คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

[1] ปรมนิปุณวิจิตฺตนยสมนฺนาคตํ สกสมยสมยนฺตรคหนวิคฺคาหณสมตฺถํ สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนํ ปกรณมิทมารภนฺโตยมาจริโย ปฐมํ ตาว รตนตฺตยปฺปณามกรเณน อนฺตรายนิวารณญฺเจว ปญฺญาปาฏวญฺจ ปตฺเถติฯ รตนตฺตยปฺปณาโม หิ อตฺถโต ปณามกิริยาภินิปฺผาทิกา กุสลเจตนาฯ สา จ วนฺทเนยฺยวนฺทกานํ เขตฺตชฺฌาสยสมฺปทาหิ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียภูตา ยถาลทฺธสมฺปตฺตินิมิตฺตกสฺส กมฺมสฺส อนุพลปฺปทานวเสน ตนฺนิพฺพตฺติตวิปากสนฺตติยา อนฺตรายกรานิ อุปปีฬกอุปจฺเฉทกกมฺมานิ ปฏิพาหิตฺวา ตนฺนิทานานํ ยถาธิปฺเปตสิทฺธิวิพนฺธกานํ โรคาทิอนฺตรายานมปฺปวตฺติํ สาเธติ, ราคาทิมลวิกฺขาลเนน จ จิตฺตสนฺตานํ ปริโสเธตฺวา ตนฺนิสฺสิตาย ปญฺญาย ยถาธิปฺเปตสิทฺธิสมฺปาทกํ ติกฺขวิสทภาวมาวหติฯ กิญฺจิ อาจิณฺณเมตํ ปณฺฑิตานํ, ยทิทํ คนฺถสมารมฺเภ รตนตฺตยปฺปณามกรณํ, ตสฺมา สปฺปุริสาจารานุรกฺขณตฺถญฺจ อาทิมฺหิ รตนตฺตยวนฺทนา อารทฺธาติ เอวมาทินา อญฺญานิปิ พหูนิ ปโยชนานิ นิทฺธาเรตพฺพานิฯ ตานิ ปน ตตฺถ ตตฺถ พหุธา วิตฺถาริตานีติ ตํ ปปญฺจปริสฺสมํ ฐเปตฺวา ยถานุปฺปตฺตเมว ตาว วณฺณยิสฺสามฯ

เอตฺถ จ รตนตฺตยปฺปณามํ กตฺตุกาโม ตถาคตมูลกตฺตา เสสรตนานํ ปฐมํ ตาว ตถาคตสฺส โถมนาปุพฺพงฺคมํ ปณามมารภนฺโต อาห ‘‘อนนฺตกรุณาปญฺญ’’นฺติอาทิฯ โถมนาปุพฺพงฺคเมน หิ ปณาเมน สตฺถุ คุณาติสยโยโค, ตโต จสฺส อนุตฺตรวนฺทนียภาโว, เตน จ อตฺตโน วนฺทนาย เขตฺตงฺคตภาโว, เขตฺตงฺคตาย จ วนฺทนาย ยถาธิปฺเปตนิปฺผตฺติยา เหตุภาโว จ ทสฺสิโต โหติฯ

ตตฺถ วนฺทิตฺวาติ ปุพฺพกาลกิริยานิทฺเทโสฯ ตสฺส ปน โอสานคาถายํ ‘‘ปวกฺขามี’’ติ อิมินา อปรกาลกิริยาวจเนน สห สมฺพนฺโธฯ พุทฺธนฺติ วนฺทนกิริยาย กมฺมนิทฺเทโสฯ ‘‘อนนฺตกรุณาปญฺญ’’นฺติอาทิกํ ปน ตพฺพิเสสนํฯ ตตฺถ กิรตีติ กรุณา, ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ อปเนตีติ อตฺโถฯ กิรียติ ทุกฺขิเตสุ ปสารียตีติ วา กรุณาฯ อถ วา กโรตีติ กรุณา, ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ กมฺปนํ หทยเขทํ ชนยตีติ อตฺโถฯ กิณาตีติ วา กรุณา, ปรสฺส ทุกฺขํ ปจฺจยเวกลฺลกรณโต หิํสตีติ อตฺโถฯ ปชานาตีติ ปญฺญา, ยถาสภาวํ ปกาเรหิ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถฯ กรุณา จ ปญฺญา จ กรุณาปญฺญา, นตฺถิ เอตาสํ อนฺโตติ อนนฺตา, อนนฺตา กรุณาปญฺญา เอตสฺสาติ อนนฺตกรุณาปญฺโญ, ตํ อนนฺตกรุณาปญฺญํฯ

เอตฺถ จ อุปฺปาทวยนฺตตาวเสน เจว สนฺตติปริโยสานวเสน จ สติปิ ภควโต กรุณาปญฺญานํ สปริยนฺตภาเว อนนฺตารมฺมเณสุ ปวตฺตนโต อนนฺตตา เวทิตพฺพาฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส หิ สพฺพสตฺตานํ ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺตา อนญฺญสาธารณา มหากรุณา กญฺจิ สตฺตํ อวชฺเชตฺวา สพฺเพสุ สตฺเตสุ นิรวเสเสน ปวตฺตติ, ตถา สพฺพธมฺมสภาวโพธนสมตฺถา สพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาตา ปญฺญาปิ สกลเญยฺยธมฺเมสุ อนวเสสโต ปวตฺตติ, ตสฺมา อนนฺตารมฺมณปฺปวตฺตกรุณาญาณวนฺตตาย อนนฺตกรุณาปญฺโญ ภควาฯ กรุณาปญฺญาคฺคหเณน เจตฺถ ภควโต สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณสมฺปตฺติ ทสฺสิตา โหติฯ ตถา หิ กรุณาคฺคหเณน โลกิเยสุ มหคฺคตภาวปฺปตฺตาสาธารณคุณทีปนโต สกลโลกิยคุณสมฺปตฺติ ทสฺสิตา, ปญฺญาคฺคหเณน สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานมคฺคญาณทีปนโต สพฺพโลกุตฺตรคุณสมฺปตฺติ ทสฺสิตาติฯ

