฺติฯ อิตีติ ปริสมาปเนฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

จิตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

2. ทุติโย ปริจฺเฉโท

เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา

[67] จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺฐา , เย จ เจตสิกา มยา เย จ เจตสิกา จิตฺตานนฺตรํ มยา อุทฺทิฏฺฐา, อิโต ปรํ อิทานิ เตสํ เจตสิกานํ วิภาชนํ กริสฺสามิ อหํฯ

อิเมสุ ปน กรุณามุทิตาวเสน ภาวนากาเล กรุณาปุพฺพภาโค วา, อปฺปนาปตฺตาย กรุณาย ปุพฺพภาโค, ตสฺมิํ ปุพฺพภาเค, กรุณาโต ปุพฺพภาเค กามาวจรจิตฺเตติ อตฺโถฯ เอกา กรุณา อุปฺปชฺชติฯ

มุทิตาปุพฺพภาเค วา อปฺปนาปตฺตาย มุทิตาย ปุพฺพภาเค เอกา มุทิตา อุปฺปชฺชติฯ อิมินา กามาวจรจิตฺเตน โยคี มิจฺฉากมฺมนฺตาทีหิ ธมฺเมหิ วิรมติฯ รมุ-ธาตุ กีฬายํ, วิ-สทฺโท วิรมณตฺโถฯ

[68] อาทินา ปุญฺญจิตฺเตน, เตตฺติํส นิยตา มตา อาทินา ปุญฺญจิตฺเตน ปฐมมหากุสลจิตฺเตน สห นิยตา เตตฺติํส เจตสิกา ภควตา มตาติ, อถ วา กรุณามุทิตา อนิยตา เอเกน ธมฺเมน สห จตุตฺติํส ธมฺมา ภวนฺติฯ

[69] กสฺมา ปเนตฺถ เมตฺตา จ, อุเปกฺขา จ น อุทฺธฏา เอตฺถ เอเตสุ เยวาปนกธมฺเมสุ, นิทฺธารณํ, เมตฺตา จ อุเปกฺขา จ ธมฺมราเชน สตฺถุนา น อุทฺธฏา น วุตฺตา กสฺมา การณาฯ

[70] อพฺยาปาเทน เมตฺตาปิ อพฺยาปาเทน เมตฺตา คหิตา, อุเปกฺขาติ ตตฺรมชฺฌตฺตตาย จ คหิตา ยสฺมา การณา, ตสฺมา อุโภเปตา ภควตา น คหิตาฯ

[71] กสฺมา เยวาปนา ธมฺมา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา สพฺเพ เต เยวาปนา ธมฺมา เยวาปนนามกา ปาฬิยํ สรูเปน เอวฯ พนฺธติ สฺเนเหน เอตสฺมินฺติ พนฺธุ, อาทิจฺจสฺส พนฺธุ อาทิจฺจพนฺธุ, เตน อาทิจฺจพนฺธุนา พุทฺเธน น จ อุทฺธฏา น เทสิตาฯ

[72] กสฺมา การณา? ยสฺมา อนิยตา เกจิ เยวาปนกา อนิยตา, ยสฺมา การณา ราสิํ ทุกวคฺคาทิราสิํ น ภชนฺติ น เสวนฺติ, ยสฺมา การณา เกจิ เยวาปนกา ทุพฺพลา, ตสฺมา ปาฬิยํ ภควตา น วุตฺตาฯ

[73] ฉนฺทาธิโมกฺขมุทิตา มนสิ จ กาโร,

มชฺฌตฺตตา จ กรุณา วิรติตฺตยญฺจ;

ปุญฺเญสุ เตน นิยตานิยตา จ สพฺเพ,

เยวาปนา มุนิวเรน น เจว วุตฺตาฯ

ฉนฺทาธิโมกฺโข มุทิตา มนสิกาโร มชฺฌตฺตตา กรุณา วิรติตฺตยญฺจ ปุญฺเญสุกุสเลสุ นิยตา จตฺตาโร อนิยตา ปญฺจ สพฺเพ เยวาปนา น จ เอว เตน มุนิวเรน วุตฺตาฯ

