กามาวจรกุสลวณฺณนา

[8] เอวํ ตาว รตนตฺตยปฺปณามาทิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถารทฺธปฺปกรณสฺส อตฺถสรีรภูตมภิธมฺมํ สงฺเขปโต อุทฺทิสนฺโต อาห ‘‘จิตฺตํ เจตสิก’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ จิตฺตสทฺทสฺส ตาว วจนตฺถํ สยเมว อนนฺตรํ วิปญฺเจติฯ ‘‘เจตสิก’’นฺติอาทีสุ ปน อวิปฺปโยคีภาเวน เจตสิ จิตฺเต นิยุตฺตํ, ตตฺถ วา ภวํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ เจตสิกํ, เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺเสตํ อธิวจนํฯ รุปฺปติ, รูปียตีติ วา รูปํ, สีตุณฺหาทีหิ วิการมาปชฺชติ, อาปาทียตีติ อตฺโถ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ, จตุวีสติอุปาทารูปานญฺจ วเสน อฏฺฐวีสติวิธสฺส รูปกฺขนฺธสฺเสตํ อธิวจนํฯ ภวาภวํ วินนโต สํสิพฺพนโต วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, น วิชฺชติ สา เอตฺถ, ตโต วา นิกฺขนฺตํ เอตนฺติ นิพฺพานํ, อมตํ อสงฺขตํ วตฺถุฯ อิติ-สทฺโท นิทสฺสเนฯ นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตริตโรติ นิรุตฺตโรฯ อถ วา จตุเวสารชฺชวิหารตฺตา นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตรํ ปจฺจนีกวจนนฺติ นิรุตฺตโรฯ ญาณปฺปหานอนฺตรายนิยฺยานิเกสุ หิ สเทวเก โลเก น โกจิ สตฺถุ สหธมฺมิกํ อุตฺตรํ วจนํ กเถตุํ สมตฺโถ อตฺถีติฯ ตตฺร ภควา อุตฺราสาภาวโต วิสารโทว โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธาติ ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิํ สหธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ, สาริปุตฺต, น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ, สาริปุตฺต, นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามิฯ

‘‘ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต อิเม อาสวา อปริกฺขีณาติ ตตฺร วต มํ…เป.… วิหรามิฯ

‘‘เย จ โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายาติ ตตฺร วต มํ…เป.… วิหรามิฯ

‘‘ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ ตตฺร วต มํ…เป.… วิหรามี’’ติ (ม. นิ. 1.150)ฯ

จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปกาเสตีติ จตุสจฺจปฺปกาสโนฯ ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺควเสน หิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ ยถาห, ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ (สํ. นิ. 5.1083)ฯ ตตฺถ เตภูมกา ธมฺมา อเนกุปทฺทวาธิฏฺฐานตาย ธุวสุภาทิวิรเหน, กุจฺฉิตตุจฺฉฏฺเฐน จ ทุกฺขํ นามฯ กมฺมาทิวิเสสปจฺจยสมวาเย ทุกฺขุปฺปตฺติการณภาเวน ตณฺหา สมุทโย นาม ‘‘สเมจฺจ อุเทติ ทุกฺขํ อิมสฺมา’’ติ กตฺวาฯ ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรโธ นิพฺพานํฯ ตํ ปน ทุกฺขนิโรธํ อาลมฺพณกรณวเสน คมนโต ปาปุณนโต, ตทธิคมาย ปฏิปทาภาวโต จาติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ โลกุตฺตรมคฺโค วุจฺจติฯ สจฺจฏฺโฐ ปน เตสํ ตจฺฉาวิปรีตภูตภาวโต เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมต’’นฺติ (สํ. นิ. 5.1090) วิตฺถาโรฯ

เอตฺถ ปน จตุนฺนํ อริยผลานํ, อริยมคฺคสมฺปยุตฺตานญฺจ สจฺจวินิสฺสฏภาเวปิ อิธ มคฺคนิพฺพานปฺปกาสนตาวจเนเนว ตปฺปกาสนตฺถมฺปิ วุตฺตํ โหติ, อนาสวภาเวน เอกลกฺขณตฺตา ตํตํเหตุกวิสยภาวโต จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอตฺถ จ ‘‘นิรุตฺตโร จตุสจฺจปฺปกาสโน’’ติ อิเมหิ ภควโต จิตฺตาทิจตุพฺพิธธมฺมเทสนานุกูลคุณวิเสสํ ทสฺเสติ อตถาวิธสฺส ตํเทสนาสามตฺถิยาโยคโตฯ อถ วา ‘‘นิรุตฺตโร’’ติ วจเนน จตุพฺพิธธมฺมสฺส อนญฺญถตฺตํ ทีเปติฯ ‘‘จตุสจฺจปฺปกาสโน’’ติ ปน อิมินา เย เต ธมฺมา ภควตา วิเนยฺยปริปาจนตฺถํ เทสิตา, น เต อิธ อธิปฺเปตาฯ เย ปน ปริปาจิเตหิ เตหิ อภิสเมตพฺพวเสน ทุกฺขาทโย จตุพฺพิธา วุตฺตา, เตเยว อุทฺทิสิตพฺพตฺเถน อธิปฺเปตาติ ทสฺเสติฯ

เอวํ สงฺเขปโต จตฺตาโร ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ อุทฺเทโส นาม นิทฺเทสตฺถาย โหตีติ ยถาอุทฺทิฏฺฐธมฺเม นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ จิตฺต’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ จิตฺตาทีสุ ธมฺเมสุฯ วิสยวิชานนํ จิตฺตนฺติ ยํ วิสยสงฺขาตสฺส อารมฺมณสฺส วิชานนํ อุปลทฺธิ, ตํ จิตฺตนฺติ อตฺโถฯ อิมินา ปน จิตฺตสฺส อารมฺมณปฏิพทฺธวุตฺติตํ, อนิจฺจตํ, อการกตญฺจ ทีเปติฯ ‘‘วิสยวิชานน’’นฺติ หิ อารมฺมเณน จิตฺตํ อุปลกฺเขนฺโต ตสฺส ตทายตฺตวุตฺติตํ, ตํทีปเนน จ ตทภิมุขกาเลเยว อุปฺปตฺติทีปนโต อนิจฺจภาวญฺจ ทีเปติฯ ภาวนิทฺเทเสน ปน วิชานนมตฺตทีปนโต อการกภาวํฯ ยถาปจฺจยญฺหิ ปวตฺติมตฺตเมเวตํ, ยทิทํ สภาวธมฺโม นามาติฯ เอวญฺจ กตฺวา สพฺเพสมฺปิ จิตฺตเจตสิกธมฺมานํ ภาวสาธนเมว นิปฺปริยายโต ลพฺภติฯ ยํ ปน ‘‘จินฺเตตีติ จิตฺตํ, เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโร’’ติอาทินา กตฺตุกรณวเสน นิพฺพจนํ วุจฺจติ, ตํ ปริยายกถนนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สกสกกิจฺเจสุ หิ ธมฺมานํ อตฺตปฺปธานตาสมาโรปเนน กตฺตุภาโว, ตทนุกูลภาเวน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมสมูเห กตฺตุภาวสมาโรปเนน กรณตฺตญฺจ ปริยายโตว ลพฺภตีติฯ ตถา นิทสฺสนํ ปน ธมฺมสภาวโต อญฺญสฺส กตฺตาทิโน อภาวปริทีปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘วิสยวิชานน’’นฺติ จ เอเตน จิตฺตสฺส อารมฺมณูปลทฺธิลกฺขณตา วุตฺตาติ อิทานิสฺส รสาทีนิ วุจฺจนฺติฯ ปุพฺพงฺคมรสญฺหิ จิตฺตํ สนฺธานปจฺจุปฏฺฐานํ นามรูปปทฏฺฐานํฯ ทฺวารํ ปตฺวา ตทารมฺมณญฺหิ วิภาวนฏฺเฐน จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํฯ ตถา หิ จกฺขุทฺวาเรน ทฏฺฐพฺพํ รูปารมฺมณํ จิตฺเตเนว ชานาติ…เป.… มโนทฺวาเรน วิญฺญาตพฺพํ ธมฺมารมฺมณํ จิตฺเตเนว ชานาติฯ ยถา หิ นครคุตฺติโก นครมชฺเฌ สิงฺฆาฏเก นิสีทิตฺวา ‘‘อยํ เนวาสิโก, อยํ อาคนฺตุโก’’ติ อาคตาคตํ ชนํ อุปธาเรติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ, ตสฺมา ทฺวารํ ปตฺวา ตทารมฺมณํ วิภาวนฏฺเฐน ปุเรจาริกนฺติ ปุพฺพงฺคมรสํฯ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อุปฺปชฺชมานํ ปุริมํ ปุริมํ นิรนฺตรํ กตฺวา สนฺทหมานมิว อุปฏฺฐาติ, คหณภาวํ คจฺฉตีติ สนฺธานปจฺจุปฏฺฐานํฯ ปญฺจโวกาเร ปนสฺส นิยมโต นามรูปํ, จตุโวการภเว นามเมว ปทฏฺฐานนฺติ นามรูปปทฏฺฐานญฺจ โหติฯ นานตฺตํ ปน ลกฺขณาทีนํ อุปริ วกฺขมานนเยน เวทิตพฺพํฯ วกฺขติ หิ รูปปริจฺเฉเท –

‘‘สามญฺญํ วา สภาโว วา, ธมฺมานํ ลกฺขณํ มตํ;

กิจฺจํ วา ตสฺส สมฺปตฺติ, รโสติ ปริทีปิโตฯ

‘‘ผลํ วา ปจฺจุปฏฺฐานํ, อุปฏฺฐานนโยปิ วา;

อาสนฺนการณํ ยํ ตุ, ตํ ปทฏฺฐานสญฺญิต’’นฺติฯ (อภิธ. 633-634);

ยตฺถ ยตฺถ ปน ลกฺขณาทีนิ วุจฺจนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ อิมินาว นเยน เตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

วจนตฺถวิชานเนน วิทิตจิตฺตสามญฺญสฺส อุตฺตริ จิตฺตวิภาโค วุจฺจมาโน โสเภยฺยาติ วจนตฺถวิชานนเมว ตาว อาทิมฺหิ ยุตฺตตรนฺติ ตํ ตาว กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉติ ‘‘ตสฺส ปน โก วจนตฺโถ’’ติฯ ปญฺจวิธา หิ ปุจฺฉา – (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.449; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.1; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.170) อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติฯ ตตฺถ ยํ อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ปญฺหากรณํ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา นามฯ ยํ ปน ญาตํ ทิฏฺฐํ, ตสฺส อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหากรณํ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา นามฯ ปกติยา ปน สํสยปกฺขนฺทนสฺส อตฺตโน สํสยสมุคฺฆาฏนตฺถํ ปญฺหากรณํ วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา นามฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ? อนิจฺจํ, ภนฺเตฯ ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติอาทินา (สํ. นิ. 3.79; มหาว. 21) อนุมติคฺคหณตฺถํ ปญฺหากรณํ อนุมติปุจฺฉา นามฯ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺฐานาฯ กตเม จตฺตาโร’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.373; สํ. นิ. 5.402-404) ปน ตํตํธมฺมานํ เทสนาธิปฺปาเยน ปญฺหากรณํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา นามฯ

ตาสุ ปุริมา ติสฺโส อาจริยานํ น สมฺภวนฺติฯ น หิ เต คนฺถกรณตฺถาย อารภิตฺวา อิทานิ อทิฏฺฐํ โชเตนฺติ, ทิฏฺฐํ สํสนฺเทนฺติ, สํสยํ วา ปกฺขนฺทนฺติ ตพฺพิโสธนปุพฺพกเมว คนฺถกรเณ อภินิเวสนโตฯ อิตรา ปน ทฺเว สมฺภวนฺติฯ ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ อปิจ โจทนํ สมุฏฺฐาเปนฺตา อาจริยา อญฺญํ โจทกํ ปริกปฺเปตฺวา ตสฺส วจนวเสน สมุฏฺฐาเปนฺตีติ ตํวเสเนตฺถ อทิฏฺฐโชตนาวิมติจฺเฉทนาปุจฺฉาปิ ลพฺภนฺเตวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺสาติ ตสฺส จิตฺต-สทฺทสฺสฯ จิตฺเต หิ อธิคเต ตสฺส วาจโก สทฺโทปิ สหจริยโต อธิคโตว โหตีติ ตสฺส อิธ ต-สทฺเทน ปริคฺคโหฯ เกจิ ปน ‘‘ตสฺส จิตฺตสฺสา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ ‘‘ตสฺส โก วจนตฺโถ’’ติ อิมินา น สเมติฯ น หิ จิตฺตสฺส ‘‘โก วจนตฺโถ’’ติ ปุจฺฉา สมฺภวตีติฯ

อิทานิ ยถาปุจฺฉิตมตฺถํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘วุจฺจเต’’ติ ตาว ปฏิญฺญํ กตฺวา ‘‘สพฺพสงฺคาหกวเสนา’’ติอาทินา วิสฺสชฺชนมารทฺธํฯ ตตฺถ สพฺพสงฺคาหกวเสนาติ เหฏฺฐิมนฺตโต จกฺขุวิญฺญาณาทโย อุปาทาย สพฺเพสํ อารมฺมณวิชานนสภาวตฺตา เตสํ สพฺเพสเมว สงฺคาหกวเสน, น ปน วกฺขมานนิพฺพจเนสุ วิย ยถาลาภวเสนาติ อตฺโถฯ จินฺเตตีติ วิชานาติฯ จินฺเตนฺติ เตน โคจรนฺติ วา จิตฺตํฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ กตฺตุตาสมาโรปเนน หิสฺส กรณภาโว ลพฺภติฯ สพฺพสงฺคาหกวเสน ตาว อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถาลาภวเสนปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตสนฺตานํ วา จิโนตีติปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา หิ จิตฺต-สทฺทสฺส ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา คเหตพฺโพฯ ยสฺส ปน จิตฺตสฺส ยถาวุตฺตอตฺถวิเสโส น ลพฺภติ, ตํ รุฬฺหีวเสน จิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยถา กิลญฺชาทีหิ กตมฺปิ ตาลปณฺเณหิ กตสริกฺขกตาย รุฬฺหีสทฺเทน ‘‘ตาลวณฺฏ’’นฺเตฺวว วุจฺจตีติฯ อตฺตสนฺตานนฺติ สกสนฺตานํ, ชวนสนฺตานนฺติ อตฺโถฯ อตฺต-สทฺทสฺส หิ ปรปจฺจนีกวจนตฺตา อตฺตโน สนฺตาโนติ สทิสวเสน อุปฺปชฺชมาโน ชวนสนฺตาโน วุจฺจติฯ ตํ จิโนติ ราสิํ กโรตีติ อยมตฺโถ สาเสวนกานํ ชวนจิตฺตานํ วเสน ทฏฺฐพฺโพฯ ตานิ หิ ปุเรชาตานิ ปจฺฉาชาตานํ อาเสวนปจฺจยา หุตฺวา อตฺตโน ชวนสนฺตานสฺส ปคุณพลวภาวกรเณน ตํ จินนฺติ นามฯ วา-สทฺโท อสพฺพสงฺคาหกตฺถวิกปฺปเนฯ ปิ-สทฺโท กิริยาสมฺปิณฺฑนตฺเถฯ อถ วา ‘‘สพฺพสงฺคาหกวเสนา’’ติ อิมสฺส อิธาปิ สมฺพนฺโธ โหตีติ อิทมฺปิ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตนฺติ คยฺหมาเน อตฺตสนฺตานนฺติ วิญฺญาณวจนสฺส อตฺต-สทฺทสฺส สกตฺถวุตฺติตฺตาเยว ตํวเสน จิตฺตสนฺตานนฺติ อตฺโถฯ อนนฺตราทิปจฺจยวเสน หิ จิตฺตสนฺตานสฺส อพฺโพจฺฉินฺนปฺปวตฺติกรณโต สพฺพเมว จิตฺตชาตํ จิตฺตสนฺตานํ จิโนติ นามฯ

อิมสฺมิํ ปนตฺเถ วา-สทฺโท กิริยาวิกปฺปนตฺโถฯ ปิ-สทฺโท ‘‘จิตฺต’’นฺติ อิมสฺส อากฑฺฒนตฺโถติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุริมปกฺเข ปน จิตฺตนฺติ อธิการโตว คเหตพฺพํฯ

[9] วิจิตฺตํ กโรติ, วิจิตฺตสฺส วา กรณนฺติ วิจิตฺตกรณํ, ตโต วิจิตฺตกรณา, วิจิตฺตจิตฺตกมฺมาทีนํ กรณโตติ อตฺโถฯ โลกสฺมิญฺหิ ยํ กิญฺจิ จิตฺตกมฺมาทิเภทํ วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ, สพฺพํ ตํ จิตฺเตเนว จินฺเตตฺวา กรียตีติฯ เตนาห ภควา – ‘‘ทิฏฺฐํ โว, ภิกฺขเว , จรณํ นาม จิตฺตนฺติ? เอวํ, ภนฺเตฯ ตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, จรณํ นาม จิตฺตํ จิตฺเตเนว จินฺติต’’นฺติ (สํ. นิ. 3.100)ฯ สฺวายมตฺโถ สวิญฺญตฺติกานํ พาตฺติํสจิตฺตานมุปลพฺภติฯ สาสวกุสลากุสลํ วา วิจิตฺตคติอาทิกรณโต วา วิจิตฺตกรณฏฺเฐน จิตฺตํฯ นนุ จ วิจิตฺตคติอาทโย กมฺมวเสน นิปฺผชฺชนฺติฯ ยถาห –

‘‘กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ คติยา นานากรณํ ปญฺญายติ อปทา ทฺวิปทา จตุปฺปทา พหุปฺปทา รูปิโน อรูปิโน สญฺญิโน อสญฺญิโน เนวสญฺญีนาสญฺญิโน, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ อุปปตฺติยา นานากรณํ ปญฺญายติ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา สุคตทุคฺคตตา, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ อตฺตภาเว นานากรณํ ปญฺญายติ สุวณฺณทุพฺพณฺณตา สุชาตทุชฺชาตตา สุสณฺฐิตทุสฺสณฺฐิตตา, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ โลกธมฺเม นานากรณํ ปญฺญายติ ลาภาลาเภ ยสายเส นินฺทาปสํสายํ สุขทุกฺเข’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1)ฯ