อปิจ สพฺพพุทฺธคุณานํ กรุณา อาทิ, ปญฺญา ปริโยสานํฯ มหากรุณาสญฺโจทิตมานโส หิ ภควา สํสารปงฺกโต สตฺตานํ สมุทฺธรณตฺถาย กตาภินีหาโร อนุปุพฺเพน ปารมิโย ปูเรตฺวา อนุตฺตรสมฺมาสมฺโพธิยา อธิคเมน สกลพุทฺธคุเณ ปฏิลภิฯ อิติ สกลพุทฺธคุณานํ ตนฺนิทานภาวโต กรุณา สพฺพพุทฺธคุณานมาทิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานสฺส ปน มคฺคญาณสฺส ปฏิลภนโต อุตฺตริกรณียาภาวโต ปญฺญา ปริโยสานํฯ อาทิปริโยสานทสฺสเนน จ สกลพุทฺธคุณา นยโต ทสฺสิตา โหนฺติฯ นยคฺคาโห เอว หิ สพฺพพุทฺธคุณานํ ทสฺสนุปาโย, อิตรถา ตาทิสสฺส สพฺพญฺญุพุทฺธสฺสปิ วจนปถาตีตํ ตถาคตคุณํ อนุปทํ วณฺเณนฺโต โก นาม ปริโยสานมาหริตุํ สกฺกุเณยฺยาติฯ

เอวํ กรุณาปญฺญามุเขน สงฺเขปโต สกลพุทฺธคุเณหิ ภควนฺตํ โถเมตฺวาปิ ปุน อตฺตโน พุทฺธคุณสํกิตฺตเน อติตฺตาภาเวน เจว ปเรสญฺจ ปสาทพาหุลฺลชนนตฺถํ ตทนฺโตคเธปิ วิสิฏฺฐคุเณ ปธานภาเวน นีหริตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตถาคต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ตถาคต’’นฺติ ตถา อาคตตาทีหิ อฏฺฐหิ การเณหิ ตถาคตํฯ วุตฺตญฺเหตํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.12; พุ. วํ. อฏฺฐ. 1.2 นิทานกถา; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.170) –

‘‘อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต, ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต’’ติฯ

‘‘กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, กิํ วุตฺตํ โหติ? มนุสฺสตฺตาทิอฏฺฐงฺคสมนฺนาคเตน เยน อภินีหาเรน เต ภควนฺโต อาคตา, เตเนว จ อภินีหาเรน อยมฺปิ ภควา อาคโต, ยถา จ เต ภควนฺโต สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา ปญฺจมหาปริจฺจาคาทีนิ สมฺปาเทตฺวา อาคตา, ยถา จ เต สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺเม ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคตา, ตถา อยมฺปิ ภควา อาคโตติ เอวํ ตาว ตถา อาคโต’’ติ ตถาคโตฯ (1)

‘‘กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา เต ภควนฺโต สตฺตปทวีติหาเรน คตา, ยถา วา เต สมถวิปสฺสนามคฺเคหิ ตํ ตํ อกุสลปกฺขํ วิธมิตฺวา คตา, ตถา อยมฺปิ ภควา คโต, เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโตฯ (2)

‘‘กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ยสฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ยํ สภาวสรสลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ, ตญฺเจส ตถลกฺขณํ อาคโต ยาถาวโต อธิคโต, ตสฺมา ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต คมนตฺถานํ พุชฺฌนตฺถสมฺภวโตฯ ตถา หิ วทนฺติ ‘เย คติอตฺถา, เต พุชฺฌนตฺถาฯ เย พุชฺฌนตฺถา, เต คติอตฺถา’ติฯ (3)

‘‘กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ยสฺมา ‘อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมต’นฺติอาทิวจนโต (สํ. นิ. 5.1090) ‘อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ’ติอาทิวจนโต จ ตถธมฺมสงฺขาเต สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาเท ยาถาวโต อาคโต อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโตฯ (4)

‘‘กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ยสฺมา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ ฉทฺวารคฺคหิเต อารมฺมเณ อวิปรีตเมว ปสฺสติ ชานาติ, ญตฺวา จ ปเนวํ ‘กตมํ ตํ รูปายตนํ, ยํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายา’ติอาทินา (ธ. ส. 616 อาทโย) ตถเมส อวิปรีตํ วิภชติ ทสฺเสติ, ตสฺมา ตถํ อาคจฺฉติ ปสฺสติ ชานาติ, ตํ วา อาคมยติ ทสฺเสตีติ ตถาคโตติ เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโตฯ (5)

‘‘กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยสฺมา เอส อภิสมฺโพธิโต ยาว ปรินิพฺพานา ราคมทาทินิมฺมถนวเสน เอกสทิสเมว ธมฺมํ ตถํ อวิตถํ ภาสติ, ตสฺมา ตถํ คทติ, ตโถ อวิปรีโต อาคโทวจนเมตสฺสาติ วา ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ตถาคโตติ วุตฺโตติ เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโตฯ (6)

‘‘กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควา หิ ‘ยถา วาที ตถา การี’ติ (อ. นิ. 4.23; จูฬนิ. โปสาลมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 83) วจนโต อตฺตโน วาจาย อนุรูปเมว กโรติ, ตสฺมา ยถา วาจา, ตถา กาโยปิ คโต ปวตฺโต อิมสฺสาติ ตถาคโตติ เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโตฯ (7)

‘‘กถํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต? ยสฺมา ปเนส อนุปมาย สกลโลกิยโลกุตฺตรคุณสมฺปทาย สมนฺนาคตตฺตา สเทวกํ โลกํ อภิภุยฺย ปวตฺตติ, ตสฺมา อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺเรวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา – อคโท วิยาติ อคโท, เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จฯ เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก วิย ทิพฺพาคเทน สปฺเป สพฺพปรปฺปวาทิโน, สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติฯ อิติ สพฺพโลกาภิภวเน ตโถ อวิปรีโต ยถาวุตฺโต อคโท เอตสฺสาติ ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน ทีฆาคมสํวณฺณนาทีสุ คเหตพฺโพฯ อาห เจตฺถ –