[74-80] กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโสว, ปฐมํ สมุทีริโต เอตฺถ เอเตสุ เจตสิเกสุ, ชาตินิทฺธารณํ, ผสฺโสว ปฐมํ สมุทีริโต กถิโตฯ กสฺมา การณา? กิร มยา สุตํ, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส ปฐมํ อภินิปาตตฺตา ผสฺโส ปฐมํ สมุทีริโต, ผุสิตฺวา ปน ผสฺเสน ผสฺเสน อารมฺมณํ ผุสิตฺวา โยคิโน เวทนาย อารมฺมณํ เวทเย, สญฺญาย สญฺชานาติ, เจตนาย อารมฺมณํ เจตเยสหชาตานํ เจตสิกานํ ผสฺโสว อิธ อิมสฺมิํ จิตฺเต มเหสินา ปฐมํ วุตฺโตฯ หิ กสฺมา การณา? ยสฺมา พลวปจฺจยตฺตา, ตสฺมา วุตฺโตฯ อการณมิทํ สพฺพํ, จิตฺตานํ ตุ สเหว จ ‘‘ปฐมาภินิปาตตฺตา’’ติ จ ‘‘พลวปจฺจยตฺตา’’ติ จ อิทํ สพฺพํ วจนํ อการณํ อเหตุกํ อยุตฺตํ, กสฺมา การณา? จิตฺตชานํ จิตฺเตหิ สหปฺปวตฺตานํ เจตสิกานํ เอกุปฺปาทาทิภาเวน สมานุปฺปาทสมานนิโรธสมานาลมฺพณสมานวตฺถุกภาเวน ปวตฺติโต อการณํ อยุตฺตํฯ อยํ ตุ ปฐมุปฺปนฺโน, อยํ ปจฺฉาติ นตฺถิทํ อยํ ธมฺโม ปฐมุปฺปนฺโน, อยํ ธมฺโม ปจฺฉากาเล อุปฺปนฺโน อิติ อิทํ วจนํ นตฺถิฯ พลวปจฺจยตฺเตปิ การณํ น จ ทิสฺสติฯ เทสนากฺกมโต เจว ปฐมํ สมุทีริโต อิจฺเจวํ อิติ เอวํ อิติ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ผสฺสสฺส ปฐมํ สมุทีริตตํ วิญฺญุนา วิภาวินา วิญฺเญยฺยํ, วิเสสโต วิเสเสน อญฺญถา น วิญฺเญยฺยํฯ น จ ปริเยสิตพฺโพยํ, ตสฺมา ปุพฺพาปรกฺกโม ยสฺมา การณา อยํ ปุพฺพาปรกฺกโม วิญฺญุนา น จ ปริเยสิตพฺโพ น คเวสิตพฺโพ, ธมฺมา เอว วจนตฺถลกฺขณาทีหิ วิชานตา ปณฺฑิเตน ปริเยสิตพฺพาฯ

อิฏฺฐาการานุภวนรสา อิฏฺฐารมฺมณานุภวนกิจฺจา สุโภชนรสํ อนุภวนฺโต ราชา วิยฯ เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานา เจตสิกปสฺสทฺธิปทฏฺฐานาฯ

ปจฺจาภิญฺญาณกรณรสา ปฏิชานนกิจฺจา วฑฺฒกิสฺส อภิญฺญาณกรณมิว วฑฺฒกิโน สกิํ สญฺชานิตฺวาปิ ทารุหเรสุ สุตฺตสฺส ปฏิปสารณํ วิยาติ อธิปฺปาโยฯ ยถาคหิตนิมิตฺตวเสนาติ ยถาปวตฺติตนิมิตฺตสฺส วเสนฯ มนสิ อภินิเวสกรณํ คยฺหาการาฯ

อายูหนรสา ปวตฺตนกิจฺจสาธกาฯ มหาวฑฺฒกิอาทโย วิย ยถา มหาวฑฺฒกี สยมฺปิ ทารุํ ตจฺฉติ, ปเรปิ ทารุํ ตจฺฉาเปติ, เอวํ สยมฺปิ อารมฺมเณ สนฺทหติ, สมฺปยุตฺตธมฺเมปิ อภิสนฺทหาเปติฯ

อาหนนํ ภุโส หนนํ, ปริยาหนนํ สมนฺตา หนนํ, ตํ รโส เอตสฺสาติ อาหนนปริยาหนนรโส

อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ อารมฺมณปริมทฺทนลกฺขโณฯ

ปินยตีติ ปีติ, สหชาตธมฺเม อารมฺมเณ ปินยตีติ อตฺโถฯ กายจิตฺตผรณรสาฯ อุทคฺคสฺส จิตฺตสฺส ภาโว โอทคฺยํ, ตํ ปจฺจุปฏฺฐานํ เอตสฺสาติ โอทคฺยปจฺจุปฏฺฐานา

สทฺทหนฺติ วตฺถุตฺตยํ สทฺทหนฺติฯ อกาลุสิยปจฺจุปฏฺฐานา อนาวิลภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺฐานา สทฺทหิตพฺพวตฺถุตฺตยาสนฺนการณาฯ