ตสฺมา กมฺมเภทนิพฺพตฺตตฺตา คติอาทีนํ จิตฺตตาฯ กมฺมนฺติ จ เจตสิกธมฺมภูตา เจตนา, อภิชฺฌาทโย จ วุจฺจนฺติ, น จิตฺตนฺติฯ

กถํ จิตฺตสฺส วิจิตฺตคติอาทิกรณนฺติ? วุจฺจเต – กมฺมสฺส จิตฺตสนฺนิสฺสิตตฺตา ตนฺนิปฺผาทิตมฺปิ จิตฺเตเนว กตํ โหติ, ยถา ราชโยเธน ปราชิโต สตฺตุรญฺญา ชิโตติ วุจฺจติฯ วิจิตฺตํ กรณมสฺสาติ วา วิจิตฺตกรณํฯ ตโต เอกฏฺฐานิกวชฺชิตญฺหิ จิตฺตํ ปจฺเจกํ ปฏิสนฺธาทิวิจิตฺตกิริยวนฺตตาย, สพฺพเมว วา จิตฺตํ อาวชฺชนาทิอญฺญมญฺญวิสทิสกิริยวนฺตตาย วิจิตฺตกรณํ ยุตฺตนฺติฯ สพฺพวิกปฺเปสุปิ ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทโลโป จิตฺตปริยาเยน จ วิจิตฺต-สทฺเทน วา วิคฺคโห วิ-สทฺทโลโป วา ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา ‘‘วิจิตฺตกรณา’’ติ อิทํ จิตฺตวิจิตฺตภาวสฺส ญาปกเหตุนิทสฺสนํฯ เตน ยสฺมา อิทํ วิจิตฺตกรณํ, ตสฺมา ตสฺส วิจิตฺตสฺส นิปฺผาทกํ สยมฺปิ ตเถว วิจิตฺตนฺติ วิญฺญาตพฺพนฺติ เอวํ กรณวิจิตฺตตาย วิจิตฺตตฺตา จิตฺตนฺติ อตฺโถฯ ฐเปตฺวา ตํ กรณวิจิตฺตตาย วิจิตฺตภาวํ อตฺตโน เอว ชาติภูมิสมฺปโยคาทิวเสน วิจิตฺตตาย จิตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน จิตฺตตาย วา’’ติฯ ตตฺถ ยสฺมา อญฺญเทว กุสลํ, อญฺญํ อกุสลํ, อญฺญํ อพฺยากตํ, อญฺญํ กามาวจรํ, อญฺญํ รูปาวจราทิเภทํ, อญฺญํ สราคํ, อญฺญํ วีตราคํ, อญฺญํ สโทสํ, อญฺญํ วีตโทสํ, อญฺญํ สโมหํ, อญฺญํ วีตโมหํ, อญฺญํ รูปารมฺมณํ, อญฺญํ สทฺทาทิอารมฺมณํ, รูปารมฺมเณสุ จ อญฺญํ นีลารมฺมณํ, อญฺญํ ปีตาทิอารมฺมณํฯ เอวํ สทฺทารมฺมณาทีสุปิ ยถาสมฺภวํฯ สพฺเพสุ เจว เตสุ อญฺญํ หีนํ, อญฺญํ มชฺฌิมํ, อญฺญํ ปณีตํ, หีนาทีสุ จ อญฺญํ ฉนฺทาธิปเตยฺยํ, อญฺญํ จิตฺตาธิปเตยฺยํ, อญฺญํ วีริยาธิปเตยฺยํ, อญฺญํ วีมํสาธิปเตยฺยนฺติ เอวมาทินา ชาติภูมิสมฺปยุตฺตอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตอธิปติอาทีนํ วเสน วิจิตฺตมเนกปฺปการํ, ตสฺมา อิมาย อตฺตวิจิตฺตตาย วา จิตฺตนฺติ วุจฺจตีติฯ

กามญฺเจตฺถ เอกเมว จิตฺตํ เอวํ วิจิตฺตํ นาม น โหติ, วิจิตฺตานํ ปน อนฺโตคธตฺตา เอเตสุ ยํ กิญฺจิ เอกมฺปิ วิจิตฺตตาย จิตฺตนฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ สมุทายโวหาเรน อวยวสฺสาปิ โวหริยมานตฺตา ยถา ปพฺพตนทีสมุทฺทาทีนเมกเทสา ทิฏฺฐา ปพฺพตาทโย ทิฏฺฐาติ, ยถา จ เอเกกจิตฺตสมฺปยุตฺตาปิ เวทนาทโย ราสฏฺเฐน ขนฺธโวหาเรน ‘‘เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ’’ติอาทินา วุจฺจนฺติฯ อปิเจตฺถ วิปากวิญฺญาณํ กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, ตํ กิเลสสหาเยน กมฺมุนา ผลภาเวน นิพฺพตฺติตํ เตหิ จิตํ นาม โหติฯ โหตุ ตาวิทํ โลกิยวิปากํ สนฺธาย, โลกุตฺตรํ ปน ปตฺวา กถนฺติ? วุจฺจเต – ‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา, ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ…เป.… ตสฺมิํ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา อริยมคฺคเจตนายปิ อวิชฺชูปนิสฺสยภาวสฺส ปกาสิตตฺตา โลกุตฺตรกุสลสฺสาปิ อนุสยา อุปนิสฺสยา โหนฺตีติ ตนฺนิพฺพตฺติตสฺส วิปากสฺส กมฺมกิเลสสญฺจิตตาปริยาโย ลพฺภตีติฯ จิตํ ตายตีติ วา จิตฺตํฯ กมฺมาทิสญฺจิโตปิ หิ อตฺตภาโว วิญฺญาณูปรเม มโตติ วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘อายุ อุสฺมา จ วิญฺญาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;

อปฺปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺคร’’นฺติฯ (สํ. นิ. 3.95);

โส ปนายํ จิตฺต-สทฺโท กิญฺจาปิ อเนกตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘จิตฺโต จ คหปตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 2.133; 4.176) ปญฺญตฺติยํ อาคโตฯ ‘‘สพฺโพ โลโก ปรจิตฺเตน อจิตฺโต’’ติอาทีสุ วิญฺญาเณฯ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกนิกายมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เอวํ จิตฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.100) วิจิตฺเต, นานปฺปกาเรติ อตฺโถฯ ‘‘จรณํ นาม จิตฺต’’นฺติอาทีสุ จิตฺตกมฺมเกฯ อิธ ปน จตุพฺพิธธมฺเม นิทฺเทสโต ปกรณวเสน ยถาวุตฺตวจนตฺถยุตฺโต วิญฺญาณวจโนว ทฏฺฐพฺโพติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปญฺญตฺติยมฺปี’’ติอาทิ ฯ

ปญฺญาปียติ เอตายาติ ปญฺญตฺติ, ตสฺสํ นามปญฺญตฺติยนฺติ อตฺโถฯ จิตฺโตติ หิ เอกสฺส คหปติโน นามํฯ ปิ-สทฺโท วกฺขมานสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ วิญฺญาเณติ สวิปากาวิปากเภเท จิตฺเตฯ ตญฺหิ วิชานนฏฺเฐน ‘‘วิญฺญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ยถาห – ‘‘วิชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ, ตสฺมา วิญฺญาณนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ จิตฺตสมฺมุตีติ จิตฺตโวหาโรฯ ทฏฺฐพฺพาติ วิญฺญาตพฺพาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ จตุพฺพิธธมฺมนิทฺเทสฏฺฐาเนฯ วิญฺญุนาติ วิชานตา, อาภิธมฺมิเกนาติ อตฺโถฯ

วิภาควนฺตานํ ธมฺมานํ สภาววิภาวนํ วิภาเคน วินา น โหตีติ จิตฺตสฺส วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สารมฺมณโต’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อาลมฺพนฺติ ตํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺตีติ อารมฺมณํ, ปจฺจโย, โคจโร จฯ ตถา หิ ‘‘ลภติ มาโร อารมฺมณํ, ลภติ มาโร โอตาร’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 3.80) ปจฺจโย ‘‘อารมฺมณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.159) โคจโรฯ อิธ ปน อุภยมฺปิ วฏฺฏติ สพฺพสฺเสว จิตฺตสฺส สปฺปจฺจยสโคจรตฺตาฯ สห อารมฺมเณน วตฺตติ ตทวินาภาวโตติ สารมฺมณํฯ ภาวปฺปธานนิทฺเทสวเสน เจตฺถ สารมฺมณภาโว สารมฺมณ-สทฺเทน วุตฺโต ยถา ‘‘อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ (ขุ. ปา. 6.3)ฯ จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.85) รตนอตฺตตฺตนิยาทิภาโว รตนาทีหิ สทฺเทหีติ, ตโต สารมฺมณภาวโตติ อตฺโถฯ เอวมญฺญตฺถาปิ ยถานุรูปํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกวิธนฺติ เอกปฺปการํ, เอกโกฏฺฐาสนฺติ อตฺโถฯ

สวิปากาวิปากโตติ วิปากุปฺปาทนสภาวสฺส วิชฺชมานาวิชฺชมานภาวโตฯ วิปาก-สทฺโท หิ ทฺวีสุ อตฺเถสุ ปวตฺตติฯ

กตฺถจิ วิปกฺกภาวมาปนฺเนสุ อรูปธมฺเมสุ, กตฺถจิ วิปากุปฺปาทนสภาเว ฯ ตถา เหส ‘‘วิปากา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 3) วิปกฺกภาวมาปนฺเนสุ อรูปธมฺเมสุ ปวตฺตติฯ ‘‘วิปากธมฺมธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 3) วิปากุปฺปาทนสภาเวฯ อิธ ปน วิปากุปฺปาทนสภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ อิตรถา หิ อภิญฺญากุสลาทีนํ สวิปาก-ปเท อสงฺคหิตภาวาปตฺติ สิยาฯ ตถา หิ ยทิ วิปกฺกภาวมาปนฺนา เอว ธมฺมา อิธ คหิตา สิยุํ, เต ยสฺส สนฺติ, ตํ สวิปากมิตรมวิปากนฺติ อภิญฺญากุสลสฺส เจว กทาจิ อวิปากสฺส ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาทิกมฺมสฺส ภาวนายปหาตพฺพากุสลสฺส จ วิปากุปฺปตฺติยา อภาวโต อวิปาก-ปทสงฺคโห สิยา, เอวญฺจ สติ ‘‘อวิปากํ อพฺยากต’’นฺติ วกฺขมานตฺตา เนสํ อพฺยากตภาโว อาปชฺชติ, น เจตมิฏฺฐํ กุสลากุสลนิทฺเทเสเยว เตสํ นิทฺเทสโตฯ วิปากุปฺปาทนสภาเว ปน คหิเต ตํสภาโว นาม อนุปจฺฉินฺนาวิชฺชมานตณฺหานุสยสฺมิํ สนฺตาเน สพฺยาปารปฺปวตฺติ เอวาติ ตสฺสา เตสุปิ อตฺถิตาย อสติปิ วิปากุปฺปาทเน สวิปาก-ปทสงฺคโห สิทฺโธติ น โกจิ อิฏฺฐวิฆาโต อาปชฺชติฯ เยน ปน การเณน อภิญฺญากุสลาทิกมวิปากํ, โย เจตฺถ วตฺตพฺโพ วินิจฺฉโย, ตํ สพฺพํ ตสฺส ตสฺส อาคตฏฺฐาเนเยว ทสฺสยิสฺสามฯ

กตมํ ปเนตฺถ สวิปากํ, กตมมวิปากนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ สวิปาก’’นฺติอาทิฯ อพฺยากตนฺติ วิปากกิริยาวเสน ทุวิธมพฺยากตํฯ เตสุ วิปากจิตฺตํ ตาว อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหตฺตา วิปากุปฺปาทเน อสมตฺถํฯ

กิริยจิตฺเตสุ จ ยเทตํ ขีณาสวสนฺตาเนเยว นิยตมฏฺฐารสวิธํ วิญฺญาณํ, ตํ อุปจฺฉินฺนภวมูลาย สนฺตติยํ ปวตฺตตีติ สมุจฺฉินฺนมูลาย ลตาย ปุปฺผํ วิย ผลทายี น โหติฯ อาวชฺชนทฺวยํ ปน อนุปจฺฉินฺนภวมูเลปิ สนฺตาเน ปวตฺตมานํ อนาเสวนภาเวน ทุพฺพลตฺตา โมฆปุปฺผมิว พีชภาเว อสมตฺถํ อผลเมวฯ อิติ สพฺพเมตํ อพฺยากตํ วิปาการหตาภาวโต อวิปากนฺติ วุตฺตํ ‘‘อวิปากํ อพฺยากต’’นฺติฯ ชายนฺติ เอตฺถ อสทิสาปิ สทิสาการาติ ชาติ, สมานากาโร, กุสลากุสลาพฺยากตานํ ชาติ กุสลากุสลาพฺยากตชาติ, ตสฺสา เภทโต ติวิธํ กุสลํ อกุสลํ อพฺยากตนฺติฯ วจนตฺถปุจฺฉาย ปโยชนํ วุตฺตเมวฯ

[10] ‘‘กุจฺฉิตาน’’นฺติอาทิ วิสฺสชฺชนํฯ ตตฺถ กุจฺฉิตานนฺติ นินฺทิตานํ, อสุจิ วิย นาคริเกหิ วิญฺญูหิ ครหิตพฺพานํ ปาปธมฺมานนฺติ อตฺโถฯ สลนโตติ หิํสนโต, อปนยนโต วาฯ กุสลญฺหิ ยถานุรูปํ ตทงฺคาทิวเสน อกุสลธมฺเม ปชหนฺตํ เต หิํสติ, อปนยตีติ วา วุจฺจติฯ อถ วา สลนโต สํวรณโต, ปิทหนโตติ อตฺโถฯ กุสลธมฺมวเสน หิ อกุสลปฺปวตฺตินิวารเณน, อปฺปวตฺติธมฺมตาปาทเนน จ มนจฺฉฏฺเฐสุ ทฺวาเรสุ อปฺปวตฺติยา สํวุตา ปิหิตา โหนฺติฯ กุสานนฺติ ราคาทิอสุจิสมฺปโยเคน นานาวิธทุกฺขเหตุตาย จ กุจฺฉิเตนากาเรน อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน สยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ กุสา, ปาปธมฺมาฯ อถ วา กุจฺฉิตานํ ปาณาติปาตาทีนํ สาวชฺชธมฺมานํ สานโต นิสานโต เตชนโต กุสา, โทสโลภาทโยฯ โทสาทีนญฺหิ วเสน เจตนาย ติกฺขภาวปฺปตฺติยา ปาณาติปาตาทีนํ มหาสาวชฺชตาติฯ เตสํ ลวเนน ฉินฺทเนน ยถานุรูปํ ปชหเนนาติ อตฺโถฯ กุเสนาติ กุจฺฉิตานํ สานโต ตนุกรณโต, โอสานกรณโต วา ‘‘กุสา’’ติ ลทฺธนาเมน ญาเณนฯ ลาตพฺพตฺตาติ อาทาตพฺพตฺตา, สหชาตอุปนิสฺสยภาเวน สนฺตาเน ปวตฺเตตพฺพตฺตาฯ

ญาณญฺหิ ติเหตุกกุสลํ สหชาตภาเวน เจว อุปนิสฺสยภาเวน จ, ทุเหตุกกุสลํ อุปนิสฺสยภาเวเนว สนฺตาเน ปวตฺเตติฯ เอวญฺจ กตฺวา โกสลฺลสมฺภูตฏฺโฐ กุสลฏฺโฐติ สพฺพกุสลานํ สาธารณวเสน อตฺโถ วุจฺจติฯ อถ วา กุเสนาติ ชาติสทฺทตาย เอกวจนนิทฺเทโส, กุเสหีติ ปน อตฺโถฯ ปุญฺญกิริยาวเสน หิ ปวตฺตานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ยถาวุตฺตนเยน ‘‘กุสานี’’ติ วุจฺจนฺติ, เตหิ ลาตพฺพตฺตา วุตฺตนเยน ปวตฺเตตพฺพตฺตาฯ อปิเจตฺถ –

‘‘กุโส วิย ลุนาตีติ, กุสา วิย ลุนาติ วา;

กุสลํ กุํ สเลตีติ, ลุนาติ กุสมิจฺจปี’’ติฯ

ตตฺถ ยถา กุโส คหิโต อุภยภาคคตํ หตฺถปเทสํ ลุนาติ, เอวมิทมฺปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนวเสน อุภยภาคคตํ กิเลสปกฺขํ ลุนาติ ฉินฺทติ, เสยฺยถาปิ – ‘‘อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, อุปฺปนฺนานํ…เป.… ปหานายา’’ติ อาคตํ สมฺมปฺปธานํฯ ตสฺมา กุโส วิย ลุนาตีติ กุสลํฯ กุสา วิย ลุนาตีติ เอตฺถ ‘‘กุ’’อิติ ภูมิ วุจฺจติ, ธมฺมานํ อธิฏฺฐานภาเวน ตํสทิสตาย อิธ รูปารูปกฺขนฺโธ วุตฺโตฯ อตฺตโน นิสฺสยภูตสฺส ตสฺส เอตรหิ, อายติญฺจ อนุทหนโต วินาสนโต กุํ สายนฺตีติ กุสา, ราคาทโย, เต วิย อตฺตโน นิสฺสยํ ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํฯ ปโยคสมฺปาทิตา หิ กุสลธมฺมา อจฺจนฺตเมว รูปารูปธมฺเม อปฺปวตฺติกรเณน สมุจฺฉินฺทนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุปาปนโตติฯ วุตฺตนเยน ปน ‘‘กุ’’นฺติ ลทฺธนามสฺส รูปารูปกฺขนฺธสฺส สลนโต อปนยนโต กุํ สเลตีติ กุสลํฯ กุสํ ลุนาตีติ ปน กุจฺฉิตา เอตฺถ สยนฺตีติ กุโส, กาโย, ตํ ลุนาติ ยถาวุตฺตวเสเนวาติ กุสลํฯ