‘‘ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย,

สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา;

ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต,

ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.12; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.170; พุ. วํ. อฏฺฐ. 1.2 นิทานกถา);

‘‘ปหาย กามาทิมเล ยถา คตา,

สมาธิญาเณหิ วิปสฺสิอาทโย;

มเหสิโน สกฺยมุนี ชุตินฺธโร,

ตถา คโต เตน ตถาคโต มโตฯ

‘‘ตถญฺจ ธาตฺวายตนาทิลกฺขณํ,

สภาวสามญฺญวิภาคเภทโต;

สยมฺภุญาเณน ชิโนยมาคโต,

ตถาคโต วุจฺจติ สกฺยปุงฺคโวฯ

‘‘ตถานิ สจฺจานิ สมนฺตจกฺขุนา,

ตถา อิทปฺปจฺจยตา จ สพฺพโส;

อนญฺญเญยฺเยน ยโต วิภาวิตา,

ยาถาวโต เตน ชิโน ตถาคโตฯ

‘‘อนนฺตเภทาสุปิ โลกธาตุสุ,

ชินสฺส รูปายตนาทิโคจเร;

วิจิตฺตเภเท ตถเมว ทสฺสนํ,

ตถาคโต เตน สมนฺตโลจโนฯ

‘‘ยโต จ ธมฺมํ ตถเมว ภาสติ,

กโรติ วาจายนุโลมมตฺตโน;

คุเณหิ โลกํ อภิภุยฺยิรียติ,

ตถาคโต เตนปิ โลกนายโก’’ติฯ (อิติวุ. อฏฺฐ. 38; ที. นิ. ฏี. 1.7);

เกนจิ คุเณน อตฺตโน วิสิฏฺฐสฺส กสฺสจิ อภาวโต นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโรฯ ภควโต หิ อวีจิโต ปฏฺฐาย ยาว ภวคฺคํ ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ น โกจิ เกนจิ คุเณน สมสโมปิ อตฺถิ, กุโต ปน อุตฺตริตโรฯ ยถาห –

‘‘รูเป สีเล สมาธิมฺหิ, ปญฺญาย จ อสาทิโส;

วิมุตฺติยา สมสโม, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน’’ติฯ

วินฺทิตฺวาติ ตีหิ วนฺทนาหิ ตนฺนินฺนตาทิวเสน นมสฺสิตฺวาฯ กายวจีมโนทฺวารวเสน หิ ติสฺโส วนฺทนาฯ ยถาห ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วนฺทนา กาเยน วนฺทติ, วจสา วนฺทติ, มนสา วนฺทตี’’ติฯ

ตตฺถ พุทฺธาทิคุณารมฺมณา กามาวจรกุสลกิริยานมญฺญตรา เจตนา กายวิญฺญตฺติํ สมุฏฺฐาเปตฺวา กายทฺวารปฺปวตฺติวเสน อุปฺปนฺนา กายวนฺทนาติ วุจฺจติ, สาเยว วจีวิญฺญตฺติํ สมุฏฺฐาเปตฺวา วจีทฺวารปฺปวตฺติวเสน อุปฺปนฺนา วจีวนฺทนาติ, อุภยวิญฺญตฺติโย ปน อสมุฏฺฐาเปตฺวา เกวลํ มโนทฺวารปฺปวตฺติวเสน อุปฺปนฺนา มโนวนฺทนาติฯ สิรสาติ อุตฺตมงฺเคน กรณภูเตนฯ อพุชฺฌิ, โพเธตีติ วา พุทฺโธฯ อยญฺหิ จตุสจฺจธมฺเม สยมฺปิ อพุชฺฌิ, ปเรปิ โพเธติ , ตสฺมา พุชฺฌนโพธนฏฺเฐน ‘‘พุทฺโธ’’ติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ’’ติ (มหานิ. 192; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส 97; ปฏิ. ม. 1.162)ฯ อถ วา พุธ-สทฺทสฺส ชาครณวิกสนตฺเถสุปิ ปวตฺตนโต อพุชฺฌิ สวาสนสมฺโมหนิทฺทาย อจฺจนฺตํ วิคโต, พุทฺธิยา วิกสิตวาติ วา พุทฺโธฯ ภควา หิ วตฺถุสภาวทสฺสนวิพนฺธิกาย อวิชฺชาสงฺขาตาย นิทฺทาย อริยมคฺคญาเณน สห วาสนาย สมุจฺฉินฺนตฺตา ตโต อจฺจนฺตํ วิคโตฯ ปรมรุจิรสิริโสภคฺคสมาคเมน วิกสิตมิว ปทุมํ อปริมิตคุณคณาลงฺกตสพฺพญฺญุตญฺญาณสมาคเมน วิกสิโต วิกาสมนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ชาครณวิกสนตฺถวเสนปิ ‘‘พุทฺโธ’’ติ วุจฺจติฯ

เอตฺตาวตา จ ทฺวีหิ อากาเรหิ ภควโต โถมนา กตา โหติ อตฺตหิตสมฺปตฺติโต, ปรหิตปฏิปตฺติโต จฯ ตาสุ อตฺตหิตสมฺปตฺติ อนาวรณญาณาธิคโม สวาสนสกลสํกิเลสานมจฺจนฺตปฺปหานํ อนุปาทิเสสนิพฺพานาธิคโม จ, ปรหิตปฏิปตฺติ ปน อาสยปฺปโยควเสน ทุวิธํ ปรหิตสมีหนํฯ ตตฺถ ธมฺมเทสนาย อภาชเนสุ เทวทตฺตาทีสุ วิโรธิสตฺเตสุปิ นิจฺจํ หิตชฺฌาสยตา อปริปากคตินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยปริปากกาลาคมนญฺจ อาสโย นามฯ ตทญฺญสตฺตานํ ปน ลาภสกฺการาทินิรเปกฺขจิตฺตสฺส ยานตฺตยมุเขน สพฺพทุกฺขนิยฺยานิกธมฺมเทสนา ปโยโค นามฯ