อรญฺญคตสุเทสโก วิย อรญฺเญ คโต มคฺคสุเทสโก วิยฯ

อตฺตนา อวินิพฺภุตฺตานํ ธมฺมานนฺติ อวิคตานํ เจตสิกานํฯ เตสนฺติ เตสํ เจตสิกานํ ธมฺมานํฯ

สนฺเตปิ จ เตสํ เจตสิกานํ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เตสํ ปาเลตพฺพานํ เจตสิกานํ ปวตฺตกฺขเณเยว ตํ ชีวิตํ เต ธมฺเม ปาเลตพฺเพ เจตสิเก อนุปาเลติฯ อุทกํ วิยาติ ยถา อุทกํ อตฺตนิ อุปฺปลาทีนิ อนุปาเลติ, ตถา อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน สนฺเตปิ เตสํ อตฺถิกฺขเณเยว อนุปาเลติ, วิชฺชมานกฺขเณว อนุปาเลตีติ อธิปฺปาโยฯ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม อนุปาเลติ, ธาติ วิย กุมารํ อญฺญาย ชนิตํ กุมารํ รกฺขนฺตี ธาติ วิย, ปรสฺส ปุตฺตํ องฺกาทินา ธาเรตีติ ธาติสยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ อตฺตนา ปวตฺติเตหิ ธมฺเมหิ สมฺปวตฺตติฯ นิยามโก วิย ยถา นิยามโก เอกนาวาย วุตฺเถหิ ชเนหิ สห ปวตฺตติ, ภงฺคโต อุทฺธํ ตํ ชีวิตํ น ปวตฺตยติ, อตฺตโน จ อภาวา ฐปยิตพฺพานํ เจตสิกานญฺจ อภาวา, ภงฺคกฺขเณ เจตสิเก น ฐเปติ สยํ ภิชฺชมานตฺตา, วฏฺฏิสฺเนโห ขียมาโน ปทีปสิขํ น กโรติ ยถาฯ

โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺฐาโนติ มุทุภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, สีตลภาวปจฺจุปฏฺฐาโน วาฯ

กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ อิเม ขนฺธา คหิตาฯ

นิมฺมทฺทนรสาติ นิมฺมทฺทนกิจฺจาฯ กายจิตฺตานํ อวูปสมตาอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ อาทิคฺคหเณน กุกฺกุจฺจํ คเหตพฺพํฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

3. ตติโย ปริจฺเฉโท

เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา

[89] สพฺเพ เจตสิกา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา เย สพฺเพ เจตสิกา อาทิจฺจพนฺธุนา พุทฺเธน วุตฺตา, เต สพฺเพ เจตสิกา นามสามญฺญโต นามสมานภาเวน ทฺเวปญฺญาสภวนฺติ เต, อโนตฺตปฺปปริโยสานา ทฺวิปญฺญาส ภวนฺติฯ

[90-92] จตุปญฺญาสธา กาเม, รูเป ปญฺจทเสริตา กาเม กามาวจเร จตุปญฺญาส จิตฺตานิ อีริตาฯ รูเป รูปาวจเร ปญฺจทส จิตฺตานิ อีริตา ภวนฺติฯ ทฺวาทสารูเป อรูปาวจเร ทฺวาทส จิตฺตานิ ภวนฺติฯ จตฺตาลีส มนาสวา โลกุตฺตรจิตฺตานิ จตฺตาลีส ภวนฺติ, เอกวีสสตํ สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา สมาสโต สงฺเขปโต เอกวีสสตํ โหติฯ เอเตสุ เตสมุปฺปตฺติํ อิโต ปรํ เอเตสุ มยา วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติํ เอกํ เอกํ อุทฺธริตฺวา จิตฺตเจตสิเกสุ ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย อหํ ปวกฺขามิ เทสิสฺสามิฯ

[93] เอกคฺคตา จิตฺเตกคฺคตา มนกฺกาโร มนสิกาโร ชีวิตํ ผสฺสปญฺจกํ เอเต อฏฺฐ เจตสิกา อวินิพฺโภคา อญฺญมญฺญโต อวิคตา เอกุปฺปาทา สมานุปฺปาทา สหกฺขยา สหวยาฯ

[94] ผสฺโส จ เวทนา สญฺญา, เจตนา ชีวิตินฺทฺริยํ เอกคฺคตา มนกฺกาโร อิเม เจตสิกา สพฺพสาธารณา สพฺพจิตฺเตหิ สาธารณา, สพฺพจิตฺตานํ สาธารณา วาฯ

[95] วิตกฺโก ปญฺจปญฺญาส-จิตฺเตสุ สมุทีริโตฯ