[11] อิทานิ กุสล-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธารทสฺสนตฺถมาห ‘‘เฉเก กุสล-สทฺโทย’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ (ม. นิ. 2.87), กุสลานจฺจคีตสฺส, สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย’’ติอาทีสุ (ชา. 2.22.94) เฉเก ทิฏฺโฐ, เฉกปริยาโย ปวีณตฺโถติ อตฺโถฯ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.15.146; 2.20.129) อาโรคฺเยฯ ‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, กายสมาจาโร กุสโล? โย โข, มหาราช, กายสมาจาโร อนวชฺโช’’ติ (ม. นิ. 2.361) จ ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ (ที. นิ. 3.145) จ เอวมาทีสุ อนวชฺเชฯ ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปุญฺญํ วฑฺฒติ (ที. นิ. 3.80), กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติ (ธ. ส. 431) จ อาทีสุ อิฏฺฐวิปาเกฯ อนวชฺชาทิเกติ อนวชฺชอิฏฺฐวิปาเก, ‘‘อนวชฺชาทิเก’’ติ จ อตฺตนา วกฺขมานลกฺขณสฺส อนุรูปตฺตา วุตฺตํ, น ปน อาโรคฺยตฺถสฺส อสมฺภวโตฯ กิเลสโรคสฺส หิ อภาวโต กุสลํ อาโรคฺยํ โหติฯ

วชฺชา ราคาทโย, เต ยสฺส น สนฺติ, ตํ อนวชฺชํ, อิฏฺโฐ วิปาโก จตุกฺขนฺธสงฺขาโต ยสฺส, ตํ อิฏฺฐวิปากํ, อิฏฺฐวิปากตา จสฺส ตํสภาววนฺตตาย ทฏฺฐพฺพา, น ตสฺส อวสฺสํ อิฏฺฐวิปากสมฺภวโตเยว, ลกฺขียติ อเนนาติ ลกฺขณํ, อนวชฺชญฺจ ตํ อิฏฺฐวิปากญฺจาติ อนวชฺชอิฏฺฐวิปากํฯ ตํ ลกฺขณมสฺสาติ อนวชฺชอิฏฺฐวิปากลกฺขณํฯ

นนุ จ กุสลเมว อนวชฺชอิฏฺฐวิปากํ, วุตฺตนิยาเมน ปน อนวชฺชอิฏฺฐวิปากโต อญฺญํ กุสลํ สิยาฯ

น หิ สยเมว อตฺตโน ลกฺขณนฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ? นายํ โทโส ปริญฺญาตาปริญฺญาตวจนตฺถภาวเภเท เอกสฺสาปิ ลกฺขิตพฺพลกฺขณภาวปริกปฺปนโตฯ ‘‘อนวชฺชอิฏฺฐวิปาก’’นฺติ หิ ปริญฺญาตวจนตฺถํฯ ‘‘กุสล’’นฺติ อปริญฺญาตวจนตฺถํฯ เอวญฺจ เยน สภาเวน ปริญฺญาตวจนตฺถสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ โหติ, เยน จ อปริญฺญาตวจนตฺถสฺส, เตสํ ปริญฺญาตาปริญฺญาตวจนตฺถสภาวานํ เภเทน ตํสมงฺคิสฺส กุสลสฺส เอกสฺสาปิ เภโท ปริกปฺปียติ ยถา ‘‘ปุเร ภวํ ปฏุ อาสิ, ปฏุตโร เอตรหี’’ติ คุณเภเทน, วตฺถุเภเทน จ ปริกปฺปียติ, ตสฺมา ปริญฺญาตวจนตฺถภาเวน ลกฺขณํ, อปริญฺญาตวจนตฺถภาเวน ลกฺขิตพฺพนฺติ เอวํ ปริกปฺปิตเภเท ปริคฺคยฺหมาเน น โกจิ โทโส อาปชฺชติฯ

อถ วา ลกฺขียตีติ ลกฺขณํ, อนวชฺชอิฏฺฐวิปากญฺจ ตํ ลกฺขณญฺจาติ อนวชฺชอิฏฺฐวิปากลกฺขณํ, ยํ อนวชฺชอิฏฺฐวิปากํ หุตฺวา ลกฺขียติ, ตํ กุสลนฺติ อตฺโถฯ อถ วา อนวชฺช-สทฺเทน อนวชฺชภาโว วุตฺโต, อิฏฺฐวิปากสทฺเทน อิฏฺฐวิปากภาโว, ตสฺมา อนวชฺโช จ อิฏฺฐวิปาโก จ อนวชฺชอิฏฺฐวิปากํ, ตํ ลกฺขณเมตสฺสาติ กรณตฺเถ, กมฺมตฺเถ วา ลกฺขณ-สทฺเทน อนวชฺชอิฏฺฐวิปากลกฺขณนฺติ อนวชฺชอิฏฺฐวิปากสภาววนฺตํ, อนวชฺชอิฏฺฐวิปากภาเวน ลกฺขิตพฺพํ วาติ อตฺโถฯ กิํ ปเนตฺถ การณํ ปททฺวยปริคฺคเหน, นนุ เอเกเนว ปเทน อธิปฺเปตตฺถสิทฺธิ สิยาฯ

กิญฺจาปิ หิ ‘‘อนวชฺชลกฺขณ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.145) วิย วชฺชรหิตตฺตา อพฺยากตสฺสาปิ ปสงฺโค สิยาติ อิฏฺฐวิปาก-ปทํ วตฺตพฺพเมว, ‘‘อิฏฺฐวิปากลกฺขณ’’นฺติ ปน วุตฺเต อิตรํ น วตฺตพฺพํ อพฺยากตสฺส วิปาการหภาเวน อิฏฺฐวิปากตาปสงฺคภาวโต? สจฺจเมตํ, อนวชฺช-ปเทน กุสลสฺส ปวตฺติสุขตํ, อิฏฺฐวิปาก-ปเทน จ วิปากสุขตํ ทสฺเสตุํ ปททฺวยํ วุตฺตํฯ อนวชฺชปทญฺหิ อตฺตโน ปวตฺติสภาววเสน ลกฺขณวจนํ, อิตรํ กาลนฺตเร วิปากุปฺปาทนสมตฺถตาวเสนาติฯ อถ วา กุสลสฺส อตฺถวิสุทฺธิํ ทสฺเสตุํ ปุริมปทํ วุตฺตํ, ปริสุทฺธวิปากตํ ทสฺเสตุํ ปจฺฉิมํฯ ปุริมํ วา กุสลสฺส อกุสลสภาวโต นิวตฺตนํ, ปจฺฉิมํ อพฺยากตสภาวโตติ อลมติปปญฺเจนฯ เอตฺถ จ ‘‘อนวชฺช…เป.… ลกฺขณ’’นฺติ วจเนน กุสลสฺส สามญฺญลกฺขณํ วุตฺตํ อนวชฺชอิฏฺฐวิปากสภาวสฺส กุสลชาติยา สาธารณตฺตาฯ อกุสลาทีนมสาธารณภาเวน สภาวลกฺขณํ วาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อกุสลวิทฺธํสนรสนฺติ ยถานุรูปํ อกุสลปฺปชหนกิจฺจํฯ กุสลญฺหิ ปริตฺตมหคฺคตโลกุตฺตรเภทภินฺนํ ยถากฺกมํ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฺปหานวเสน อกุสลปกฺขํ ปชหติฯ อถ ตทงฺคาทิปฺปหานานํ กิํ นานากรณนฺติ? วุจฺจเต – ทานาทิปุญฺญกิริยวตฺถุคเตน เตน เตน กุสลงฺเคน ตสฺส ตสฺส มจฺเฉราทิอกุสลงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ, ตํ ทีปาโลเกน อนฺธการวิทฺธํสนํ วิย ทฏฺฐพฺพํ, กามาวจรกุสลานํ ปริตฺตานุภาวตาย เตหิ อตฺตโน ฐิติกฺขเณ วิทฺธํสิตานมกุสลานํ ตทปคเม สติ ปุน อาคเมน โวตฺถรณโตฯ เตสํ เตสํ นีวรณธมฺมานํ วิกฺขมฺภนสงฺขาตํ ปวตฺตินิวารณวเสน ปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ, ตํ ฆฏปฺปหาเรน ชลตเล เสวาลวิยูหนํ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา หิ พลวตา ฆฏปฺปหาเรน ทูรีกตํ เสวาลํ ตสฺมิํ อปนีเตปิ ตํปหารเวเคน สหสา น โอตฺถรติ, เอวเมว อุปจารปฺปนาเภเทน ฌาเนน วิกฺขมฺภิตา กามจฺฉนฺทาทโย ตทปฺปวตฺติกาเลปิ ตสฺส พเลน สหสา น โอตฺถรนฺตีติฯ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนสงฺขาตํ สมฺมา อุจฺเฉทวเสน ปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ตํ ปน อสนิสมฺปาเตน รุกฺขาทีนํ สมูลวิทฺธํสนํ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ

น หิ อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺนกิเลสา อนุสยมตฺตเกนาปิ สนฺตาเน ปวตฺตนฺติฯ ยถา ปน เอกวารปฺปวตฺเตนปิ อินฺทคฺคินา สห มูเลหิ วิทฺธํสิตา รุกฺขาทโย น ปุน วิรุหนฺติ, เอวเมวํ เอกจิตฺตกฺขณิเกนปิ เตน อตฺตโน อุปฺปาทมตฺเตเนว อนุสยมตฺตฏฺฐายิโนปิ กิเลสา สพฺเพน สพฺพํ วิทฺธํสิตาเยว โหนฺติฯ

โวทานํ วิสุทฺธิ, สํกิเลสมลวิมุตฺตีติ อตฺโถ, ตถา หุตฺวา ปจฺจุปฏฺฐานมสฺสาติ โวทานปจฺจุปฏฺฐานํ, ปริสุทฺธากาเรน โยคิโน ญาณสฺส อุปฏฺฐาตีติ วุตฺตํ โหติฯ

เอวํ กุสลสฺส วชฺชรหิตอิฏฺฐวิปากสภาเวหิ ลกฺขณํ, กิจฺจอุปฏฺฐานาการวเสน จ รสปจฺจุปฏฺฐานานิ วตฺวา ปุน วชฺชปฏิปกฺขภาววเสน จ ลกฺขณํ, สมฺปตฺติผลวเสน จ รสาทิกํ ทสฺเสตุํ ‘‘วชฺชปฏิปกฺขตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วชฺชานํ ปฏิปกฺขภาโว วชฺชปฏิปกฺขตฺตํ, ตโตฯ เอเตน ‘‘อนวชฺชลกฺขณ’’นฺติ เอตฺถ อ-กาโร ปฏิปกฺขตฺโถติ ทสฺเสติ, เตน ปนสฺส อพฺยากตโต นิวตฺตนํ กตํฯ อิตรถา หิ นาสฺส วชฺชํ, วชฺชโต อญฺญํ วา อนวชฺชนฺติ อพฺยากตสฺสาปิ ตํลกฺขณตาปสงฺโค สิยาฯ ‘‘วชฺชปฏิปกฺขตฺตา’’ติ ปน วุตฺเต ยสฺมา กุสลากุสลานเมว ปหายกปฺปหาตพฺพภาเวน อาโลกนฺธการานํ วิย อญฺญมญฺญํ อุชุวิปจฺจนีกภาโว, ตสฺมา กุสลเมว วชฺชปฏิปกฺขตฺตา อนวชฺชลกฺขณํ, น อญฺญนฺติ อยมตฺโถ สิทฺโธ โหติฯ โวทานภาวรสนฺติ โวทานภาวสมฺปตฺติกํ, กิเลสมเลหิ อสํกิลิฏฺฐภาเวน สมฺปชฺชนกนฺติ อตฺโถฯ ปจฺจุปฏฺฐาปียติ อุปนียติ การเณน, อตฺตโน วา การณํ ปฏิจฺจ, ตปฺปฏิพทฺธภาเวน ปฏิมุขํ วา อุปฏฺฐาตีติ ปจฺจุปฏฺฐานํ, อิฏฺโฐ วิปาโก ปจฺจุปฏฺฐานมสฺสาติ อิฏฺฐวิปากปจฺจุปฏฺฐานํฯ

อสติ โยนิโสมนสิกาเร กุสลสฺส อนุปฺปชฺชนโต, สติ จ ตสฺมิํ อุปฺปชฺชนโต ตสฺส โส อาสนฺนการณนฺติ อาห ‘‘โยนิโสมนสิการปทฏฺฐาน’’นฺติฯ ตตฺถ โยนิโส ปเถน อุปาเยน มนสิกาโร โยนิโสมนสิกาโร, อตฺถโต ปน สานุสยสนฺตานวโต ฉนฺนํ ทฺวารานมาปาถคเตสฺวารมฺมเณสุ ปติรูปเทสวาสาทิสมฺปตฺติยา กุสลธมฺมานํ ปจฺจยภาเวน ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตฺวา อุปฺปนฺนมาวชฺชนํ โยนิโสมนสิกาโร นามฯ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน อโยนิโสมนสิกาโรปิ ทฏฺฐพฺโพฯ ยํ ปน นิรนุสยสนฺตานสมงฺคิสฺส กิริยจิตฺตานํ ปจฺจยภาเวน อุปฺปนฺนํ, ตํ ฐเปตฺวา นิรวชฺชธมฺมํ สาวชฺชธมฺมสฺส กสฺสจิ ปจฺจยภาวานุปคมนโต โยนิโสมนสิการปกฺขํ วา ภเชยฺยฯ ขีณาสวสนฺตานคตตฺตา โยนิโสอโยนิโสภาวมนเปกฺขิตฺวา อาปาถคตารมฺมเณสุ อุปฺปตฺติมตฺตํ วินา น กสฺสจิ กุสลากุสลภาวสฺส ปจฺจโย โหตีติ ตทุภยวเสน นวตฺตพฺพตฺตา อพฺยากตมนสิกาโรติ วา สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติฯ

สาวชฺชานิฏฺฐวิปากลกฺขณมกุสลนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘วชฺชา ราคาทโย, เต ยสฺส สนฺติ, ตํ สาวชฺชํ, อนิฏฺโฐ วิปาโก ยสฺส, ตํ อนิฏฺฐวิปาก’’นฺติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรน ปฏิปกฺขโยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ รสาทิโต ปเนตํ อนตฺถชนนรสํ, สํกิเลสปจฺจุปฏฺฐานํฯ อถ วา คารยฺหภาวโต สาวชฺชลกฺขณเมว, สํกิเลสภาวรสํ, อนิฏฺฐวิปากปจฺจุปฏฺฐานํ, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํฯ วจนตฺถโต ปน น กุสลนฺติ อกุสลํ, กุสลปฏิปกฺขนฺติ อตฺโถฯ ปฏิปกฺขตฺเถ หิ อยํ อกาโร, น ปน อญฺญตฺเถ, นาปิ อภาเวฯ อิตรถา หิ ติกํ น สิยา, ทุกํ, จตุกฺกํ วา อาปชฺเชยฺยฯ

ตถา หิ ยทิ กุสลโต อญฺญมกุสลํ สิยา , ตทา อพฺยากตสฺสาปิ ตโต อญฺญภาเวน อกุสล-สทฺทสงฺคโหติ กุสลากุสลชาติเภทโต ทุวิธนฺติ ทุกํ วตฺตพฺพํฯ ยทิ จ กุสลาภาโว อกุสลํ, เตน น กาจิ ชาติ คยฺหตีติ กุสลาพฺยากตชาติเภทโต ทุกเมว วตฺตพฺพํฯ อถ สิยา ‘‘อภาโวปิ วิสุํ คเหตพฺโพ’’ติ, เอวํ สติ ตสฺส ชาติยา อภาวโต ชาติ-สทฺเทน สห สมฺพนฺโธ น สิยาฯ วิชฺชมานสฺส หิ ชาติ นาม โหติฯ ยเถว วา กุสลสฺส อภาโว, เอวํ อพฺยากตสฺสาปิ อภาโว อตฺถีติ อนพฺยากตชาติปิ วตฺตพฺพาติ จตุกฺกํ อาปชฺเชยฺยฯ น เจตมิฏฺฐํ กุสลาทิวเสน ติวิธชาติยา เอว อิจฺฉิตตฺตา, ปาฬิยญฺจ ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา’’ติ ติกวเสเนว วุตฺตตฺตา ‘‘กุสลปฏิปกฺข’’นฺติ ปน วุจฺจมาเน มิตฺตปฏิปกฺโข อมิตฺโต วิย, โลภปฏิปกฺโข อโลโภ วิย จ ยํ ธมฺมชาตํ กุสลสฺส อุชุวิปจฺจนีกภูตํ, ตํ อกุสลนฺติ ตสฺส วเสน ติกํ อุปปนฺนํ โหติ, อุชุวิปจฺจนีกตา จสฺส สาวชฺชานิฏฺฐวิปากตฺตา, เตน ปหาตพฺพภาวโต จ เวทิตพฺพา, น ปน กุสลวินาสนโตฯ น หิ อกุสเลน กุสลํ ปหียติ, มหาพลตฺตา ปน กุสลเมว ตํ ปชหติฯ กุสลญฺหิ มหาพลํ, อกุสลํ ทุพฺพลํฯ เตเนวาห ‘‘อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยา’’ติ (สุ. นิ. 776), ตสฺมา กุสลเมว ยถาวุตฺตนเยน อกุสลสฺส ปหายกํ, นากุสลํ อิตรสฺสาติ เวทิตพฺพํฯ

ตทุภย…เป.… อพฺยากตนฺติ ยํ ธมฺมชาตํ กุสลํ วิย น อนวชฺชอิฏฺฐวิปากลกฺขณํ, นาปิ อกุสลํ วิย สาวชฺชานิฏฺฐวิปากลกฺขณํ, อถ โข อวิปากตฺตา ตทุภยวิปรีตลกฺขณํ, ตํ อพฺยากตนฺติ อตฺโถฯ