ทุวิธาสุ ปเนตาสุ ปรหิตปฏิปตฺตีสุ, ติวิธาสุ จ อตฺตหิตสมฺปตฺตีสุ อนนฺตกรุณา-วจเนน, ตถา อาคตฏฺเฐน จ ตถาคต-สทฺเทน อาสยวเสน ปรหิตปฏิปตฺติ ทสฺสิตา, โพธนฏฺเฐน พุทฺธ-สทฺเทน, ตถทสฺสนฏฺเฐน จ ตถาคตฏฺเฐน จ ตถาคตสทฺเทน ปโยควเสน, อนนฺตปญฺญา-วจเนน, ญาณคติทีปเกน ตถาคต-สทฺเทน, พุชฺฌนชาครณวิกสนฏฺเฐน จ พุทฺธ-สทฺเทน ติวิธาปิ อตฺตหิตสมฺปตฺติ, อนุตฺตรวจเนน จ อตฺตหิตปรหิตสมฺปตฺติ ปกาสิตาติ เวทิตพฺพาฯ

อปิจ เหตุผลสตฺตูปการสมฺปทาวเสน ตีหากาเรหิปิ ภควโต โถมนา ปวตฺตตีติ ตํวเสนเปตฺถ โถมนา ทฏฺฐพฺพาฯ ตตฺถ เหตุสมฺปทา นาม มหากรุณาสมาโยโค, โพธิสมฺภารสมฺภรณญฺจ ตมฺมูลกตฺตา สกลพุทฺธคุณานํฯ ผลสมฺปทา ปน จตุพฺพิธา ญาณสมฺปทา, ปหานสมฺปทา, อานุภาวสมฺปทา, รูปกายสมฺปทา จาติฯ ตาสุ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานํ มคฺคญาณํ, มคฺคญาณปทฏฺฐานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตมฺมูลกานิ จ ทสพลาทิญาณานิ ญาณสมฺปทา นามฯ อคฺคมคฺคภาวนาย สพฺพกิเลสานํ สห วาสนาหิ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนํ ปหานสมฺปทาฯ อจินฺเตยฺยาปริมิตานํ สพฺพโลกหิตานํ นิปฺผาทเน, สเทวกโลกาภิภวเน จ อาธิปจฺจํ อานุภาวสมฺปทาฯ สกลโลกนยนาภิเสกภูตา ปน ลกฺขณานุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิตา อตฺตภาวสมฺปตฺติ รูปกายสมฺปทา นามฯ สตฺตูปกาโร เหฏฺฐา วุตฺตปรหิตปฏิปตฺติวเสเนว เวทิตพฺโพฯ อิมาสุ ปน อนนฺตกรุณา-วจเนน, ตถา อาคตฏฺเฐน จ ตถาคต-สทฺเทน เหตุสมฺปทา ทสฺสิตาฯ ผลสมฺปทาสุ ญาณสมฺปทา เจว ปหานสมฺปทา จ อนนฺตปญฺญา-วจเนน, อภิสมยปริทีปเกน ตถาคตสทฺเทน, พุชฺฌนชาครณวิกสนฏฺเฐน, จ พุทฺธ-สทฺเทน ทสฺสิตา, อานุภาวสมฺปทาปิ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคต-สทฺเทน, อนุตฺตร-วจเนน จ วิภาวิตา, รูปกายสมฺปทา ปน รูปคฺคปฺปตฺติทีปเกน อนุตฺตร-สทฺเทน ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ พุทฺธรตนสฺส โถมนาปุพฺพงฺคมํ ปณามํ กตฺวา อิทานิ เสสรตนานมฺปิ ปณามมารภนฺโต อาห ‘‘ธมฺมํ สาธุคณมฺปิ จา’’ติฯ ภควโต โถมเนน จ สฺวากฺขาตตาทโย ธมฺมคุณา, สุปฺปฏิปนฺนตาทโย สงฺฆคุณา จ ทสฺสิตา โหนฺติ ตปฺปภวสฺส อนญฺญถาภาวโตติ น เตสํ วิสุํ โถมนา กตาฯ อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธ ปุคฺคเล ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน จ อปายทุกฺเขสุ เจว วฏฺฏทุกฺเขสุ จ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม, โส จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ, จตุนฺนญฺจ สามญฺญผลานํ, นิพฺพานสฺส, ปริยตฺติธมฺมสฺส จ วเสน ทสวิโธฯ วุตฺตญฺเหตํ ฉตฺตวิมาเน –

‘‘ราควิราคมเนชมโสกํ,

ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ;

มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตํ,

ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหี’’ติฯ (วิ. ว. 887);

เอตฺถ หิ กามราคาทิเภโท สพฺโพปิ ราโค วิรชฺชติ เอเตนาติ ‘‘ราควิราโค’’ติ มคฺโค กถิโตฯ เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย, อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณสฺส จ โสกสฺส ตทุปฺปตฺติยํ สพฺพโส ปริกฺขีณตฺตา ‘‘อเนชมโสก’’นฺติ ผลํ กถิตํฯ เกนจิ ปจฺจเยน อสงฺขตตฺตา ‘‘ธมฺมมสงฺขต’’นฺติ นิพฺพานํ วุตฺตํฯ อวิโรธทีปนโต ปน อตฺถพฺยญฺชนสฺส สมฺปนฺนตาย, ปกฏฺฐคุณวิภาวนโต สุฏฺฐุ วิภชิตตฺตา จ ‘‘อปฺปฏิกูล’’นฺติอาทินา สพฺโพปิ ปริยตฺติธมฺโม กถิโตฯ ตตฺถ อริยมคฺคนิพฺพานานิ นิปฺปริยาเยเนว อปายาทิโต ธารณโต ธมฺโม, ผลปริยตฺติโย ปน ปริยาเยนฯ ตถา เหตฺถ ธารณํ นาม อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสวิทฺธํสนํฯ

อิติ อริยมคฺคสฺส กิเลสสมุจฺเฉทกตาย, นิพฺพานสฺส จ อาลมฺพณภาเวน ตสฺส ตทตฺถสิทฺธิเหตุตายปิ อุภินฺนมฺปิ นิปฺปริยายโต ลพฺภติฯ อิตเรสุ ปน อริยผลสฺส มคฺเคน สมุจฺฉินฺนกิเลสานํ ปฏิปสฺสทฺธกิจฺจตาย, มคฺคานุกูลปฺปวตฺติโต ปริยตฺติธมฺมสฺส จ ตทธิคมเหตุตายาติ อุภินฺนมฺปิ ปริยายโตว ลพฺภตีติฯ

อตฺตหิตปรหิตํ สาเธนฺตีติ สาธู, เตสํ คโณ สมุทาโยติ สาธุคโณ, สาธุ จายํ คโณ จาติ วา สาธุคโณ, สาธุโน วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อายตฺโต คโณ ตสฺส โอรสปุตฺตภาวโตติ สาธุคโณฯ โส ปน จตุนฺนํ อริยมคฺคสมงฺคีนํ, จตุนฺนญฺจ ผลสมงฺคีนํ วเสน อฏฺฐวิโธ อริยสงฺโฆ, ตํ สาธุคณํฯ ปิจาติ นิปาตสมุทาโย, เอโก วา นิปาโต, ติณฺณํ รตนานํ วนฺทนกิริยาย สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เกจิ ‘‘คโณ’’ติ อิธ ปกรณโตว อริยคณปุคฺคโลว ลพฺภตีติ สาธูติ ภาวนปุํสกวเสน ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ อิมินา สห โยเชนฺติ, ตทา ปน สาธูติ ภยลาภาทิวิรเหน สกฺกจฺจํ อาทรนฺติ อตฺโถฯ

[2] เอวํ ปกรณารมฺเภ ยถาธิปฺเปตํ รตนตฺตยปฺปณามํ กตฺวา อิทานิ ยตฺถ ปาฏวตฺถาย อิทํ ปกรณํ ปฏฺฐปียติ, ตํ สทฺธิํ เทสกเทสปฏิคฺคาหกสมฺปตฺตีหิ วิภาเวตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปณฺฑุกมฺพลนามายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เทวราชสฺส ปณฺฑุกมฺพลนามาย สิลาย วิมเล สีตเล ตเล นิสินฺโน อตุลวิกฺกโม เทวเทเวหิ ปูชิโต เทวเทโว เทวปุรกฺขโต เทวานํ เทวโลกสฺมิํ ยํ ธมฺมํ เทเสสีติ สมฺพนฺโธฯ

อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ปณฺฑุกมฺพลสริกฺขวณฺณตาย ‘‘ปณฺฑุกมฺพล’’นฺติ นามํ สมญฺญา เอติสฺสาติ ปณฺฑุกมฺพลนามาฯ

สา หิ สกฺกสฺส ตาทิสปุญฺญานุภาเวน นิพฺพตฺตา ปณฺฑุกมฺพลชยสุมนปุปฺผสมาเนน วณฺเณน สพฺพกาลํ วิโรจติ , ปมาณโต ปน สฏฺฐิโยชนายามา, ปญฺญาสโยชนวิตฺถารา, ปนฺนรสโยชนุพฺเพธา จ โหติฯ สิลายาติ อวยวสมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ ตุลาย สมฺมิโต ตุลฺโย, น ตุลฺโย อตุลฺโย, อตุลฺโย วิกฺกโม พลํ เอตสฺสาติ อตุลฺยวิกฺกโมฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส หิ ปรมปารมิตานุภาวสํสิทฺเธน หตฺถิคณนาย โกฏิสหสฺสหตฺถีนํ, ปุริสคณนาย ทสโกฏิสหสฺสปุริสานํ พเลหิ สมปฺปมาเณน กายพเลน, อปฺปมาเณน จ ญาณพเลน น กสฺสจิ เทวพฺรหฺมาทีสุ อญฺญตรสฺส พลตุลนาย อุปเนตพฺพํ อตฺถิ ฯ อถ วา อนญฺญสาธารณตฺตา อตุลฺโย ปรกฺกมสงฺขาโต อปริมาณคุณวิเสสาวเหน อนญฺญสาธารเณน สมฺมปฺปธาเนน สมนฺนาคตตฺตา วา อตุลฺโย สมฺมปฺปธานสงฺขาโต วิกฺกโม อิมสฺสาติ อตุลฺยวิกฺกโมฯ ‘‘อตุลฺยวิกฺกโม’’ติ จ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ย-การโลปํ กตฺวา ‘‘อตุลวิกฺกโม’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา สมฺมิตตฺเถ อ-การปจฺจยสฺสาปิ สมฺภวโต อตุโล วิกฺกโม อสฺสาติ ‘‘อตุลวิกฺกโม’’ติ วุตฺตํฯ

ทิพฺพนฺตีติ เทวา, ปญฺจกามคุณาทีหิ กีฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺติ, วิชยสมตฺถตาโยเคน พาหิรพฺภนฺตริเก ปจฺจตฺถิเก วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, อิสฺสริยธนาทิสกฺการทานคฺคหณํ, ตํตํอตฺถานุสาสนญฺจ กโรนฺตา โวหรนฺติ, ปุญฺญญาณานุภาวปฺปตฺตาย ชุติยา โชเตนฺติ, ยถาธิปฺเปตญฺจ วิสยํ อปฺปฏิฆาเตน คจฺฉนฺติ, ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเน จ สกฺโกนฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา เทวนียา ตํตํพฺยสนนิตฺถรณตฺถิเกหิ ‘‘สรณํ ปรายณ’’นฺติ คมนียา, อภิตฺถวนียา โสภาวิเสสโยเคน กมนียาติ วา เทวา, เต ติวิธา – สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติฯ ตตฺถ สมฺมุติเทวา นาม มหาสมฺมตาทโย ขตฺติยาฯ

อุปปตฺติเทวา นาม จาตุมหาราชิเก อุปาทาย ตทุตฺตริเทวาฯ วิสุทฺธิเทวา นาม ขีณาสวาฯ อิธ ปน อุปปตฺติเทวา ทฏฺฐพฺพาฯ โน จ โข เตปิ อวิเสเสน, ฐเปตฺวา ปน ยามาทิเก จาตุมหาราชิกตาวติํสวาสิโนว อธิปฺเปตาฯ เตสํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ รญฺชนโต ราชา, เทวานํ ราชา อิสฺสโร เทวราชา, ตสฺส เทวราชสฺส, ‘‘สกฺกสฺส เทวรญฺโญ’’ติ อธิปฺปาโยฯ น หิ อญฺเญสํ เทวโลเกสุ นิสินฺโน ภควา อภิธมฺมปิฏกํ เทเสสีติฯ