นนุ จ ‘‘ตทุภยวิปรีตลกฺขณ’’นฺติ วุตฺเต สุขทุกฺขเวทนานํ วิปรีตา อุเปกฺขาเวทนา วิย อิฏฺฐานิฏฺฐวิปากานํ วิปรีโต อญฺโญ โกจิ วิปาโก ยสฺส อตฺถิ, ตํ อพฺยากตนฺติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ ตถา อสมฺภวโตฯ ยถา หิ อาโลกนฺธการานํ วิปรีโต อญฺโญ โกจิ นตฺถิ, เอวมิฏฺฐานิฏฺฐวิปากานํ วิปรีโต น โกจิ วิปาโก อตฺถีติฯ อถ วา ตํ-สทฺโท อิธ อิฏฺฐานิฏฺฐวิปากนิรเปกฺขํ กุสลากุสลมตฺตเมว ปจฺจามสตีติ กุสลากุสลานํ สวิปากตฺตา ตทุภยวิปรีตลกฺขณํ, ตํ อวิปากลกฺขณนฺติ อตฺโถติ อลเมตฺถ อนุโยเคนฯ กุสลากุสลภาเวน น พฺยากตนฺติ อพฺยากตํฯ กุสลากุสลญฺหิ วตฺวา อพฺยากตสฺส วุตฺตตฺตา กุสลากุสลภาเวเนว อวุตฺตตฺตาติ วิญฺญายติ, น ปการนฺตเรนฯ ตถา อวจนญฺจ ตสฺส ตทุภยวิปรีตลกฺขณตฺตาเยว, น ปน อวตฺตพฺพตฺตามตฺเตนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา วิ-สทฺโท วิโรธิวจโนฯ อา-สทฺโท อภิมุขภาวปฺปกาสโน, ตสฺมา อตฺตโน ปจฺจเยหิ อญฺญมญฺญํ วิโรธาภิมุขตํ กตํ ลกฺขณวิโรธโต ปหายกปฺปหาตพฺพภาวโต วาติ พฺยากตํ, กุสลากุสลํฯ ตโต อญฺญํ อพฺยากตํฯ ตญฺหิ ลกฺขณโต อญฺญมญฺญํ กุสลากุสลํ วิย น ตสฺส วิรุทฺธํฯ น หิ อวิปากตํ อนิฏฺฐวิปากตา วิย, อิฏฺฐวิปากตาย อิฏฺฐวิปากตา วิย จ อนิฏฺฐวิปากตาย อิฏฺฐานิฏฺฐวิปากตาหิ วิรุชฺฌติ, น จาปิ อพฺยากตํ กุสลากุสเลสุ กิญฺจิ ปชหติ, น จ เกนจิ ปหาตพฺพนฺติฯ

‘‘ตทุภยวิปรีตลกฺขณมพฺยากต’’นฺติ วิญฺญายมาเน อโหสิ กมฺมํ, นาโหสิ กมฺมวิปาโก, นตฺถิ กมฺมวิปาโก, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ อิมินา ติเกน สงฺคหิตสฺส คติอุปธิกาลปฺปโยควิปตฺตีหิ อวิปากสฺส ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาทิกมฺมสฺส ภาวนายปหาตพฺพสฺส อกุสลสฺส จ อภิญฺญากุสลสฺส จ วิปากุปฺปาทนาภาวโต ‘‘สิยา นุ โข อพฺยากตภาโว วา’’ติ กทาจิ โกจิ จินฺเตยฺยาติ ตนฺนิวารณตฺถมาห ‘‘อวิปาการหํ วา’’ติ, วิปากํ ทาตุํ นารหติ ตตฺถ สามตฺถิยาภาวโตติ อวิปาการหํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาทโย ตาว ปจฺจยเวกลฺลาทีหิ การเณหิ อวิปากา, สเจ ปเนเต ตพฺพิทูรา อสฺสุ, ตทา วิปากทาเน สมตฺถตาย วิปาการหาเยว, ตํ ปน น ตถา, อถ โข เยน เกนจิ อากาเรน วิปากทาเน อสมตฺถตาเยว วิปาการหํ น โหติ, ตํ อพฺยากตํ นามาติฯ

อิทานิ เอวํ ติกวเสน นิทฺทิฏฺเฐสุ กุสลาทีสุ ปฐมํ ตาว กุสลจิตฺตํ วิภชนฺโต ‘‘ตตฺถ กุสลจิตฺต’’นฺติอาทินา ตสฺส คณนปริจฺเฉทํ ทสฺเสติฯ เอกวีสติวิธนฺติ อฏฺฐ กามาวจรานิ , ปญฺจ รูปาวจรานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรานิ, จตฺตาริ โลกุตฺตรานีติ เอวํ สงฺเขปโต เอกวีสติวิธํฯ ภูมิโต จตุพฺพิธนฺติ กามรูปารูปโลกุตฺตรภูมิสงฺขาตานํ จตุนฺนํ ภูมีนํ วเสน ตตฺถ ปวตฺตมานํ จิตฺตมฺปิ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ, ฐานํ, อวตฺถา จฯ อวตฺถาปิ หิ อวตฺถวนฺตานํ ปวตฺติฏฺฐานํ วิย คยฺหติฯ เอวญฺหิ เนสํ สุขคฺคหณํ โหติฯ อวตฺถาติ เจตฺถ ธมฺมานํ กามตณฺหาทีหิ ปริจฺฉินฺนาปริจฺฉินฺนภาโวฯ ตตฺถ ปุริมา ติสฺโส ภูมิโย อุภยวเสน เวทิตพฺพา, อิตรา อวตฺถาวเสเนวฯ น หิ โลกุตฺตรธมฺมานํ กามภวาทิโต อญฺญํ ฐานมุปลพฺภตีติฯ

อญฺญตฺถ ปวตฺตมานสฺสาปิ วกฺขมานนเยน กามภูมิปริยาปนฺนตฺตา ภูมิโต เอกวิธนฺติฯ สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโตติ จกฺขาทีนิ ปญฺจ, หทยญฺจาติ ฉ วตฺถูนิฯ กุสลสฺส ปน จกฺขาทินิสฺสิตตฺตาภาวโต หทยวตฺถุ อิธ วตฺถูติ อธิปฺเปตํฯ เตน สหิตํ เอกนฺเตน ตนฺนิสฺสิตปฺปวตฺติโตติ สวตฺถุกํ, กามรูปธาตุยํ ปวตฺตมานวิญฺญาณํฯ

ตตฺถ หิ อรูปสฺส รูปปฏิพนฺธปฺปวตฺติ, อรูปธาตุยํ ปน รูปาภาวโต วตฺถุวิรหิตเมว ปวตฺตตีติ ตตฺถ ปวตฺตมานํ อวตฺถุกํฯ หีน…เป.… ติวิธนฺติ เอตฺถ ปจฺจยโต, ผลโต จ มชฺฌิมปณีเตหิ นิหีนํ, เตสํ วา คุเณหิ ปริหีนนฺติ หีนํ, อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปธานภาวํ นีตนฺติ ปณีตํ, อุภินฺนํ เวมชฺเฌ ภวํ มชฺฌิมํฯ ตตฺถ หีเนน ฉนฺเทน จิตฺเตน วีริเยน วีมํสาย วา ปวตฺติตํ หีนํ, มชฺฌิเมหิ ฉนฺทาทีหิ ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, ปณีเตหิ ปณีตํฯ ฉนฺทาทีนํ ปน หีนาทิภาโว อธิมุตฺติวเสน ทฏฺฐพฺโพฯ หีนาธิมุตฺติวเสน หิ เนสํ หีนตา, ปณีตาธิมุตฺติวเสน ปณีตตา, ตทุภยเวมชฺฌวเสน มชฺฌิมตาฯ ยสกามตาย วา กตํ กุสลํ หีนํ, ปุญฺญผลกามตาย มชฺฌิมํ, ‘‘ปุญฺญํ นาเมตํ สาธูหิ กตฺตพฺพเมวา’’ติ เอวํ อริยภาวํ นิสฺสาย กตํ ปณีตํฯ ‘‘อหมสฺมิ ทานปติ, อิเม ปนญฺเญ ทานทาสาทโย’’ติอาทินา อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนาหิ อุปกฺกิลิฏฺฐํ ปวตฺติตํ วา หีนํ, ตถา อนุปกฺกิลิฏฺฐํ มชฺฌิมํ, มคฺคผลปทฏฺฐานํ ปณีตํฯ ภวโภคสมฺปตฺตินิมิตฺตํ วา กตํ หีนํ, สาวกปจฺเจกโพธิปารมิตาวเสน อตฺตโน วิโมกฺขตฺถาย กตํ มชฺฌิมํ, สมฺมาสมฺโพธิปารมิตาวเสน สพฺเพสํ วิโมกฺขตฺถาย กตํ ปณีตนฺติฯ

โสมนสฺสุ…เป.… เภทโตติ เภท-สทฺโท ปจฺเจกํ สมฺพนฺธิตพฺโพ ‘‘โสมนสฺสุเปกฺขาเภทโต ญาณเภทโต ปโยคเภทโต’’ติฯ ตตฺถ ปโยคเภทโตติ สงฺขารเภทโตติ อตฺโถฯ นนุ จ โสมนสฺสุเปกฺขาเภโท ตาว ยุตฺโต เตสํ ภินฺนสภาวตฺตาฯ ญาณปฺปโยคเภโท ปน กถนฺติ? วุจฺจเต – ญาณปฺปโยคกโต เภโท ญาณปฺปโยคเภโท เตสํ ภาวาภาวมุปาทาย ปวตฺตตฺตาฯ อิทานิ ตเมว โสมนสฺสุเปกฺขาทิเภทํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถิท’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โสมนสฺสสหคต’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺเชติฯ ตตฺถ เสยฺยถิทนฺติ ตํ กตมํ, ตํ กถนฺติ วา อตฺโถฯ

โสภนํ มโน, โสภนํ วา มโน เอตสฺสาติ สุมโน, ตสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, มานสิกสุขเวทนาเยตํ อธิวจนํ, โสมนสฺเสน อุปฺปาทโต ยาว นิโรธา สหคตํ ปวตฺตํ สํสฏฺฐํ สมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อถ วา โสมนสฺเสน สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตนฺติ โสมนสฺสสหคตํฯ ชานาติ ยถาสภาวํ ปฏิวิชฺฌตีติ ญาณํ, เตน สมํ เอกุปฺปาทาทีหิ ปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ ญาณสมฺปยุตฺตํฯ นาสฺส สงฺขาโร อตฺถีติ อสงฺขารํ, อสงฺขารเมว อสงฺขาริกํฯ สห สงฺขาเรน ปวตฺตมานํ สสงฺขารํ, ตเทว สสงฺขาริกํฯ สงฺขาโรติ เจตฺถ อตฺตโน, ปรสฺส วา ปุพฺพปฺปโยโค ‘‘สงฺขโรติ ติกฺขภาวสงฺขาเตน มณฺฑนวิเสเสน สชฺเชติ, สงฺขรียติ วา สชฺชียติ จิตฺตํ เอเตนา’’ติ กตฺวาฯ ตตฺถ ทานาทิปุญฺญกรณกาเล มจฺเฉรมลถินมิทฺธาทีหิ อุปกฺกิเลเสหิ สํสีทมาเน จิตฺเต อุปกฺกิเลสวูปสมวเสน, จิตฺตสฺส จ อุสฺสาหชนนวเสน ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺโต สมฺมาวายาโม อตฺตโน ปโยโค นามฯ กุสลกรเณ นิรุสฺสาหสฺส ปน ‘‘อมฺโภ, สปฺปุริส, กุสลกรณํ นาม ปณฺฑิเตหิ อาเสวิตมคฺโค, ตตฺถ ตยาปิ ปฏิปชฺชิตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ทานํ เทหิ, สีลํ รกฺข, ตญฺหิ เต อตฺถาย หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติอาทินา กุสลกรณตฺถาย อุสฺสาหชนนวเสน ปเรสํ กายวจีทฺวาเรสุ ปวตฺตา อาณตฺติ ปรปฺปโยโค นามฯ เตสุ ปน ปุริโม ปุพฺพภาคปฺปวตฺตจิตฺตสนฺตาเน, ปจฺฉิโม ปเรสํ จิตฺตสนฺตาเนเยว สมฺภวตีติ ตนฺนิพฺพตฺติโต จิตฺตสฺส ติกฺขภาวสงฺขาโต วิเสโส อิธ อุปจารโต สงฺขาโรติ เวทิตพฺโพฯ เตนาหุ อาจริยา –

‘‘ปุพฺพปฺปโยคสมฺภูโต, วิเสโส จิตฺตสมฺภวี;

สงฺขาโร อิติ สงฺขาร-สภาวญฺญูหิ กิตฺติโต’’ติฯ

อถ วา ‘‘สสงฺขาริกมสงฺขาริก’’นฺติ จ เอตํ เกวลํ สงฺขารสฺส ภาวาภาวมตฺตาเปกฺขาย วุตฺตํ, น ตสฺส สหปฺปวตฺติสพฺภาวาภาวโตติ ภินฺนสนฺตานปฺปวตฺติโนปิ สงฺขารสฺส อิทมตฺถิตาย ตํวเสน นิพฺพตฺตํ จิตฺตํ สงฺขาโร อสฺส อตฺถีติ สสงฺขาริกํ สห-สทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถปริทีปนโต ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ วิยฯ ตพฺพิปรีตํ ปน ตทภาวโต ยถาวุตฺตวเสเนว อสงฺขาริกํฯ อถ วา สงฺขรณํ, สงฺขรียติ วา เอเตน อาคนฺตุกสมฺภูเตน จิตฺตสํสีทนสภาวาปนยนวเสเนว สชฺชียติ, สงฺขโรติ วา ตํ ยถาวุตฺตวเสเนวาติ สงฺขาโรติ อุชุกเมว ปุพฺพปฺปโยคชนิโต ติกฺขภาโว วุจฺจติ, ตทภาวโต อสงฺขาริกํ, สภาวติกฺขนฺติ อตฺโถฯ ตํสหคตาย สสงฺขาริกํ, อถ วา มจฺเฉรมลาทีหิ สงฺขรียตีติ สงฺขาโร, จิตฺตสฺส สํสีทนสภาโว, โส ยสฺส นตฺถีติ อสงฺขาริกํ, อิตรํ สสงฺขาริกํฯ ปณีตอุตุโภชนาทิโก วา พลวปจฺจโย สงฺขาโร ‘‘สงฺขโรติ จิตฺตํ ติกฺขภาเวน, สงฺขรียติ วา ตํ เอเตนา’’ติ กตฺวาฯ อ-การสฺส วุฑฺฒตฺถวุตฺติตาย วุฑฺฒิปฺปตฺโต สงฺขาโร อสฺสาติ อสงฺขาริกํ, พลวปจฺจยวนฺตนฺติ อตฺโถฯ วุฑฺฒิปริทีปเกน ปน อ-กาเรน อวิเสสิตตฺตา สสงฺขาริกํ สปฺปจฺจยํ ทุพฺพลปจฺจยนฺติ อธิปฺปาโยฯ ญาเณน วิปฺปยุตฺตํ วิรหิตนฺติ ญาณวิปฺปยุตฺตํฯ

อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขา, เวทิยมานาปิ อารมฺมณํ อชฺฌุเปกฺขติ, มชฺฌตฺตาการสณฺฐิติยาติ อตฺโถฯ อถ วา อิฏฺเฐ, อนิฏฺเฐ จ อารมฺมเณ ปกฺขปาตาภาเวน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขติ อนุภวตีติ อุเปกฺขาฯ อถ วา อุเปตา สุขทุกฺขานํ อวิรุทฺธา อิกฺขา อนุภวนนฺติ อุเปกฺขาฯ อวิรุทฺธตฺตาเยว เหสา เตสํ อนนฺตรมฺปิ ปวตฺตติฯ

สุขทุกฺขเวทนา ปน วิสุํ วิสุํ วิรุทฺธสภาวตฺตา นาญฺญมญฺญํ อนนฺตรํ ปวตฺตนฺติ ฯ เตเนว หิ ปฏฺฐาเน โสมนสฺสสฺส อนนฺตรํ โทมนสฺสสฺส, โทมนสฺสสฺส อนนฺตรํ โสมนสฺสสฺส จ อุปฺปตฺติ ปฏิสิทฺธาฯ อยญฺจ อตฺโถ โลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตเวทนายปิ ลพฺภติ, ปุริมา ปน ทฺเว น ตถาฯ น หิ โลภสหคตาทีนํ มชฺฌตฺตากาเรน อชฺฌุเปกฺขนํ, อุปปตฺติโต อิกฺขนํ วา อตฺถีติฯ อุเปกฺขาสหคตนฺติ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

นนุ จ อญฺเญปิ ผสฺสาทโย สมฺปยุตฺตธมฺมา อตฺถีติ โสมนสฺสาทีนํ วเสเนว ปน อฏฺฐวิธตา กสฺมา คหิตาติ? เภทกรภาวโตฯ ผสฺสาทีนญฺหิ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา, สทฺธาทีนญฺจ สพฺพกุสลสาธารณตฺตา น เตหิ จิตฺตสฺส วิภาโค, โสมนสฺสาทโย ปน กตฺถจิ จิตฺเต โหนฺติ, กตฺถจิ น โหนฺตีติ ปากโฏว เตหิ จิตฺตสฺส วิภาโคติฯ กสฺมา ปเนเต กตฺถจิ จิตฺเต โหนฺติ, กตฺถจิ น โหนฺตีติ? การณสฺส สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวโตฯ กิํ ปน เนสํ การณนฺติ? วุจฺจเต – ตตฺถ โสมนสฺสสหคตภาโว ตาว อารมฺมณวเสน โหติฯ อิฏฺฐารมฺมณสฺมิญฺหิ โสมนสฺสสหคตจิตฺตมุปฺปชฺชติฯ นนุ จ อิฏฺฐารมฺมณํ โลภสฺส วตฺถุ รชฺชนียตฺตาติ กถํ ตตฺถ กุสลํ อุปฺปชฺชตีติ? นยิทเมกนฺติกํ อิฏฺเฐปิ อารมฺมเณ นิยมิตาทิวเสน กุสลสฺส อุปฺปชฺชนโตฯ ยสฺส หิ ‘‘กุสลเมว มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ กุสลกรเณเยว จิตฺตํ นิยมิตํ โหติ, อกุสลปฺปวตฺติโตว นิวตฺเตตฺวา กุสลกรเณเยว ปริณามิตํ, อภิณฺหกรเณน จ กุสลํ สมุทาจิณฺณํ, ปฏิรูปเทสวาสสทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยปุพฺเพกตปุญฺญตาสงฺขาตจตุจกฺกูปนิสฺสยวเสน, โยนิโส จ อาโภโค ปวตฺตติ, ตสฺส อิฏฺเฐปิ อารมฺมเณ อโลภสมฺปยุตฺตเมว จิตฺตมุปฺปชฺชติ, น โลภสมฺปยุตฺตํฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘นิยามปริณาเมหิ , สมุทาจิณฺณตาย จ;