[3] ยนฺติ อนิยมนิทฺเทโส, ตสฺส ปน ‘‘ตตฺถา’’ติ อิมินา นิยมนํ เวทิตพฺพํฯ ยถาวุตฺตานํ ติณฺณมฺปิ เทวานํ อุตฺตโม เทโว เตหิ สพฺเพหิ อธิกตรํ กีฬนาทิโยคโตติ เทวเทโว, ภควาฯ โส หิ นิรติสยาย อภิญฺญากีฬาย อุตฺตเมหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ สปรสนฺตานสิทฺธาย ปญฺจวิธมารวิชยิจฺฉานิพฺพตฺติยา จิตฺติสฺสริยสตฺตธนาทิสมฺมาปฏิปตฺติอเวจฺจปฺปสาทสกฺการทานคฺคหณสงฺขาเตน, ยถาปราธยถานุโลมยถาธมฺมานุสาสนสงฺขาเตน จ โวหาราติสเยน ปรมาย ปญฺญาย จ สรีรปฺปภาสงฺขาตาย ชุติยา อนุปมาย ญาณสรีรคติยา มารวิชยสพฺพญฺญุตญฺญาณปรหิตนิปฺผาทเนสุ อปฺปฏิหตาย สตฺติยา จ สมนฺนาคตตฺตา สเทวเกน วา โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ คมนียโต, อภิตฺถวนียโต, ภตฺติวเสน กมนียโต จ สพฺเพ เต เทเว เตหิ เตหิ คุเณหิ อภิภุยฺย ฐิโตติ สพฺพเทเวหิ ปูชนียตโร เทโว , วิสุทฺธิเทวภาวสงฺขาตสฺส วา สพฺพญฺญุคุณาลงฺการสฺส อธิคตตฺตา อญฺเญสญฺจ เทวานํ อติสเยน เทโวติ เทวเทโวฯ เทวานนฺติ ตทา ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬาธิวาสีนํ มาตุเทวปุตฺตปฺปมุขานํ อุปปตฺติเทวานํฯ วิสุทฺธิเทวานมฺเปตฺถ คหณนฺติ วทนฺติฯ

เต ปน อุปปตฺติเทเวสฺเวว สงฺคหิตา มนุสฺสอรหนฺตานํ ตตฺถ อภาวโต ฯ เทวเทเวหีติ วิสุทฺธิเทเวหิฯ วิสุทฺธิเทวา หิ วุตฺตนเยน อิตรเทเวหิ สาติสยํ กีฬนาทิโยคโต อิธ ‘‘เทวเทวา’’ติ อธิปฺเปตา, เตหิฯ ปูชิโตติ ปูชิตพฺโพ, ปูชิตุํ อรโหติ อตฺโถฯ เอเตน วิสุทฺธิเทเวสุปิ ภควโต อคฺคปุคฺคลตํ ทีเปติฯ เทเสสีติ มธุรกรวีกสทฺทสทิสํ พฺรหฺมสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต ปกาเสสิฯ เทวโลกสฺมินฺติ ตาวติํสเทวโลเกฯ สภาวสามญฺญลกฺขณํ ธาเรตีติ ธมฺโม, กุสลาทิเภโท อภิธมฺโม, อิธ ปน ตปฺปกาสกํ อภิธมฺมปิฏกํ ‘‘ธมฺม’’นฺติ วุตฺตํฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ปิฏกุตฺตเม’’ติฯ เทวปุรกฺขโตติ ทสสหสฺสจกฺกวาฬวาสิทิพฺพพฺรหฺเมหิ ปุรกฺขโต, ปริวาริโตติ อตฺโถฯ

นนุ จ ‘‘เทวาน’’นฺติ วจเนเนว เทวปุรกฺขตภาโว สิทฺโธติ กิํ ‘‘เทวปุรกฺขโต’’ติ วจเนน? นายํ โทโสฯ ภควา หิ กทาจิ จูฬปนฺถกตฺเถราทีนํ วิย ปรมฺมุเขปิ นิสีทิตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา สตฺตานํ สมฺมุเข นิสินฺนํ วิย ทสฺเสนฺโต ธมฺมํ เทเสติ, กทาจิปิ ปารายนิกพฺราหฺมณาทีนํ วิย สมฺมุเขปิ นิสีทิตฺวา อญฺเญหิ จ ปริวุโต อญฺเญสมฺปิ ธมฺมํ เทเสติ, อิธ ปน น ตถา, เทเวหิเยว ปริวุโต เทวานํ เทเสตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เทวปุรกฺขโต’’ติปิ วตฺตพฺพเมวาติฯ

[4] เอวเมตสฺมิํ ปกรเณ คารวชนนตฺถํ เตน สมฺปาเทตพฺพปาฏววิสยํ อภิธมฺมปิฏกํ เทสกาทิสมฺปตฺตีหิ สห วิภาเวตฺวา อิทานิ ยถาธิปฺเปตปกรณารมฺภปโยชนาภิธานาภิเธยฺยโสตุชนสมุสฺสาหนกรณปฺปการานิ จ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถาห’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ปาฏวตฺถายา’’ติ อิมินา ปกรณารมฺภปโยชนํ วุตฺตํฯ ‘‘อภิธมฺมาวตาร’’นฺติ อิมินา อภิธานาภิเธยฺยานิฯ ‘‘มธุร’’นฺติอาทีหิ ปกรณํ วิเสเสติฯ

‘‘สมาเสนา’’ติ จ อิมินา โสตุชนสมุสฺสาหนกรณปฺปการานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อห’’นฺติ กตฺตุภูตํ อตฺตานํ นิทฺทิสติฯ ตถา หิ โย ปโร น โหติ, โส นิยกชฺฌตฺตสงฺขาโต อตฺตา ‘‘อห’’นฺติ วุจฺจติฯ

ปฏุโน ภาโว ปาฏวํ, ตํเยว อตฺโถ ปโยชนฏฺเฐนาติ ปาฏวตฺโถ, ตทตฺถายฯ ตํ สนฺธาย วิวิธนยคฺคหณสมตฺถสฺส สุตมยญาณสฺส อุปฺปาทนตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สํสาเร ภยํ อิกฺขนฺติ, ภินฺทนฺติ วา ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขู, เตสํฯ ปิฏกญฺจ ตํ อุตฺตมญฺจาติ ปิฏกุตฺตมํ, ตสฺมิํ ปิฏกุตฺตเม, อภิธมฺมปิฏเกติ อธิปฺปาโยฯ ตญฺหิ ปริยตฺติภาชนตฺถโต ปิฏกํ, ตีสุ ปิฏเกสุ วิสิฏฺฐภาวโต อุตฺตมญฺจาติ ปิฏกุตฺตมํฯ ตตฺถ ปริยตฺติภาชนตฺถโตติ ปริยตฺติอตฺเถน เจว ภาชนตฺเถน จฯ ตถา หิ ‘‘มา ปิฏกสมฺปทาเนนา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.66) ปริยตฺติ ปิฏกนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทาลปิฏก’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.228; อ. นิ. 3.70) ยํ กิญฺจิ ภาชนมฺปิฯ ตสฺมา อิทมฺปิ ปริยาปุณิตพฺพฏฺเฐน ปริยตฺติ, อภิธมฺมตฺถานมาธารณตฺเถน ภาชนญฺจาติ ปริยตฺติภาชนตฺถโต ปิฏกนฺติ วุจฺจติฯ เตเนวาหุ –

‘‘ปิฏกํ ปิฏกตฺถวิทู,

ปริยตฺติพฺภาชนตฺถโต อาหุ;

เตน สโมธาเนตฺวา,

ตโยปิ วินยาทโย เญยฺยา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา);

วิสิฏฺฐภาโว ปนสฺส โลกโวหารมติกฺกมฺม ยถาสภาววเสน เทสนโต, วิสิฏฺฐธมฺมกฺขนฺธวิภาวนโต จ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถ หิ ‘‘สตฺโต ปุคฺคโล ภิกฺขู’’ติอาทิกํ โลกโวหารมติกฺกมฺม ‘‘ขนฺธธาตุอายตน’’นฺติอาทินา ยถาธมฺมวเสเนว พาหุลฺลเทสนา ปวตฺตา, น อิตเรสุ วิย ยถาวุตฺตโวหารวเสน, ยโต อิทํ ยถาธมฺมสาสนนฺติ วุจฺจติฯ สพฺพสงฺขตธมฺมวิสิฏฺโฐ เจตฺถ ปญฺญากฺขนฺโธ วิเสสโต วิภาวิโต, ตสฺมา ติณฺณมฺปิ ปิฏกานํ พุทฺธวจนภาเวปิ ยถาสภาวานติกฺกมเทสนาทิโต อิทเมว ตีสุ ปิฏเกสุ วิสิฏฺฐนฺติ ยุตฺตํฯ อปิจ ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสภาวโต จสฺส วิสิฏฺฐภาโว เวทิตพฺโพฯ อภิธมฺเม หิ นิปฺปเทสโต ขนฺธายตนาทิธมฺมานํ วิภตฺตตฺตา อิตรทฺวยโต อติเรกตรา, วิสิฏฺฐา จ ปาฬิ โหติ, ตสฺมา อติเรกสฺส, วิสิฏฺฐสฺส จ ปาฬิธมฺมสฺส วเสน อิทเมว ตีสุ ปิฏเกสุ อุตฺตมนฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ยถาวุตฺตวิสิฏฺฐภาวโยคโตเยว เจตํ ‘‘อภิธมฺมปิฏก’’นฺติ วุจฺจติ อภิ-สทฺทสฺส วิสิฏฺฐภาวโชตนโต ฯ อปิจ วุฑฺฒิมนฺตาทิธมฺมานํ เอตฺถ วุตฺตตฺตา เจตํ อภิธมฺมปิฏกํฯ ยถาหุ โปราณา –

‘‘ยํ เอตฺถ วุฑฺฒิมนฺโต, สลกฺขณา ปูชิตา ปริจฺฉินฺนา;

วุตฺตาธิกา จ ธมฺมา, อภิธมฺโม เตน อกฺขาโต’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา);

ตถา เหตฺถ ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ, เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 160 อาทโย) วุฑฺฒิมนฺโตปิ ธมฺมา วุตฺตา, ‘‘รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1) นเยน อารมฺมณาทีหิ ลกฺขิตพฺพตฺตา สลกฺขณาปิ ‘‘เสกฺขา ธมฺมา อเสกฺขา ธมฺมา, โลกุตฺตรา ธมฺมา’’ติอาทินา นเยน ปูชิตา ปูชารหาปิ ‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 1) นเยน สภาวปริจฺฉินฺนตฺตา ปริจฺฉินฺนาปิ ‘‘มหคฺคตา ธมฺมา อปฺปมาณา ธมฺมา (ธ. ส. ติกมาติกา 12, ทุกมาติกา 99), อนุตฺตรา ธมฺมา’’ติอาทินา นเยน อธิกา วิสิฏฺฐาปิ ธมฺมา วุตฺตา, ตสฺมา อภิ-สทฺทสฺส วุฑฺฒิอาทิอตฺเถสุปิ ปวตฺตนโต ‘‘วุฑฺฒิมนฺโต ธมฺมา เอตฺถา’’ติอาทินา นิพฺพจเนน อิทํ ปิฏกํ ‘‘อภิธมฺม’’นฺติ วุจฺจติฯ อภิธมฺมํ โอตรนฺติ อเนนาติ อภิธมฺมาวตารํ นาม ปกรณํฯ อิมินา ปนสฺส อตฺถานุคตมภิธานํ ทสฺเสติฯ ตุ-สทฺโท ปทปูรเณฯ อาจริเยน หิ คาถาปทปูรณตฺถํ เยภุยฺเยน ตตฺถ ตตฺถ นิปาตา วุจฺจนฺติฯ ยตฺถ ปน เนสํ ปโยชนวิเสโส ทิสฺสติ, ตตฺเถว ตมตฺถํ วกฺขามฯ มธุรนฺติ นิปฺปริยายโต มธุร-สทฺโทยํ ชิวฺหาวิญฺเญยฺเย รสวิเสเส วตฺตติ, อิธ ปน อิฏฺฐภาวสามญฺเญน อตฺถพฺยญฺชนสมฺปตฺติ มธุรสทฺเทน วุตฺตาฯ ภวติ หิ ตํสทิสสฺส ตํ-สทฺเทนาภิธานํ ยถา ‘‘อคฺคิมาณโว’’ติฯ เตน ปน มธุเรน โยคโต อิทมฺปิ มธุรํ ยถา นีลคุณโยคโต นีลุปฺปลนฺติฯ นิปุณคมฺภีราย พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา เจว อตฺถสมฺปตฺติยา จ อภิธมฺมวิสยํ มติํ วฑฺเฒตีติ มติวฑฺฒนํฯ อถ วา พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา ‘‘มธุร’’นฺติ วุตฺตํ, อตฺถสมฺปตฺติยา ‘‘มติวฑฺฒน’’นฺติฯ