ญาณปุพฺพงฺคมาโภคา, อิฏฺเฐปิ กุสลํ สิยา’’ติฯ

อปิจ สทฺธาพหุลตาทีหิ จ การเณหิ จิตฺตสฺส โสมนสฺสสหคตตา เวทิตพฺพาฯ อสฺสทฺธานํ, หิ มิจฺฉาทิฏฺฐิกานญฺจ เอกนฺตมิฏฺฐารมฺมณภูตํ ตถาคตรูปมฺปิ ทิสฺวา โสมนสฺสํ น อุปฺปชฺชติฯ เย จ กุสลปฺปวตฺติยํ อานิสํสํ น ปสฺสนฺติ, เตสํ ปเรหิ อุสฺสาหิตานํ กุสลํ กโรนฺตานมฺปิ โสมนสฺสํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา สทฺธาพหุลตา วิสุทฺธิทิฏฺฐิตา อานิสํสทสฺสาวิตาติ อิเมหิปิ การเณหิ จิตฺตสฺส โสมนสฺสสหคตตา โหติฯ

อปิจ เย เต เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติฯ เสยฺยถิทํ – พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สํฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ ลูขปุคฺคลปริวชฺชนํ สินิทฺธปุคฺคลเสวนา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณา ตทธิมุตฺตตาติ อิเมหิปิ การเณหิ จิตฺตสฺส โสมนสฺสสหคตภาโว เวทิตพฺโพฯ พุทฺธาทิคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺส หิ ยาว อุปจารุปฺปาทา สกลสรีรํ ผรมานา ปีติ อุปฺปชฺชติฯ

ตถา ทีฆรตฺตํ อกฺขณฺฑตาทิวเสน อตฺตนา รกฺขิตํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, คิหิโน ทสสีลํ ปญฺจสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, ทุพฺภิกฺขภยาทีสุ ปณีตํ โภชนํ สพฺรหฺมจารีนํ ทตฺวา ‘‘เอวํนาม ทานํ อทาสิ’’นฺติ อตฺตโนจาคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, คิหิโนปิ ตถารูเป กาเล สีลวนฺตานํ ทินฺนทานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, เยหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา เทวา เทวตฺตํ คตา, ตถารูปานํ คุณานํ อตฺตนิ อตฺถิตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, สมถวิปสฺสนาหิ วิกฺขมฺภิตกิเลเส สฏฺฐิปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ อสมุทาจรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อโห มยฺหํ กิเลสา น สมุทาจรนฺตี’’ติ จินฺเตนฺตสฺส, เจติยทสฺสนเถรทสฺสเนสุ อสกฺกจฺจกิริยาย สํสุจิตลูขภาเวน พุทฺธาทีสุ ปสาทสิเนหาภาเวน คทฺรภปิฏฺเฐ รชสทิเส ลูขปุคฺคเล ปริวชฺชนฺตสฺส, พุทฺธาทีสุ ปสาทพหุเล มุทุจิตฺเต สินิทฺธปุคฺคเล ปฏิเสวนฺตสฺส, รตนตฺตยคุณปริทีปเก ปสาทนียสุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, ฐานนิสชฺชาทีสุปิ ปีติอุปฺปาทนตฺถํ ตนฺนินฺนตาทิวเสน ปวตฺเตนฺตสฺส เยภุยฺเยน ปีติ อุปฺปชฺชติฯ ปีติยา จ โสมนสฺเสน สห อวินาภาวโต ตทุปฺปตฺติยา ตสฺสาปิ อุปฺปตฺติ นิยตาติ เอวํ ปีติการณานิปิ โสมนสฺสการณานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ กิญฺจ – อคมฺภีรปกติตา, โสมนสฺสปฏิสนฺธิกตาติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ โสมนสฺสสหคตตา โหติฯ โย หิ อคมฺภีรปกติโก โหติ, อปฺปมตฺตเกปิ หิโตปกรเณ ตุสฺสติ, โย จ โสมนสฺสปฏิสนฺธิโก อปฺปสนฺเนสุ อารมฺมเณสุปิ อปฺปฏิกฺกูลทสฺสาวี, ตสฺส เยภุยฺเยน โสมนสฺสสหคตจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยถาวุตฺตานํ ปน โสมนสฺสการณานมภาเวน มชฺฌตฺตารมฺมณตาย จ อุเปกฺขาสหคตตา เวทิตพฺพาฯ

ญาณสมฺปยุตฺตสฺส ปน กมฺมโต อุปปตฺติโต อินฺทฺริยปริปากโต กิเลสทูรีภาวโตติ อิเมหิ การเณหิ โหติฯ โย หิ ปเรสํ หิตชฺฌาสเยน ธมฺมํ เทเสติ หีนุกฺกฏฺฐาทีนิ จ นฬการมุทฺทาคณนาทีนิ สิปฺปายตนานิ, วฑฺฒกีกสิวาณิชฺชาทีนิ จ กมฺมายตนานิ, วิสหรณาทีนิ จ วิชฺชายตนานีติ เอวํ นิรวชฺชสิปฺปายตนาทีนิ สิกฺขาเปติ, สยํ วา สิกฺขติ, ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กตฺวา ธมฺมํ กถาเปติ, ‘‘อายติํ ปญฺญวา ภวิสฺสามี’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปตฺวา นานปฺปการํ ปุญฺญกมฺมํ กโรติ, ตสฺเสวํ นานปฺปการํ ปญฺญาสํวตฺตนิกกมฺมํ สมฺปาเทนฺตสฺส ตํ กมฺมํ อุปนิสฺสาย อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ตถา อพฺยาปชฺเช โลเก อุปฺปนฺนสฺส อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ ญาณสมฺปยุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ตสฺส ตตฺถ สุขิโน ธมฺมปทานิ ปิลวนฺติ, ทนฺโธ, ภิกฺขเว, สตุปฺปาโท, อถ โส สตฺโต ขิปฺปเมว วิเสสภาคี โหตี’’ติ (อ. นิ. 4.191)ฯ

ตถา ปญฺญาทสกํ สมฺปตฺตสฺส อินฺทฺริยปริปากํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ ญาณสมฺปยุตฺตํ โหติฯ เยน ปน สมถวิปสฺสนาภาวนาหิ กิเลสา วิกฺขมฺภิตา, ตสฺส กิเลสทูรีภาวํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยถาห –

‘‘โยคา เว ชายเต ภูริ, อโยคา ภูริสงฺขโย’’ติฯ (ธ. ป. 282)ฯ

อปิจ เย เต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติฯ เสยฺยถิทํ – ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณา ตทธิมุตฺตตาติ อิเมหิ การเณหิ ญาณสมฺปยุตฺตภาโว โหติฯ ตถา หิ โย ปญฺญวนฺเต อุปสงฺกมฺม ขนฺธธาตุอายตนอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคสมถวิปสฺสนาทีนํ ปริปุจฺฉาพหุโล โหติ, ตสฺส ตํวเสน อุปฺปนฺนํ สุตมยญาณํ อาทิํ กตฺวา อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ ญาณสหคตํ โหติฯ เยน ปน นขเกสจีวรเสนาสนาทีนิ อชฺฌตฺติกพาหิรวตฺถูนิ ปุพฺเพ อวิสทานิ เฉทนมลหรณาทินา วิสทานิ กตานิ, ตสฺเสวํ วิสทวตฺถุกสฺส อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ วิสทํ ญาณํ โหติ ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลกาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิยฯ

ยสฺส จ สทฺธินฺทฺริยาทีสุ อญฺญตรํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ, ตโต ตานิ สกสกกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา โส ตสฺส โพชฺฌงฺควิภงฺเค อาคตนเยน เตน เตน อากาเรน สมตฺตํ ปฏิปาเทติ, ตสฺเสวํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตํ ปฏิปาเทนฺตสฺส วิปสฺสนาญาณาทีนํ วเสน จิตฺตํ ญาณสหคตํ โหติฯ โย ปน ทุปฺปญฺญปุคฺคเล ปริวชฺเชติ, ปญฺญวนฺตปุคฺคเล วา ปยิรุปาสติ, ขนฺธาทีสุ โอคาฬฺหํ ภควโต คมฺภีรญาณจริยํ วา ปจฺจเวกฺขติ, ฐานนิสชฺชาทีสุ ตทธิมุตฺตจิตฺโต วา วิหรติ, อิเมสมฺปิ อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ ญาณสมฺปยุตฺตํ โหติฯ อปิจ พุทฺธาทิคุณานุสฺสรเณนปิ จิตฺตํ ญาณสหคตํ โหติฯ ยถาห –

‘‘ยสฺมิํ, มหานาม, สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมิํ สมเย ราคปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทส…เป.… น โมหปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ, อุชุคตเมวสฺส ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ โหติ ตถาคตํ อารพฺภฯ อุชุคตจิตฺโต โข ปน, มหานาม, อริยสาวโก ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺชํ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 6.10; 11.11)ฯ

เอวํ พุทฺธานุสฺสติอาทโยปิ ราคาทิมลวิโสธเนน ญาณุปฺปตฺติเหตุกาเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิญฺจ – ติเหตุกปฏิสนฺธิกตา ญาณุปฺปตฺติการณํฯ ปฏิสนฺธิปญฺญา หิ อาทิโต ปฏฺฐาย ภวงฺคสนฺตติวเสน พหุลํ ปวตฺตมานา สนฺตานปริภาวเนน ญาณุปฺปตฺติยา สวิเสสอุปนิสฺสโย โหติฯ อสงฺขาริกตฺตํ ปน สปฺปายอุตุโภชนอาวาสาทิปจฺจเยหิ โหตีติฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘อิฏฺฐารมฺมณตา สทฺธาพาหุลฺยํ ทิฏฺฐิสุทฺธิ จ;

ผลทสฺสาวิตา เจว, ปีติโพชฺฌงฺคเหตุโยฯ

‘‘เอกาทส ตถา ธมฺมา, อคมฺภีรสภาวตา;

โสมนสฺสยุตฺตา สนฺธิ, อิจฺเจเต สุขเหตุโยฯ

‘‘อภาโว สุขเหตูนํ, มชฺฌตฺตารมฺมณนฺติ จ;

อุเปกฺขุปฺปตฺติเหตุ จ, เอวํ เญยฺยา วิภาวินาฯ

‘‘กมฺมูปปตฺติโต เจว, ตถา อินฺทฺริยปากโต;

กิเลสูปสมา ธมฺม-วิจยสฺส จ เหตุหิฯ

‘‘สตฺตธมฺเมหิ พุทฺธาทิ-คุณานุสฺสรเณน จ;

สปฺปญฺญสนฺธิโต เจว, จิตฺตํ ญาณยุตํ สิยาฯ

‘‘อุตุโภชนอาวาส-สปฺปายาทีหิ เหตุหิ;

อสงฺขาริกภาโวปิ, วิญฺญาตพฺโพ วิภาวินา’’ติฯ

เอวํ เวทนาญาณปฺปโยคเภทโต อฏฺฐวิธํ กามาวจรจิตฺตํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตํ นิคเมนฺโต อาห ‘‘อิทํ…เป.… นามา’’ติฯ

[12] เยน ปนตฺเถน อิทํ ‘‘กามาวจร’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ ทานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺทานโต’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อุทฺทานโตติ อุทฺเทสโต, สงฺเขปโตติ อตฺโถฯ กิญฺจาปิ อวสิฏฺฐกิเลสาทโย วิย กิเลสกาโมปิ อสฺสาเทตพฺพตาย วตฺถุกาเม สงฺคหิโต ญาณํ วิย เญยฺเยติ สงฺเขปโต เอโกเยว กาโม สิยา, ตถาปิ กิเลสกาโม วตฺถุกามภาวํ คจฺฉนฺโต กามนียฏฺเฐน คจฺฉติ, น กามนวเสนฯ กามนวเสน จ ปน กิเลสกาโมว โหติ, น ปน วตฺถุกาโมติ อาห ‘‘กฺเลสวตฺถุวสา’’ติอาทิฯ

โก ปเนตฺถ วตฺถุกาโม, โก กิเลสกาโมติ โจทนํ มนสิ นิธาย ‘‘ฉนฺโท กาโม, ราโค กาโม, ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม, สงฺกปฺปราโค กาโม’’ติ (มหานิ. 1) เอวํ นิทฺเทสปาฬิยํ อาคตา นิทฺทิฏฺฐา กามตณฺหาว อิธ กิเลสกาโมฯ วตฺถุกาโมติ จ ‘‘มนาปิกา รูปา…เป.… มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา…เป.… สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา…เป.… สพฺเพปิ รูปาวจรา…เป.… สพฺเพปิ อรูปาวจรา…เป.… กามา’’ติ (มหานิ. 1) ตตฺเถว นิทฺทิฏฺฐา สวิญฺญาณาวิญฺญาณปฺปเภทา เตภูมกธมฺมาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิเลโส…เป.… วฏฺฏก’’นฺติฯ ‘‘ฉนฺทราโควา’’ติ อวธารเณน กิเลสภาเวน นิรุฬฺเหสุ โลภโทสโมหาทีสุ ทสสุ โทสโมหาทโย นว กิเลเส ปฏิกฺขิปติฯ กามรูปารูปตณฺหาย วตฺถุ ปติฏฺฐานํ, การณภูตนฺติ วา วตฺถุฯ

[13] กถํ ปน กิเลสกาโม นาม, กถญฺจ วตฺถุกาโมติ อาห ‘‘กิเลสกาโม’’ติอาทิฯ กาเมตีติ วตฺถุกามํ ปตฺเถติฯ กามียตีติ กิเลสกาเมน ปตฺถียติฯ อิติ-สทฺโท ‘‘ตสฺมา’’ติ อิมสฺส อตฺเถฯ จ-สทฺโท เอว-การตฺเถ, เตน ยสฺมา กิเลสกาโม กาเมตีติ กาโม, วตฺถุกาโม จ กามียตีติ, ตสฺมา เอว กิเลสกาโม, วตฺถุกาโม จาติ ทุวิโธปิ เอส กาโม การกทฺวเย กตฺตริ, กมฺมนิ จ สิชฺฌติ, กตฺตุภาวํ, กมฺมภาวญฺจ ปจฺจนุโภตีติ อตฺโถฯ อถ วา ทุวิโธติ ทฺวินฺนํ กามานํ วาจกโต ทุวิโธฯ ‘‘กาโม’’ติ อยํ สทฺโท การกทฺวเย สิชฺฌติ ยถาวุตฺตการกยุคเฬ นิปฺผชฺชติ, กตฺตริ, กมฺมนิ จ ‘‘กาโม’’ติ ปทสมฺภโว โหตีติ อตฺโถฯ โว-กาโร ปน นิปาตมตฺตํ ‘‘เอวํ โว กาลามา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.66) วิยฯ อถ วา โวการกทฺวเยติ ขนฺธทฺวเยติ อตฺโถฯ กิเลสกาโม หิ สงฺขารสภาวตฺตา สงฺขารกฺขนฺเธ, วตฺถุกาโม จ วกฺขมานนเยน ปญฺจกามคุณภูโต รูปสภาวตฺตา รูปกฺขนฺเธติ เอวํ ทุวิโธเปส กาโม ขนฺธทฺวเย สิชฺฌติ นิปฺผชฺชติ, อนฺโตภาวํ คจฺฉตีติฯ

[14] สมฺปชฺชนานิ สมฺปตฺติโย, ตาสํ วเสน วิสยวิสยีภาเวน อญฺญมญฺญํ สโมสรณวเสน, สมฺปาปุณนวเสนาติ อตฺโถฯ อิมินา ปน อิทํ ทีเปติ – ยตฺถ ทุวิโธปิ กาโม วิสยวิสยีภาเวน สหิโต ปวตฺตติ, โสเยว เอกาทสวิโธ ปเทโส กามาวจรสญฺญิโต ฯ ยตฺถ ปน รูปารูปธาตุยํ เกวลํ วตฺถุกาโมว ปวตฺตติ, น โส ปเทโส กามาวจโร นามาติฯ นนุ จ ทุวิโธปิ สหิโต รูปารูปธาตูสุ ปวตฺตติ, รูปารูปาวจรธมฺมานํ วตฺถุกามตฺตา, ตทารมฺมณภูตานญฺจ รูปารูปตณฺหานํ ตํโยเคน กิเลสกามภาวสิทฺธิโตติ? นยิทเมวํ โอรมฺภาคิยภูตสฺส พหลกิเลสสฺเสว กามราคสฺส อิธ กิเลสกามภาเวน อธิปฺเปตตฺตาฯ ‘‘อุทฺทานโต ทุเว กามา’’ติ สพฺเพ กาเม อุทฺทิสิตฺวาปิ หิ ‘‘ปเทโส จตุปายาน’’นฺติอาทินา วิสยนิยมเนน ‘‘ทุวิโธปิ อย’’นฺติ เอตฺถ กาเมกเทสภูโต นีวรณาวตฺถาย กถิโต กามราโค กิเลสกามภาเวน, ตพฺพตฺถุกาเยว ธมฺมา วตฺถุกามภาเวน คหิตา, น รูปารูปตณฺหา, ตพฺพตฺถุกธมฺมา จาติ ญาปียติฯ เอวญฺจ กตฺวา อุปริ วกฺขมานา สสตฺถาวจรูปมา อุปปนฺนา โหติ, ยถาวุตฺตานเมว กามานํ อิธ อธิปฺเปตตฺตา รูปารูปธาตูสุ วิมานกปฺปรุกฺขวตฺถาลงฺการปริตฺตกุสลาทิเภเทสุ กามาวจรธมฺเมสุ ปวตฺโต ฉนฺทราโค กิเลสกาโม นาม น โหติ, น จ ตพฺพตฺถุภูตํ วิมานกปฺปรุกฺขาทิปริตฺตธมฺมชาตํ วตฺถุกาโม นามาติ สิทฺธํฯ เตเนวาห ‘‘กาโม วา กามสญฺญา วา พฺรหฺมโลเก น วิชฺชตี’’ติฯ กามาวจรสตฺตสนฺตานคตตณฺหาย วิสยภาเว สติ ปน ตํโยเคน รูปารูปธาตูสุปิ ปวตฺตมาโน ปริตฺตธมฺโม วตฺถุกาโมเยวาติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา นิทฺเทเส อาคตนเยน นิรวเสโส กิเลสกาโม กามตณฺหาภวตณฺหาวิภวตณฺหานิโรธตณฺหาปเภโท อิธ ปวตฺตติฯ