[5] ตาฬนฺติ กุญฺจิกํ, กุญฺจิกาสทิสนฺติ อตฺโถฯ มุยฺหนฺติ เตนาติ โมโห, อวิชฺชาเยตํ อธิวจนํ, โมโหเยว อภิธมฺมมหาปุรํ ปวิสนฺตานํ ปเวสนนิวารณตฺตา กวาฏภูโตติ โมหกวาฏํ, ตสฺสฯ วิฆาเฏติ, วิฆาฏียติ อเนนาติ วา วิฆาฏนํฯ นนุ จ อวิชฺชากวาฏํ ปญฺญาย อุคฺฆาฏียติฯ สา หิ ตสฺสา อุชุวิปจฺจนีกภูตาติ? สจฺจํ, อิทมฺปิ ตสฺสา การณภาเวน ‘‘โมหกวาฏวิฆาฏนกร’’นฺติ วุตฺตํฯ การณการณมฺปิ หิ การณวเสน วุจฺจติ ยถา ‘‘โจเรหิ คาโม ทฑฺโฒ, ติเณหิ ภตฺตํ สิทฺธ’’นฺติฯ

[6] สุทุตฺตรนฺติ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธสงฺขาตจตุคมฺภีรภาวปฏิสํยุตฺตตาย มนฺทพุทฺธีหิ ตริตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อติทุตฺตรํ, เตเนว เจทํ มโหทธิสมานตฺตา ‘‘มโหทธี’’ติ วุตฺตํฯ

มหณฺณโวปิ หิ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร น สกฺกา อญฺญตฺร สิเนรุปพฺพตราชโต เกนจิ ปติฏฺฐํ ลทฺธุํ, เอวมิทมฺปิ จตุคมฺภีรตาปฏิสํยุตฺตํ อญฺญตฺร ตถาคตา น เกนจิ ปติฏฺฐํ ลทฺธุํ สกฺกาติฯ ตรนฺตานนฺติ อตฺถคฺคหณวเสน อุตฺตริตุกามานํฯ เอตฺถ จ ‘‘ตรํวา’’ติ อธิการวเสน วตฺตพฺพํ, วกฺขมานํ วา อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตรนฺตานนฺติ ปรตีรสมฺปาปุณนตฺถํ อุตฺตรนฺตานํฯ ตรํวาติ อุฬุมฺปํ วิย, ตํสมานนฺติ อตฺโถฯ มกรา นาม มจฺฉชาติกา, เตสํ อากโร นิวาสภูมีติ มกรากโร, ตํฯ

[7] อภิธมฺเม นิยุตฺตา อาภิธมฺมิกา, เตสํฯ หตฺถสารํ วิยาติ หตฺถสารํฯ ยถา หิ มนุสฺสานํ พหูสุ รตนาทีสุ วิชฺชมาเนสุปิ อาปทาสุ จ สุขปริโภคตฺถํ หตฺเถ กยิรมานํ สารรตนาทิกํ ‘‘หตฺถสาร’’นฺติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ สติปิ มหนฺเต อภิธมฺมปิฏเก ตสฺส สพฺพโส วิตฺติณฺณตาย ปริหริตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ตทตฺถสารสมฺปิณฺฑนวเสน กยิรมานํ อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ สุขปริหรณตฺถาย สมฺปชฺชตีติ หตฺถสารสทิสตฺตา ‘‘หตฺถสาร’’นฺติ วุตฺตํฯ ปวกฺขามีติ ปกาเรน กเถสฺสามิ, อนาคตวจนญฺเจตํ, วตฺตมานสมีปตฺตา วา อนาคเต วตฺตมานูปจารโต วตฺตมานวจนํ, ปฏิญฺญานนฺตรเมว วกฺขตีติฯ อตฺถวเสน ปกาเรน กเถนฺโตปิ สทฺทวเสน สงฺขิปิตฺวา กเถสฺสามีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมาเสนา’’ติฯ สมสนํ สํขิปนํ สมาโส, เตน สมาเสน, น พฺยาสวเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺตาวตา จ ปโยชนาภิธานาภิเธยฺยโสตุชนสมุสฺสาหนกรณปฺปการานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา โสตุชนสมุสฺสาหนํ นาม เตสํ สกฺกจฺจสวเน นิยุญฺชนํ, ตสฺมา เต ตตฺถ นิโยเชนฺโต อาห ‘‘ตํ สุณาถ สมาหิตา’’ติฯ สกฺกจฺจสวนปฏิพทฺธา หิ สมฺมาปฏิปตฺตีติฯ ตตฺถ ตนฺติ ตํ มยา วกฺขมานํ อภิธมฺมาวตารํ สุณาถ นิสามยถฯ สมาหิตา สมฺมา อาหิตา, อวิกฺขิตฺตจิตฺตาติ อตฺโถฯ

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. ปฐโม ปริจฺเฉโท

จิตฺตนิทฺเทโส