วตฺถุกาเมสุปิ อปฺปกํ รูปารูปวิปากมตฺตํ ฐเปตฺวา สพฺโพเยว อิธ ปวตฺตตีติ อนวเสสปฺปวตฺติํ สนฺธาย ‘‘กาโมยํ ทุวิโธปิ จา’’ติ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ เอวํ วุตฺตํ, เตสุ ปน พหลกิเลสกามภูโต พหลกามราโค จ ตพฺพตฺถุกา ปญฺจ กามคุณา จ อิธ คหิตาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สมฺปตฺตีนํ วเสนา’’ติ วุตฺตํฯ สมฺปชฺชนวเสน, สมิชฺฌนวเสนาติ อตฺโถฯ อวจรตีติ ปวตฺตติฯ อิติ-สทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา ทุวิโธปิ อยํ กาโม อวจรติ, ตสฺมา กาโม เอตฺถ อวจรตีติ กามาวจรสญฺญิโตติ อตฺโถฯ

[15] สคฺคโมกฺขเหตุภูตา ปุญฺญสมฺมตา อยา เยภุยฺเยน อเปตาติ อปายาฯ นิรยาทิวเสน จตฺตาโร อปายา จตุปายาฯ ฉนฺนนฺติ จาตุมหาราชิกตาวติํสยามาตุสิตานิมฺมานรติปรนิมฺมิตวสวตฺติสงฺขาตานํ ฉนฺนํ เทวโลกานํฯ เมรุปาทวาสิโน ปน อสุรา ตาวติํเสสุเยว สงฺคยฺหนฺตีติ น เตหิ สทฺธิํ สตฺตนฺนนฺติ วุตฺตํฯ มนโส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสตาย อุกฺกฏฺฐคุณจิตฺตตายาติ อตฺโถ, เต ปน นิปฺปริยายโต ชมฺพุทีปวาสิโน เวทิตพฺพาฯ ยถาห –

‘‘ตีหิ , ภิกฺขเว, ฐาเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวติํเสฯ กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ (อ. นิ. 9.21)ฯ

เตหิ ปน สมานรูปาทิตาย สทฺธิํ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ ‘‘มนุสฺสา’’อิจฺเจว ปญฺญายิํสุฯ

โลกิยา ปน มนุโน อปจฺจภาเวเนว ‘‘มนุสฺสา’’ติ วทนฺติ ฯ เอกาทสวิโธติ จตุราปาเยสุ ติรจฺฉานเปตฺติวิสยานํ วิสุํ ปริจฺฉินฺนสฺส โอกาสสฺส อภาเวปิ ยตฺถ เต อรญฺญสมุทฺทปพฺพตปาทาทิเก นิพทฺธวาสํ วสนฺติ, ตาทิสสฺส ฐานสฺส คหิตตฺตา เอกาทสวิโธฯ

[16] นนุ เจตฺถ อญฺเญสมฺปิ ธมฺมานํ ปวตฺติสมฺภวโต กามสฺเสว อวจรณวเสน กถํ นามลาโภติ อาห ‘‘อสฺสาภิลกฺขิตตฺตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อสฺสาติ อิมสฺส ทุวิธสฺส กามสฺสฯ อภิลกฺขิตตฺตาติ เอกาทสวิเธ ปเทเส ปากฏตฺตาฯ อถ วา อสฺสาติ กรณตฺเถ สามิวจนํ, ตสฺมา อเนน ทุวิเธน กาเมน เอกาทสวิธสฺส ปเทสสฺส อภิลกฺขิตตฺตา, ปญฺญาปิตตฺตาติ อตฺโถฯ อถ วา อุปโยคตฺเถ สามิวจนวเสน อสฺส เอกาทสวิธสฺส ปเทสสฺส เตน ทุวิเธน อภิลกฺขิตตฺตาติ อตฺโถฯ สห สตฺเถหีติ สสตฺถา, ยตฺถ เต อวจรนฺติ, โส สสตฺถาวจโร, ปเทโสฯ โส วิยฯ ยถา หิ ยสฺมิํ ปเทเส สสตฺถา ปุริสา อวจรนฺติ, โส วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเญสุ ทฺวิปทจตุปฺปทาทีสุ อวจรนฺเตสุ เตสํ ตตฺถ ปากฏตฺตา, เตหิ วา อภิลกฺขิตตฺตา ‘‘สสตฺถาวจโร’’ตฺเวว ปญฺญายติ, เอวํ วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเญสุ รูปาวจราทีสุ อวจรนฺเตสุ อภิลกฺขณวเสน อยํ ปเทโส ‘‘กามาวจโร’’ตฺเวว สญฺญิโตติฯ เอส นโย รูปารูปาวจเรสุฯ

[17-8] นนุ จ จิตฺตํ กามาวจรนฺติ วุตฺตํ, ยถาวุตฺตนเยน ปน ปเทสสฺส คหิตตฺตา กถํ ตตฺถ อวจรนฺตํ กามาวจรํ นามาติ อาห ‘‘สฺวาย’’นฺติอาทิฯ โส อยํ กามาวจโร ‘‘กาโม’’ติ สญฺญิโตติ สมฺพนฺโธฯ รูปภโว รูปนฺติ ยถา รูปภโว รูปํฯ อวุตฺโตปิ หิ ยถาสทฺโท เอวํ-สทฺทสนฺนิฏฺฐานโต ลพฺภติฯ

ยถา ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติ เอตฺถ ‘‘รูปภวูปปตฺติยา’’ติ วตฺตพฺเพ รูปภโว ‘‘รูป’’นฺติ สญฺญิโตติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ กถํ ปเนส เอวํ สญฺญิโตติ อาห ‘‘อุตฺตรสฺสา’’ติอาทิฯ อถ วา ยถา อุตฺตรสฺส ปทสฺส โลปํ กตฺวา อุทีริโต เอส รูปภโว ‘‘รูป’’นฺติ สญฺญิโต, เอวํ สฺวายํ กามาวจโร กาโมติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมิํ กาเมติ ตสฺมิํ อุตฺตรปทโลปวเสน กามสญฺญิเต ปเทเสฯ อิทนฺติ อิทํ อฏฺฐวิธํ จิตฺตํฯ อธิการวเสน ปน ตสฺส คหเณปิ สพฺเพสเมว ปริตฺตจิตฺตานมยมตฺโถ ลพฺภติ สพฺเพสมฺปิ กาเม อวจรณโตฯ สทาติ สพฺพกาลํ, พาหุลฺเยนาติ อธิปฺปาโยฯ อิมินา ปน อิทํ ทีเปติ – ยถา สงฺคาเม เยภุยฺเยน อวจรนฺโต ‘‘สงฺคามาวจโร’’ติ ลทฺธนาโม หตฺถี อญฺญตฺถ อวจรนฺโตปิ พาหุลฺลปฺปวตฺติวเสน ‘‘สงฺคามาวจโร’’ตฺเวว ปญฺญายติ, เอวมิทํ อญฺญตฺถ อวจรนฺตมฺปิ กามโลเก พาหุลฺลวุตฺติโต ‘‘กามาวจร’’มิจฺเจว วุตฺตนฺติฯ เตน ปน นนุ เจตํ รูปารูปภเวสุปิ อวจรณโต รูปาวจราทินามมฺปิ ลเภยฺยาติ อิทํ โจทนํ ปริหรติฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘กาเมวจรตีตฺเยตํ, กามาวจรสญฺญิตํ;

เสเส อวจรนฺตมฺปิ, สงฺคามาวจโร ยถา’’ติฯ

อิติ-สทฺโท เหตุมฺหิฯ จ-สทฺโท วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเยฯ เตน ยสฺมา อุตฺตรปทโลเปน กามาวจโร ‘‘กาโม’’ติ สญฺญิโต, ยสฺมา จ ตสฺมิํ กาเม อิทํ จิตฺตํ สทา อวจรติ, ตสฺมา ‘‘กามาวจร’’มิจฺเจว กถิตํ, น ปน กามาวจราวจรํ, นาปิ รูปารูปาวจรนฺติ วาติ อธิปฺปาโยฯ กามฆาตินาติ เทสนาญาเณน วิเนยฺยสนฺตานคตสฺส กิเลสกามสฺส หนนสีเลน สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ

[19] ปฏิสนฺธิํ …เป.… อวจารยตีติ วาติ อถ วา ยสฺมา ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปนฺนมฺปิ กาเม ภเวเยว ปฏิสนฺธิํ อวจารยติ, ตสฺมา อิทํ กาเม อวจารยตีติ ‘‘กามาวจร’’นฺติ กถิตํ จา-สทฺทสฺส รสฺสตฺตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํ อุตฺตรปทโลปวเสน ปทสมฺภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วินาปิ อุตฺตรปทโลปํ กามาวจร-สทฺทสฺส สมฺภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยาปนฺนนฺติ ตตฺร วา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ กามภเวฯ ปริยาปนฺนนฺติ อนฺโตคธํฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย –

‘‘กตเม ธมฺมา กามาวจรา? เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํฯ อิเม ธมฺมา กามาวจรา’’ติ (ธ. ส. 1287) –

วุตฺตตฺตา ยถา มนุสฺสิตฺถิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺโตปิ ติรจฺฉานคติโก ติรจฺฉานโยนิยเมว ปริยาปนฺนตฺตา ‘‘ติรจฺฉาโน’’ตฺเวว วุจฺจติ, เอวมิทํ รูปารูปภเวสุ อุปฺปนฺนมฺปิ กามภวปริยาปนฺนตฺตา ‘‘กามาวจร’’มิจฺเจว กถิตนฺติฯ ตปฺปริยาปนฺนตา จสฺส อวีจิปรนิมฺมิตปริจฺฉินฺโนกาสนินฺนาย กามตณฺหาย วิสยภาวโตติ เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ วุตฺตํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน นิกฺเขปกณฺเฑปิ ‘‘‘เอตฺถาวจรา’ติ วจนํ อวีจิปรนิมฺมิตปริจฺฉินฺโนกาสาย กามตณฺหาย วิสยภาวํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ ปทสมฺภโว ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ – กามตณฺหา กาโม, โส เอตฺถ อารมฺมณกรณวเสน อวจรตีติ กามาวจรนฺติฯ นนุ เจตฺถ กตมา กามตณฺหา, ยา กามาวจรธมฺมารมฺมณา ตณฺหาฯ

กตเม กามาวจรธมฺมา, เย กามตณฺหาวิสยาติ เอวํ อิตรีตรนิสฺสยตาโทโส อาปชฺชตีติ ? นาปชฺชติ, อวีจิอาทิเอกาทโสกาสนินฺนตาย ยํกิญฺจิ ตณฺหํ กามตณฺหาภาเวน คเหตฺวา ตํสภาวาย ตณฺหาย วิสยภาเวน กามาวจรธมฺมานํ อุปลกฺเขตพฺพภาวโตฯ อถ วา กิเลสวตฺถุวเสน ทุวิโธปิ กาโม ยถารหํ สหชาตวเสน เอตฺถ อวจรตีติ กามาวจรํ, อารมฺมณกรณวเสน วา ทุวิเธปิ กาเม เอตํ อวจรตีติ กามาวจรํฯ อถ วา มญฺจนิสฺสิตเกสุ อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺเตสุ นิสฺสยนิสฺสิตานํ อเภทสฺส พุทฺธิยา คหิตตฺตา นิสฺสิตเกสุ นิสฺสยูปจารวเสน ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติ วุจฺจติ, เอวเมตมฺปิ กามาวจรภเว ปวตฺตนวเสน ตนฺนิสฺสิตตฺตา นิสฺสยโวหาเรน ‘‘กามาวจร’’นฺติ วุจฺจติฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘กาโมวจรตีตฺเยตฺถ, กาเมวจรตีติ วา;

ฐานูปจารโต วาปิ, ตํ กามาวจรํ ภเว’’ติฯ

[20] ปุชฺชผลนิพฺพตฺตนโต, อตฺตสนฺตานํ ปุนนโต จ ปุญฺญานิ, กตฺตพฺพตาย กิริยา, เตสํ เตสํ อานิสํสานํ วตฺถุตาย วตฺถูนิ จาติ ปุญฺญกิริยวตฺถูนิฯ คณนโต ทสปริมาณตฺตา ทส จ ตานิ ปุญฺญกิริยวตฺถูนิ จาติ ทส ปุญฺญกิริยวตฺถูนิ, เตสํ วเสนาติ ทสปุญฺญกฺริยวตฺถุวเสน, ทสปุญฺญกิริยวตฺถุภาเวน ตํมยํ หุตฺวาติ อตฺโถฯ เอว-กาเรน ปน รูปารูปโลกุตฺตรํ วิย น เกวลํ ภาวนาวเสเนวาติ ทสฺเสติฯ อถ วา ทสปุญฺญกิริยวตฺถุวเสเนว ปวตฺตติ, น ปน ปเรหิ ปริกปฺปิตปรปสํสาทิปุญฺญกิริยวตฺถุวเสนาติ เอว-สทฺเทน อวธารณํฯ ยโต วกฺขติ ‘‘สพฺพานุสฺสติปุญฺญญฺจา’’ติอาทิฯ

[21] กานิ ปน ตานิ ทสปุญฺญกิริยวตฺถูนิ, เยสํ วเสน อิทํ อฏฺฐวิธํ จิตฺตํ ปวตฺตตีติ วุตฺตนฺติ อิมํ อนุโยคํ สนฺธาย ตานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทานํ สีล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ ทิยฺยติ เอเตนาติ ทานํ, ปริจฺจาคเจตนาฯ อิธ ปน จิตฺตาธิการวเสน ตํสมฺปยุตฺตํ คเหตพฺพํฯ ตถา ‘‘สีลา’’ทีสุปิฯ สีลตีติ สีลํ, กายวจีกมฺมานิ สมาทหตีติ อตฺโถฯ สุสิลฺยวเสน หิ กายกมฺมาทีนิ อวิปฺปกิณฺณานิ สมฺปติ, อายติญฺจ หิตสุขาวหานิ สมฺมา ฐปิตานิ สมาหิตานิ โหนฺติ, สีลยติ อุปธาเรตีติ วา สีลํฯ อุปธารณํ ปเนตฺถ กุสลานํ อธิฏฺฐานภาโวฯ ภาเวติ กุสลธมฺเม อาเสวติ วฑฺเฒติ เอตายาติ ภาวนาฯ อตฺตโน สนฺตาเน นิปฺผนฺนา ปตฺติ ทิยฺยติ เอเตนาติ ปตฺติทานํฯ ตํตํกิจฺจกรเณ พฺยาวฏสฺส ภาโว เวยฺยาวจฺจํฯ เทเสติ เอตายาติ เทสนาฯ ปตฺติํ อนุโมทติ เอเตนาติ ปตฺตานุโมโทฯ ปุพฺพปทโลเปน ปน ‘‘อนุโมโท’’ติ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิยา อุชุภาโว ทิฏฺฐิชุตฺตํ, สมฺมาทิฏฺฐิยา อุชุกรณนฺติ อตฺโถฯ อตฺตโน, ปรสฺส วา หิตชฺฌาสยวเสน สมฺมา สุณนฺติ เอตายาติ สํสุติฯ ปูชาวเสน อปจายติ สามีจิํ กโรติ เอเตนาติ อปจาโยฯ ปุญฺญกิริยวตฺถูนํ ปเภโท ปุญฺญกิริยวตฺถุปฺปเภโทฯ มชฺฌปทโลปวเสน ปน ‘‘ปุญฺญวตฺถุปฺปเภโท’’ติ วุตฺตํ ยถา อาชญฺญยุตฺโต รโถ ‘‘อาชญฺญรโถ’’ติฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทวิจาโรฯ

อยํ ปน วินิจฺฉโย – ตตฺถ เสขปุถุชฺชนานํ ปรํ อุทฺทิสฺส ปูชานุคฺคหกามตาย อตฺตโน วิชฺชมานวตฺถุปริจฺจชนวเสน ปวตฺตา เจตนา ทานมยปุญฺญกิริยวตฺถุ นามฯ ขีณาสวานมฺปิ ตถา ปวตฺตา ทานเมว, สา ปน ปุญฺญกิริยา นาม น โหตีติ น อิธ อธิปฺเปตาฯ ปุชฺชผลนิพฺพตฺตนโต, หิ อตฺตสนฺตานํ ปุนนโต จ ปุญฺญํ, น จ ขีณาสวสนฺตาเน ปวตฺตา ผลนิพฺพตฺติกา โหติ, น จ ตํ ปุนาติ วิสุทฺธสนฺตานปฺปวตฺตตฺตาติฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

ยา ปน นิจฺจสีลอุโปสถสีลาทิวเสน ปญฺจสีลํ อฏฺฐสีลํ ทสสีลํ สมาทิยนฺตสฺส, อสมาทิยนฺตสฺสปิ กุลจาริตฺตวเสน สมฺปตฺตกายทุจฺจริตาทีหิ วิรมนฺตสฺส, อุปสมฺปทมาฬเก สํวรํ สมาทิยนฺตสฺส, ปาติโมกฺขํ ปริปูเรนฺตสฺส, อาปาถคตวิสเยสุ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ถเกนฺตสฺส , จีวราทิเก จ ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, กุหนาทิวตฺถุโต อาชีวํ ปริโสเธนฺตสฺส ปวตฺตา เจตนา, อยํ สีลมยปุญฺญกิริยวตฺถุนามฯ เอตฺถาห – ‘‘ทานํ นาเมตํ มยฺหํ กุลวํโส กุลจาริตฺต’’นฺติ เอวํ จาริตฺตสีเล ฐตฺวา เทนฺตสฺส ปวตฺตา ทานมยปุญฺญกิริยวตฺถุ กิํ, อุทาหุ สีลมยนฺติ? สีลมยเมว จาริตฺตสีลภาวโตฯ เทยฺยธมฺมปริจฺจาควเสน ปวตฺตาปิ เหสา ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส อปรภาเค เจตนาย จ ตถา ปวตฺตตฺตา สีลมยเมว ปุญฺญกิริยวตฺถุ, น ทานมยํฯ ปูชานุคฺคหกามตาย หิ ทินฺนํ ทานมยนฺติฯ

‘‘จกฺขุ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปน จกฺขาทิเก ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สมฺมสนฺตสฺส ปวตฺตา โคตฺรภุโวทานปริโยสานา วิปสฺสนาเจตนา, กสิณาทีสุ อารมฺมเณสุ อปฺปนํ อปฺปตฺตา โคตฺรภุปริโยสานา ปริกมฺมเจตนา จาติ อยํ ภาวนามยปุญฺญกิริยวตฺถุ นามฯ อปฺปนาปฺปตฺตาปิ ภาวนาเยว, สา ปน น กามาวจราติ อิธ น คหิตาฯ นิรวชฺชวิชฺชายตนกมฺมายตนสิปฺปายตนานํ สิกฺขนเจตนาปิ ภาวนามเยเยว สโมธานํ คจฺฉตีติ อาจริยาฯ ยา เจตฺถ เทยฺยธมฺมํ ขยโต วยโต สมฺมสิตฺวา ททโต ปวตฺตา, สาปิ ปุพฺเพ วิย อุภยภาเค เจตนานํ ตถา ปวตฺตตฺตา ภาวนามยปุญฺญกิริยวตฺถุเยวาติ เวทิตพฺพํฯ

ทานาทิกํ ยํ กิญฺจิ สุจริตกมฺมํ กตฺวา ‘‘อสุกสฺส จ นาม ปตฺติ โหตุ, สพฺพสตฺตานํ วา โหตู’’ติ เอวํ อตฺตนา กตสฺส ปเรหิ สาธารณภาวํ ปจฺจาสีสนวเสน ปวตฺตา ปตฺติทานมยปุญฺญกิริยวตฺถุ นามฯ

กิํ ปเนวํ ปตฺติํ ททโต ปุญฺญกฺขโย โหตีติ? น โหติ, ยถา ปน เอกํ ทีปํ ชาเลตฺวา ตโต ทีปสหสฺสํ ชาเลนฺตสฺส ปฐมทีโป ขีโณติ น วตฺตพฺโพ, ปุริมาโลเกน ปน สทฺธิํ ปจฺฉิมาโลกสฺส เอกีภาเว อติมหาว โหติ, เอวเมว ปตฺติํ ททโต ปริหานิ นาม น โหติ, วุฑฺฒิเยว ปน โหตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ กถํ ปเนสา ทินฺนา นาม โหตีติ? ‘‘อิทํ เม ปุญฺญกมฺมํ สพฺพสตฺตานํ, อสุกสฺส วา ปริณมตู’’ติ เอวํ ปุพฺพภาเค, ปจฺฉาปิ วา วจีเภทํ กโรนฺเตน มนสา เอว วา จินฺเตนฺเตน ทินฺนา นาม โหติฯ เกจิ ปน ‘‘ยํ มยา กตํ สุจริตํ, ตสฺส ผลํ ‘ทมฺมี’ติ วุตฺเตปิ ปตฺติ ทินฺนาว โหตี’’ติ วทนฺติฯ กุสลกมฺมาธิการตฺตา ปน ปเรหิ จ กมฺมสฺเสว อนุโมทิตพฺพตฺตา กมฺมเมว ทาตพฺพํ, อนุโมเทนฺเตนปิ กมฺมเมว อนุโมทิตพฺพนฺติ อิทเมตฺถ อาจริยานํ สนฺนิฏฺฐานํฯ

จีวราทีสุ ปจฺจาสารหิตสฺส อสํกิลิฏฺเฐน อชฺฌาสเยน สมณพฺราหฺมณานํ วตฺตปฏิวตฺตกรณวเสน, คิลานุปฏฺฐานวเสน จ ปวตฺตา เวยฺยาวจฺจมยปุญฺญกิริยวตฺถุ นามฯ

อามิสกิญฺจกฺขาทินิรเปกฺขจิตฺตสฺส อตฺตโน ปคุณํ ธมฺมํ วิมุตฺตายตนสีเส ฐตฺวา เทเสนฺตสฺส, ตเถว นิรวชฺชวิชฺชายตนาทิกํ อุปทิสนฺตสฺส จ ปวตฺตา เทสนามยปุญฺญกิริยวตฺถุ นามฯ ปเรหิ กตํ ยํ กิญฺจิ สุจริตกมฺมํ ทินฺนมทินฺนมฺปิ วา อิสฺสามจฺเฉรมลํ ปหาย ‘‘สาธุ สุฏฺฐู’’ติ อนุโมทนฺตสฺส ปวตฺตา อนุโมทนปุญฺญกิริยวตฺถุ นาม, ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา กมฺมสฺสกตาญาณวเสน ทิฏฺฐิํ อุชุํ กโรนฺตสฺส ปวตฺตา ทิฏฺฐิชุกมฺมปุญฺญกิริยวตฺถุ นามฯ ยทิ เอวํ ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส ทิฏฺฐิชุกมฺมปุญฺญกิริยตา น ลพฺภตีติ? โน น ลพฺภติ ปุริมปจฺฉิมเจตนานมฺปิ ตํตํปุญฺญกิริยาสฺเวว สงฺคณฺหนโตฯ ตถา หิ วกฺขติ –

‘‘ปุริมา มุญฺจนา เจว, ปรา ติสฺโสปิ เจตนา;

โหติ ทานมยํ ปุญฺญํ, เอวํ เสเสสุ ทีปเย’’ติฯ

ตสฺมา กิญฺจาปิ อุชุกรณเวลายํ ญาณสมฺปยุตฺตเมว จิตฺตํ โหติ, ปุริมปจฺฉาภาเค ปน ญาณวิปฺปยุตฺตมฺปิ โหตีติ ตสฺสาปิ ทิฏฺฐิชุกมฺมปุญฺญกิริยภาโว อุปฺปชฺชติฯ

อปเร ปนาหุ – วิญฺญาณปญฺญาณวเสน ทสฺสนํ ทิฏฺฐิ, จิตฺตํ ปญฺญา จฯ ทิฏฺฐิยา อุชุภาโว ทิฏฺฐิชุตฺตํฯ กิํ ตํ? กุสลญฺจ วิญฺญาณํ กมฺมสฺสกตาญาณาทิ จ สมฺมาทสฺสนํฯ ตตฺถ กุสลวิญฺญาเณน ญาณุปฺปาเทปิ อตฺตโน สุจริตานุสฺสรณปรคุณปสํสาสรณคมนานํ สงฺคโห, กมฺมสฺสกตาญาเณน กมฺมปถสมฺมาทิฏฺฐิยาติฯ ทานาทิสมฺปยุตฺตํ ปน ญาณํ ทานาทีสฺเวว อนฺโตคธนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘เอวมิมํ ธมฺมํ สุตฺวา ตตฺถ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชนฺโต โลกิยโลกุตฺตรคุณวิเสสํ อธิคมิสฺสามิ, พหุสฺสุโต วา หุตฺวา ปเร ธมฺมเทสนาย อนุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ เอวํ อตฺตโน, ปเรสํ วา วิมุตฺตายตนสีเสน สทฺธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปวตฺตา สวนมยปุญฺญกิริยวตฺถุ นามฯ นิรวชฺชวิชฺชายตนาทิสวนเจตนาปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหติฯ ปูชารเห, ครุฏฺฐานิเย, มหลฺลเก จ ทิสฺวา อาสนา วุฏฺฐหนฺตสฺส ปตฺตจีวรปฏิคฺคหณมคฺคทานอภิวาทนอญฺชลิกมฺมกรณอาสนปุปฺผคนฺธาทิอภิหารํ กโรนฺตสฺส จ ปวตฺตา พหุมานเจตนา อปจิติสหคตปุญฺญกิริยวตฺถุ นามฯ เวยฺยาวจฺจาปจายนานญฺหิ อยํ วิเสโส – วยสา, คุเณน จ เชฏฺฐานํ, คิลานานญฺจ ตํตํกิจฺจกรณํ เวยฺยาวจฺจํ, สามีจิกิริยา อปจายนนฺติฯ

[22-3] เอวํ อฏฺฐกถาย อาคตนเยน ทสปุญฺญกิริยวตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สุตฺเต อาคตนเยน ทานํ สีลํ ภาวนาติ ตีณิเยว ทสฺเสตุํ เตสุ อิตเรสมฺปิ สงฺคหํ ทีเปนฺโต อาห ‘‘คจฺฉนฺติ สงฺคห’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ปตฺติทานานุโมทนา ทาเน สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ตํสภาวตฺตาฯ

ทานมฺปิ หิ อิสฺสามจฺเฉรานํ ปฏิปกฺขํ, เอเตปิ, ตสฺมา สมานปฏิปกฺขตาย ทาเนน สห เอกลกฺขณตฺตา เอเต ทานมยปุญฺญกิริยวตฺถุมฺหิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ เวยฺยาวจฺจาปจายนา สีลมเย ปุญฺเญ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ จาริตฺตสีลสภาวตฺตาฯ เทสนาสวนทิฏฺฐิอุชุกา ปน กุสลธมฺมาเสวนโต ภาวนโต ภาวนามเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘เทเสนฺโต, สุณนฺโต จ เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา ลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌ เทเสติ, สุณาติ จ, ตานิ จ เทสนาสวนานิ ปฏิเวธเมว อาหรนฺตีติ เทสนาสวนํ ภาวนามเย สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ วทนฺติฯ ธมฺมทานภาวโต ‘‘เทสนา ทานมเย สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติปิ สกฺกา วตฺตุํฯ ตถา ทิฏฺฐิชุกมฺมํ สพฺพตฺถาปิ สพฺเพสํ นิยมนลกฺขณตฺตาติฯ ทานาทีสุ หิ ยํ กิญฺจิ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺฐิยาว วิโสธิตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสนฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ ‘‘ทิฏฺฐิชุกมฺมํ ปน สพฺเพสํ นิยมนลกฺขณ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.305) วุตฺตํฯ มหาสํฆิยา ปน อภยคิริวาสิโน จ ทิฏฺฐิชุกมฺมํ วิสุํ ปุญฺญกิริยภาเวน น คณฺหนฺติฯ ตถา หิ เต ทานํ สีลํ ภาวนา สํสุติ เทสนานุสฺสติโมทนํ เวยฺยาวจฺจปูชาสรณปฺปตฺติปสํสา จาติ อตฺตนา กตปุญฺญานุสฺสรณํ พุทฺธาทีสุ สรณคมนํ ปรคุณปสํสาติ อิมานิ ตีณิ ปกฺขิปิตฺวา ทิฏฺฐิชุกมฺมํ อคฺคเหตฺวา ทฺวาทส ปุญฺญกิริยวตฺถูนิ ปญฺญาเปนฺติฯ ปุน ตีเณวาติ ปฐมํ ทสาปิ สมานา ปุน สงฺเขปโต ตีเณว สมฺโภนฺติฯ

[24] อิทานิ ปเรหิ นิทฺทิสิยมานานํ ปุญฺญานุสฺสรณาทีนํ อตฺตนา นิทฺทิฏฺเฐสฺเวว สโมธานํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพานุสฺสติปุญฺญญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺพสฺเสว อตฺตนา กตสุจริตสฺส อนุสฺสรณํ สพฺพานุสฺสติปุญฺญํ นามฯ

ปสํสาติ ปเรหิ กตาย ปุญฺญกิริยาย, สมฺมาปฏิปตฺติยา จ วิปฺปสนฺนจิตฺเตน ปสํสนํ, สนฺตุสฺสนนฺติ อตฺโถฯ สรณตฺตยนฺติ เอตฺถ สรนฺติ หิํสนฺตีติ สรณานิ, พุทฺธาทีนิ ตีณิ รตนานิฯ ตานิ หิ สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาสํ ทุคฺคติปริกฺกิเลสํ หิํสนฺติ วินาเสนฺติฯ ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยํ, ตีหิ อวยเวหิ ยุตฺตสมุทายสฺเสตํ อธิวจนํ, สรณานํ ตยํ สรณตฺตยํ, ตีณิ สรณานีติ วุตฺตํ โหติฯ น หิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถีติฯ อิธ ปน สรณตฺตยคฺคหเณน อุปจารโต, อุตฺตรปทโลปโต วา สรณคมนํ อธิปฺเปตํฯ น หิ สรณตฺตยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ นาม โหติฯ อตฺถโต ปเนตํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สํโฆ’’ติอาทินา พุทฺธาทีสุ ปสาทปฏิลาภวเสน ปวตฺตา เจตนา ทิฏฺฐิชุกมฺมสฺมิํ สงฺคหํ ยนฺติ ตํวเสเนว เตสํ อิชฺฌโตฯ น หิ วิปรีตทิฏฺฐิกสฺส อิมานิ ตีณิ สมฺภวนฺติ, ตสฺมา เต เอกนฺเตน ทิฏฺฐิชุกมฺมปุญฺญกิริยวตฺถุสฺมิํ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, น วิสุํ ปุญฺญกิริยภาเวน คเหตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘นตฺถิ สํสโย’’ติฯ ทิฏฺฐิชุกมฺมสฺส ภาวนามยสงฺคเหปิ สงฺเขปนเยน ภาวนามเย สงฺคยฺหนฺติ, วิตฺถารนเยน ปน ‘‘กตฺถ นุ โข’’ติ สํสโย สิยาติ อิเมสํ ภาวนามยสงฺคโห น วุตฺโตฯ ทิฏฺฐิชุกมฺมสฺส วา สพฺเพสํ มหปฺผลภาวนิยามกตฺเตน มูลภูตตฺตา ตสฺส ปธานภาวํ ทสฺเสตุํ วิสุํ ตตฺถ สงฺคยฺหนฺตีติ วุตฺตํฯ อปเร ปน ‘‘สงฺคณฺหนฺโต สงฺคณฺหาติ, คณฺหนฺโต ‘มุญฺจตี’ติ วจนโต สรณคมนสฺส สีลสมาทาเน วิย คหณํ สมฺภวตีติ สีลมเย สงฺคยฺหตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘สรณคมนํ ปณิปาตภาวโต อปจิติสหคเต สงฺคยฺหตี’’ติ เกจิฯ

[25] อิทานิ ยถาวุตฺตปุญฺญกิริยวตฺถูนํ ปุริมปจฺฉิมภาควเสน ปวตฺตมานาปิ เจตนา ตตฺถ ตตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุริมา มุญฺจนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุริมาติ ทานตฺถาย เทยฺยธมฺมํ ธมฺเมน สเมน อุปฺปาเทนฺตสฺส, อุปฺปนฺนํ ‘‘ปริจฺจชิสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺตสฺส, ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยสนฺตสฺส จ ยาว วตฺถุโน ปฏิคฺคาหกสฺส หตฺเถ วิสฺสชฺชนํ, ปริณามนํ วา, ตาว ปวตฺตา ปุพฺพภาคเจตนาฯ ปฏิคฺคาหกสฺส ปน หตฺเถ วิสฺสชฺชนเจตนา, ปริณามนเจตนา วา มุญฺจนเจตนา นามฯ สาเยว นิคฺคหีตโลเปน ‘‘มุจนา’’ติ วุตฺตาฯ ‘‘มุญฺจนา’’อิติเยว วา ปาโฐฯ ปราติ อตฺตนา วิสฺสฏฺฐวตฺถุมฺหิ อาลยํ อกตฺวา ‘‘สาธุ สุฏฺฐุ อคฺคํ ทานํ เม ทินฺน’’นฺติ โสมนสฺสจิตฺเตน ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนา อปรภาคเจตนาฯ ติสฺโสปิ เจตนาติ อิติ อยญฺจ ปุริมา เจตนา, อยญฺจ มุญฺจนเจตนา, อยญฺจ อปรเจตนาติ ติสฺโสปิ เจตนา เอกโต หุตฺวา ทานมยํ ปุญฺญํ โหติ, ทานมยปุญฺญกิริยวตฺถุ นาม โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘ปุญฺญ’’นฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โหตี’’ติ เอกวจนนิทฺเทโสฯ อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ เสเสสุปิ อติทิสนฺโต อาห ‘‘เอวํ เสเสสุ ทีปเย’’ติฯ เสเสสูติ สีลาทีสุ ปุญฺญกิริยวตฺถูสุ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน ‘‘สีลํ ‘รกฺขิสฺสามี’ติ จินฺเตนฺตสฺส, ‘ปพฺพชิสฺสามี’ติ วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส ปวตฺตา ปุริมเจตนา, สีลํ สมาทิยนฺตสฺส, ปพฺพชนฺตสฺส, สีลํ ปริปูเรนฺตสฺส อุปฺปนฺนา มชฺฌิมเจตนา, ‘ปูริตํ เม’ติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนา อปรเจตนาติ เอวํ ติสฺโสปิ เจตนา เอกโต หุตฺวา สีลมยปุญฺญกิริยวตฺถุ นามา’’ติอาทินา ทีปเย, ปกาเสยฺยาติ อตฺโถฯ นนุ จ อตฺตนา กตปุญฺญานุสฺสรณเจตนา ทิฏฺฐิชุกมฺมสงฺคหิตา, อยญฺจ อปรเจตนา สาเยวาติ กถมสฺสา ตตฺถ สงฺคโหติ? นายํ โทโส, วิสยเภเทน อุภินฺนมฺปิ วิเสสสพฺภาวโตฯ ปุญฺญานุสฺสรณญฺหิ อตฺตนา กตปุญฺญวิสยเมวฯ อยํ ปน ตพฺพตฺถุวิสยาติ ปากโฏเยว ทฺวินฺนํ วิเสโสติฯ

เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ ‘‘ทสปุญฺญกิริยวตฺถุวเสเนว ปวตฺตตี’’ติ, ตตฺถ ทสปุญฺญกิริยวตฺถูนิ สรูปโต, สงฺคหโต จ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตถาปวตฺตมานสฺส จสฺส ปาเฏกฺกํ ปวตฺตาการวิสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อยนฺติ วกฺขมานนิทสฺสนํฯ ทาตพฺโพ ธมฺโม เทยฺยธมฺโม, อนฺนาทิทสวิธํ วตฺถุฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ, มาลาคนฺธวิเลปนํ;

เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, ทานวตฺถู ทสาวิเม’’ติฯ

ปฏิคฺคาหโก อาทิ เยสํ เทสกาลมิตฺตาทีนํ เต ปฏิคฺคาหกาทโย, เทยฺยธมฺมสฺส, ปฏิคฺคาหกาทีนญฺจ สมฺปตฺติ สมฺปนฺนตา เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติฯ ตตฺถ เทยฺยธมฺมสฺส ปณีตมนาปภาโว ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนภาโว เทยฺยธมฺมสมฺปตฺติฯ ปฏิคฺคาหกานํ อคฺคทกฺขิเณยฺยภาโว ปฏิคฺคาหกสมฺปตฺติฯ ทุลฺลภอนฺนปานาทิโก เทโส เทสสมฺปตฺติฯ ตาทิโสว กาโล กาลสมฺปตฺติฯ ทุลฺลภอนฺนปานาทิเก หิ เทเส, กาเล วา ทินฺนํ อชฺฌาสยสฺส พลวตาย มหปฺผลํ, โสมนสฺสเหตุกญฺจ โหติ, ตสฺมา เต ทานสฺส สมฺปตฺติวเสน วุตฺตาฯ มิตฺตสมฺปตฺติ ปน กลฺยาณมิตฺตภาโวฯ กลฺยาณมิตฺตญฺหิ นิสฺสาย ทานาทีสุ จิตฺตํ โอทคฺยปฺปตฺตํ โหติฯ ปริจาริกสมฺปตฺติ ปน อนาณตฺติยาปิ ตํตํกิจฺจสมฺปาทเน อปฺปมตฺตสฺส ปริจาริกชนสฺส ปฏิลาโภฯ อญฺญํ วา โสมนสฺสเหตุนฺติ สทฺธาพหุลตาวิสุทฺธิทิฏฺฐิตาทิเภทํ อญฺญํ โสมนสฺสการณํ วาฯ อาคมฺมาติ อุปาคมฺม, ปฏิจฺจาติ อตฺโถฯ หฏฺฐปหฏฺโฐติ โสมนสฺสวเสน หฏฺโฐ เจว ปหฏฺโฐ จฯ อุภเยนปิ อธิกโสมนสฺสํ วุตฺตํฯ

อตฺถิ…เป.… ปวตฺตนฺติ ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา, เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ (ม. นิ. 1.441) เอวํ ปวตฺตํ ทสวิธํ สมฺมาทิฏฺฐิวตฺถุวเสน เจว ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยาทีนํ วเสน จ ปวตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน หิ น เกวลํ นวนฺนํเยว สมฺมาทิฏฺฐิวตฺถูนํ คหณํ, อถ โข ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยานมฺปิ สงฺคโหฯ สมฺมา ญาเยน ปวตฺตา ทิฏฺฐิ, ปสตฺถา วา ทิฏฺฐีติ สมฺมาทิฏฺฐิ, ตํฯ ปุรกฺขตฺวาติ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวาฯ ตญฺจ โข สหชาตปุพฺพงฺคมวเสน ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 1-2) วิย สมฺปโยคสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

อนุสฺสาหิโตติ โลภมจฺฉริยาทิวเสน ปุญฺญกิริยาย สงฺโกจํ อนาปชฺชนโต อตฺตนา, ปเรน วา เกนจิ อนุสฺสาหิโต หุตฺวาฯ สภาวโต หิ ปุญฺญปฺปวตฺติทสฺสนมิทํฯ ปเรหีติ ปน ปรปากฏุสฺสาหทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ ปฐมนฺติ เทสนากฺกเมน, อิธ นิทฺทิฏฺฐกฺกเมน วา ปฐมํฯ มหากุสลจิตฺตนฺติ โสมนสฺสสหคตตาทิองฺคปาริปูริยา มหนฺตํ กุสลจิตฺตํฯ อถ วา ปจฺฉิมภวิกโพธิสตฺตานํ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนโต มหนฺตํ ปูชิตํ กุสลจิตฺตนฺติ มหากุสลจิตฺตํฯ สพฺเพสมฺปิ หิ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ ปฏิสนฺธิ เมตฺตาปุพฺพงฺคมสฺส ติเหตุกโสมนสฺสมยสฺส อสงฺขาริกจิตฺตสฺส วิปาโกติ วุตฺตํฯ เอตฺถ ‘‘เทยฺยธมฺม…เป.… หฏฺฐปหฏฺโฐ’’ติ เอตฺตาวตา อิมสฺส โสมนสฺสสหคตภาวมาห, ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา’’ติ ญาณสมฺปยุตฺตภาวํ, ‘‘อนุสฺสาหิโต’’ติ ปน อิมินา อสงฺขาริกภาวนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติํ, อญฺญํ วา โสมนสฺสการณํ อาคมฺมา’’ติ เอวํ วุตฺตนเยนฯ อุสฺสาหิโตติ เทยฺยธมฺเม สาเปกฺขาทิตาย, สีลสมฺปทาทีสุ อนธิมุตฺตตาทีหิ จ ปุญฺญกิริยาย สงฺโกจาปชฺชนโต อตฺตนา, ปเรน วา เกนจิ อุสฺสาหิโตฯ

ปเรหีติ ปน วุตฺตนยเมวฯ กโรติ ทานาทีนิ ปุญฺญานีติ สมฺพนฺโธฯ ตเมวาติ โสมนสฺสสหคตาทินา ตํสทิสตาย วุตฺตํฯ โหติ หิ ตํสทิเสปิ ตํโวหาโร ยถา จ ‘‘สาเยว ติตฺติรี, ตานิเยว โอสธานี’’ติฯ เอตฺถ ปน ‘‘อุสฺสาหิโต’’ติ อิมินา สสงฺขาริกตํ ทสฺเสติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถติ อิมสฺมิํ สสงฺขาริกสทฺทาภิเธยฺเย, อุสฺสาหิตพฺพจิตฺตสงฺขาเต อตฺเถ ตํวิสเยติ อตฺโถฯ ปุพฺพปฺปโยคสฺสาติ ปุญฺญกิริยาย สงฺโกเจ ชายมาเน ตโต วิเวเจตฺวา สมุสฺสาหนวเสน ปวตฺตสฺส จิตฺตปฺปโยคสฺสฯ ปุพฺพ-คฺคหณํ ปเนตฺถ ตถาปวตฺตปุพฺพาภิสงฺขารวเสน โส ปโยโค โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ, น ตสฺส ปุพฺพกาลิกตายาติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ

ปฏิปตฺติทสฺสเนนาติ ภิกฺขู ทิสฺวา เทยฺยธมฺมปริจฺจชนวนฺทนาทิปฏิปตฺติทสฺสเนนฯ พลนฺติ อนนฺตีติ พาลา, อสฺสาสิตปสฺสาสิตมตฺเตเนว ชีวนฺติ, น ปญฺญาชีวิเตนาติ อธิปฺปาโยฯ พาลาเยว พาลกาฯ เต ปน อิธ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา อภาเวน อสญฺชาตพุทฺธิโน ทารกาฯ ปากฏวเสน เจตฺถ พาลก-คฺคหณํฯ สหสา กรณาทิกาเล ปน อิตเรสมฺปิ ญาณวิปฺปยุตฺตํ โหตีติฯ โสมนสฺสํ ชาตํ เอเตสนฺติ โสมนสฺสชาตา, ชาตโสมนสฺสาติ อตฺโถฯ สหสาติ สีฆํ สีฆํ ทาตุกามตาย อุปฺปตฺติสมกาลเมวฯ

เอตฺถ จ ‘‘ปฏิปตฺติทสฺสเนนา’’ติ อิมินา ปเรสํ ปโยคาภาวมาห, ‘‘ชาตปริจยา’’ติ อตฺตโน ปโยคาภาวํฯ อุภเยนาปิ อิมสฺส อสงฺขาริกภาวํ ทีเปติฯ ‘‘พาลกา, สหสา’’ติ จ อิเมหิ ญาณวิปฺปยุตฺตภาวมาห, ‘‘ภิกฺขู…เป.… ชาตา’’ติ โสมนสฺสสหคตภาวํฯ

อถ วา ‘‘ปฏิปตฺติ…เป.… ปริจยา’’ติ อิมินา อสงฺขาริกภาวสฺส ‘‘พาลกา ภิกฺขู…เป.… ชาตา’’ติ จ อิเมหิ ญาณวิปฺปยุตฺตโสมนสฺสสหคตภาวสฺส จ ทีปิตตฺตา ‘‘สหสา’’ติ วจเนน ยถาวุตฺตเมว ญาณวิปฺปยุตฺตอสงฺขาริกภาวํ ปกาเสติฯ เอวํ สติ ปฏิโลมโต โสมนสฺสสหคตาทิภาโว ทสฺสิโต โหติฯ อนุโลมโต ปน ‘‘โสมนสฺสชาตา’’ติ อิมินา โสมนสฺสสหคตภาวํ, สหสา-คฺคหเณน ญาณวิปฺปยุตฺตาสงฺขาริกภาวํ ทีเปติฯ ‘‘ปฏิปตฺติ…เป.… ทิสฺวา’’ติ เอตฺตาวตา ปน โสมนสฺสสหคตาทิภาวสฺส การณํ วุตฺตนฺติฯ เตติ เต ญาตกา, เต พาลกาติ วา อตฺโถฯ ‘‘โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺมา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ มชฺฌตฺตารมฺมณํ ตถารูเป เจโตภิสงฺขาราทโยปิ หิ อุเปกฺขาสหคตตาย การณเมวาติฯ จิตฺตสฺส โสมนสฺสาภาเว ปุคฺคลสฺสปิ โสมนสฺสรหิตตา โหตีติ ‘‘จตูสุปิ…เป.… โหนฺตี’’ติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กตฺวา วุตฺตํ, โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ ปุญฺญํ กโรนฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ นิคมนํฯ

อิเมสุ ปน อฏฺฐสุ วิญฺญาเณสุ โสมนสฺสสหคตโต อุเปกฺขาสหคตํ พลวตรํ, ญาณวิปฺปยุตฺตโต ญาณสมฺปยุตฺตํ, สสงฺขาริกโต อสงฺขาริกํ สทิสํ พลวตรํฯ วิสทิสํ ปน เวทนาญาณปฺปโยควเสน พลวํ, ทุพฺพลญฺจ โหติฯ โสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกโต หิ อุเปกฺขาสหคตติเหตุกสสงฺขาริกํ พลวตรํ, อุเปกฺขาสหคตทุเหตุกอสงฺขาริกโต โสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกํ พลวตรํฯ อิติ จตุตฺถจิตฺตโต ตติยจิตฺตํ พลวตรํ, ตโต อฏฺฐมจิตฺตํ, ตโต สตฺตมจิตฺตํ, ตโต ทุติยจิตฺตํ, ตโต ปฐมจิตฺตํ, ตโต ฉฏฺฐจิตฺตํ, ตโต ปญฺจมจิตฺตนฺติ เอวมิเมสํ พลวพลวตรภาโว เวทิตพฺโพฯ

[26] เอวํ ปาฬิยํ อาคตนเยน เวทนาญาณปฺปโยคเภทโต อฏฺฐวิธตํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ อฏฺฐกถายํ อาคตปุญฺญกิริยาทีนํ วเสนปิ ปเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทส ปุญฺญกฺริยาทีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน ฉนฺนํ อารมฺมณานํ, จตุนฺนํ อธิปตีนํ, ติณฺณํ กมฺมานํ, หีนาทิเภทสฺส จ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนวาหุ –

‘‘กเมน ปุญฺญวตฺถูหิ, โคจราธิปตีหิ จ;

กมฺมหีนาทิโต จาปิ, คเณยฺย นยโกวิโท’’ติฯ

[27] อิทานิ ตถาปวตฺตมานสฺส ตสฺส โย โย เตสํ เตสํ วเสน ลพฺภมาโน คณนปริจฺเฉโท, ตํ สมฺปิณฺฑิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตรส สหสฺสานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺเถวํ คณนา เวทิตพฺพา – อิมานิ ตาว อฏฺฐ วิญฺญาณานิ ทสนฺนํ ปุญฺญกิริยวตฺถูนํ วเสน ปวตฺตนโต ปจฺเจกํ ทส ทสาติ กตฺวา อสีติ จิตฺตานิ โหนฺติ, ตานิ จ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตนโต ฉคฺคุณิตานิ สาสีติกานิ จตฺตาริ สตานิ โหนฺติ, ตานิ จตุนฺนํ อธิปตีนํ สหโยควเสน จตุคฺคุณิตานิ สหสฺสํ, วีสาธิกานิ จ นว สตานิ โหนฺติ, ตานิ จ กายวจีมโนสงฺขาตานํ ติณฺณํ กมฺมานํ วเสน ติคุณิตานิ สสฏฺฐิสตฺตสตาธิกานิ ปญฺจ สหสฺสานิ โหนฺติ, ตานิ จ หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติคุณิตานิ สาสีติกทฺวิสตาธิกานิ สตฺตรส สหสฺสานิ โหนฺตีติฯ นนุ จ ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺตานํ วีมํสาธิปติสหโยคาภาวโต อธิปติวเสน สหสฺสํ, สาสีติกานิ จ ฉ สตานิ โหนฺตีติ ตานิ กมฺมาทีนํ วเสน สมฺปิณฺฑิตานิ วีสสตาธิกานิ ปนฺนรส สหสฺสานิ ภวนฺตีติ? สจฺจเมตํ, โสตปติตวเสน ปน ตํ อนาทิยิตฺวา อธิปติคณนา คหิตาติ น ตสฺส วเสน คณนหานิ กตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

นนุ จ ‘‘สวิปากํ กุสล’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ปน กถํ, กุหิํ, กิํ ผลตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทิฯ ยสฺมา ติเหตุกํ กุสลํ ติเหตุกํ วา ทุเหตุกํ วา ปฏิสนฺธิํ เทติ , นาเหตุกํ ปฏิสนฺธิํ เทติฯ ยทา จ ติเหตุกํ ปฏิสนฺธิํ ชเนติ, ตทา ปวตฺเต โสฬส วิปากานิ อภินิปฺผาเทติฯ ยทา ทฺวิเหตุกํ, ตทา ทฺวาทสฯ ทุเหตุกํ ปน ทุเหตุกมเหตุกญฺจ ปฏิสนฺธิํ ชเนติ, น ติเหตุกํฯ ยทา จ ทุเหตุกํ ชเนติ, ตทา ปวตฺติยํ ทฺวาทสฯ ยทา อเหตุกํ, ตทา อฏฺฐฯ เย ปน อาคมนโต วิปากสฺส สงฺขารเภทมิจฺฉนฺติ, เตสํ มเตน ติเหตุกํ ทฺวาทส, ทส วา วิปจฺจติ, ทุเหตุกํ ทส, อฏฺฐ วา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ยถานุรูป’’นฺติฯ นานาวิธสมฺปตฺติฏฺฐานภาวโต โสภนา, คนฺตพฺพโต คติ จาติ สุคติ, กามาวจรภโวว สุคติ กามาวจรสุคติฯ ตสฺสํ กามาวจรสุคติยํฯ ภวโภคสมฺปตฺตินฺติ เอตฺถ จ ภวตีติ ภโว, อุปปตฺติภวสงฺขาตานํ วิปากกฺขนฺธกฏตฺตารูปานเมตํ คหณํ, ภุญฺชิตพฺพโต โภโค, ปวตฺติยํ ปฏิลภิตพฺพสมฺปตฺติ, ภโวติ วา ปฏิสนฺธิ, โภโค เสสวิปากกฏตฺตารูเปหิ สห ปวตฺติยํ ปฏิลภิตพฺพา สมฺปตฺติ, ภโว จ โภโค จ ภวโภโค, เตเยว สมฺปนฺนภาวโต สมฺปตฺติ, เตสํ วา สมฺปตฺติ ภวโภคสมฺปตฺติ, ตํ อภินิปฺผาเทติ, ชนกวเสน จ อุปนิสฺสยวเสน จ สาเธตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ภวโภคสมฺปตฺตีนํ นิรวเสสโต ลพฺภมานฏฺฐานํ สนฺธาย ‘‘กามาวจรสุคติย’’นฺติ วุตฺตํฯ สเหตุกวิปากวชฺชํ ปน ปวตฺติวิปากกฏตฺตารูปสภาวํ ภวสมฺปตฺติํ, เอกจฺจโภคสมฺปตฺติญฺจ, โภคสมฺปทเมว วา อวิเสเสน สุคติยํ ทุคฺคติยมฺปิ อภินิปฺผาเทติเยวฯ นาคสุปณฺณาทีนมฺปิ หิสฺส เทวสมฺปตฺติสทิสํ มนุญฺญํ โภคชาตํ, ตพฺพิสยานิ จ วิปากจิตฺตานิ, สุวณฺณตาสุสฺสรตาทิ จ ตํ สพฺพํ กามาวจรกุสลสฺเสว ผลํฯ น หิ อกุสลสฺส อิฏฺฐผลํ อตฺถิฯ

วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ อกุสลสฺส อิฏฺโฐ กนฺโต วิปาโก สํวิชฺชตี’’ติฯ

กามาวจรกุสลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปาวจรกุสลวณฺณนา

อิทานิ ยสฺมา กามาวจรกุสลานนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐสฺส รูปาวจรกุสลสฺส นิทฺเทสาวกาโส อนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อิตเรสู’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อิตเรสูติ ยถาวุตฺตกามาวจรกุสลโต อิตเรสุ, รูปาวจราทีสูติ อตฺโถฯ สวตฺถุกโต เอกวิธํ เอกนฺเตน วตฺถุสนฺนิสฺสิตตฺตา ฯ น หิ อรูปธาตุยํ รูปาวจรธมฺมา ลพฺภนฺติ รูปวิราคภาวนาย นิพฺพตฺตตฺตา ปุน รูปาวจรชฺฌานสมาปตฺติยา อภาวโตฯ

หีนมชฺฌิมปณีตเภทโตติ เอตฺถ ปุพฺเพ วิย อธิปตีนํ หีนาทิภาเวหิ ฌานสฺส หีนาทิภาโว โยเชตพฺโพฯ อถ วา ปฏิลทฺธมตฺตมนาเสวิตํ หีนํ ปริทุพฺพลภาวโต, นาติสุภาวิตํ อปริปุณฺณวสิภาวํ มชฺฌิมํ, อติวิย สุภาวิตํ ปน สพฺพโส ปริปุณฺณวสิภาวํ ปณีตํฯ ตถา อุฬารปุญฺญผลกามตาวเสน ปวตฺติตํ หีนํ, โลกิยาภิญฺญตฺถาย ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, วิเวกกามตาย อริยภาเว ฐิเตน ปวตฺติตํ ปณีตํฯ อตฺตหิตาย วา ปวตฺติตํ หีนํ, เกวลํ อโลภชฺฌาสเยน ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, ปรหิตาย ปวตฺติตํ ปณีตํฯ วฏฺฏชฺฌาสเยน วา ปวตฺติตํ หีนํ, วิเวกชฺฌาสเยน ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, วิวฏฺฏชฺฌาสเยน โลกุตฺตรปาทกตฺถํ ปวตฺติตํ ปณีตํฯ

ปฏิปทาทิเภทโตติ ทุกฺขปฏิปทาทนฺธาภิญฺญาทีนํ ปฏิปทาภิญฺญานํ เภเทนฯ ปฏิปทาวจเนเนว วา ตทวินาภาวโต อภิญฺญาปิ ลพฺภติฯ