ตสฺมิํ อาโลเก อนฺตรหิเต รูปคตํ รูปํ น ทิสฺสติฯ ทิวสมฺปิ นิสีทิตฺวา ปสฺสโต รูปทสฺสนํ โหติฯ

[1100-1] ตํจิตฺตสํยุตนฺติ เตน จตุตฺถชฺฌาเนน ยุตฺตํ จิตฺตํฯ อนาคตํสญาณสฺส ปริกมฺมํ, ยถากมฺมูปคสฺส ญาณสฺส จ ปริกมฺมํฯ ทิพฺพจกฺขุญาณํฯ

[1103] โย ภิกฺขุ อิธ อิมสฺมิํ สาสเน อิมํ ปน คนฺถํ สุณาติ, จิตฺเต กโรติ จ, โส ภิกฺขุ อเนน ตเรน อิมินา คนฺเถน ตริตฺวา อภิธมฺมมหณฺณวปารํ ยาติ ปาปุณาติ, ชานาตีติ อตฺโถฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

อภิญฺญานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โสฬสโม ปริจฺเฉโทฯ

17. สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท

อภิญฺญารมฺมณนิทฺเทสวณฺณนา

[1104] อนาคตํสญาณญฺจาติ น อาคโต อนาคโต, น ตาว สมฺปตฺโตติ อตฺโถ, อนาคเต อํสา โกฏฺฐาสา เตสํ ญาณํ อนาคตํสญาณํฯ ยํ ยํ กมฺมํ ยถากมฺมํ, ตํ อุปคจฺฉติ ชานาตีติ ยถากมฺมุปคํ, วิปากเจตนาชานนกญาณํฯ

[1107-9] ตตฺถ เตสุ อารมฺมณตฺติเกสุฯ จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวาติ ตํ กายํ จิตฺตํ สนฺนิสฺสิตํ กริตฺวา ตเมว กายจิตฺตเจตสิกวเสน มหคฺคเต จิตฺตสฺมิํ สมาโรเปติ ญาณํ อิทฺธิวิธญาณํ, ตโต กายารมฺมณโต กายสฺส ปริตฺตตฺตา กามาวจรตฺตา ปริตฺตารมฺมณํ ญาณํ สิยาฯ

[1110-3] ทิสฺสมาเนน กาเยน, คนฺตุกาโม ยทา ภเว โย โยคี ทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโม ยทา ภเวยฺย, โส โยคี ตทา จิตฺตํ กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา รูปกาเย สนฺนิสฺสิตํ กตฺวา ตํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ กายวเสน กาเย อาโรเปติ, ตทา ฌานารมฺมณโต ตํ ญาณํ มหคฺคตโคจรํ โหติ, ยํ ญาณํ ยทา อนาคตญฺจ ธมฺมชาตํ, อตีตญฺจ ธมฺมชาตํ วิสยํ อารมฺมณํ กโรติ, ตทา ตํ ญาณํ อตีตารมฺมณํ โหติ, ตทา อนาคตารมฺมณํ อารมฺมณกรณกาเล อนาคตโคจรํ โหติฯ ทิสฺสมาเนน กาเยน ตสฺส ภิกฺขุโน คมเน ปน สติ ตสฺส โยคิโน ญาณสฺส โคจโร ปจฺจุปฺปนฺโน นาม โหติ, อิติ วินิทฺทิเสฯ

[1114] กายํ จิตฺตสฺส วเสน จิตฺเต อาโรเปติ, จิตฺตํ กายสฺส วเสน กาเย อาโรเปติ, อิติ ปริณามนกาลสฺมิํ ตสฺส โยคิโน ญาณํ อชฺฌตฺตารมฺมณํ สิยาฯ สมฺปวตฺตติ สตฺตสูติ ปริตฺตมหคฺคตอตีตอนาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณสงฺขาเตสุ สตฺตสุ อารมฺมเณสุ สมฺปวตฺตติฯ

[1120] ชานเน มชฺฌิมานนฺติ มหคฺคตานํ ชานเนฯ

[1122] เอตสฺส เจโตปริยญาณสฺส มคฺคารมฺมณตา ปริยาเยน เอว มตา ญาตาฯ

[1126-7] ตตฺถ ติกฺขณสมฺปตฺตํ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ขณาทิกํฯ

ตตฺถ เตสุ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ขณาทิกํ ติกฺขณสมฺปตฺตํ อุปฺปาทฏฺฐิติภงฺคกฺขณสมฺปตฺตํ ขณาทิกํ ขณาเยว ตํ ขณาวยวํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นามฯ เอกทฺเวสนฺตติวารปริยาปนฺนนฺติ เอกจิตฺตทฺวิจิตฺตวีถิวารปริยาปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามฯ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺฉิมนฺติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อตฺโถฯ

[1131-2] เยน อาวชฺชนจิตฺเตน ธมฺเม อาวชฺชติ, เยน เจตสา ชานาติ, เตสํ ทฺวินฺนํ อาวชฺชนชวนจิตฺตานํ สหฏฺฐานสฺส อภาวา ตํ ‘‘ขณาทิกตฺตยํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทิกํ ‘‘เอกสฺส จิตฺตเมเกน, อวสฺสํ ปน วิชฺฌติ’’อิติ ปริโยสานํ วจนํ น ยุชฺชติฯ อาวชฺชนชวนานํ นานารมฺมณภาวํ ปตฺติโต อาปชฺชนโต จ น ยุชฺชติฯ อนิฏฺเฐ ปน ฐาเน เตสํ อาวชฺชนชวนานํ เอการมฺมณภาเว อนิจฺฉิเต ตสฺมิํ ฐาเน น ยุชฺชติ, อญฺญสฺมิํ ปน ฐาเน มคฺควีถิยํ อาวชฺชนปริกมฺมชวนานํ กสิณาทิกํ อารมฺมณํ โหติ, โคตฺรภุโลกุตฺตรจิตฺตานญฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ โหติ, เอตฺถ อารมฺมณชวนานํ เอการมฺมณตา อนิจฺฉตาฯ

[1134-41] ‘‘เอกพฺภวปริจฺฉินฺนํ, ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺฉิม’’นฺติ วตฺวา ปุน อญฺเญน ปริยาเยน ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ทสฺเสตุํ อิทํ อทฺธาขฺยํ อทฺธานาม ปจฺจุปฺปนฺนํ ชวนวารโต ทีเปตพฺพํฯ อิติ วจนํ นิทฺทิฏฺฐํฯ ยทา อิทฺธิมา โยคี ปรสฺส จิตฺตํ ญาตุํ อาวชฺชติ, ตสฺส อาวชฺชนมโน ปจฺจุปฺปนฺนขณวฺหยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา เตน จิตฺเตน สทฺธิํ นิรุชฺฌติ, เตสุ นิรุทฺเธสุ ตสฺส โยคิโน จตฺตาริ, ปญฺจ วา ชวนานิ ชายนฺติฯ เอเตสํ จตุนฺนํ, ปญฺจนฺนํ ชวนานํ ยํ ปจฺฉิมํ จิตฺตํ อิทฺธิจิตฺตมุทีริตํฯ อิทฺธิจิตฺตโต เสสานิ กามาวจรจิตฺตานิฯ เอเตสํ กามาวจเร อิทฺธิชวนานํ ตเทว จ ปรจิตฺตํ อารมฺมณํ โหติ ยสฺมา, ตสฺมา สพฺพานิ ตานิ ชวนานิ เอการมฺมณตํ ยนฺติ, เตสํ ชวนานํ นานารมฺมณตา อทฺธาวสา น ภเวยฺย, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณโต เตสํ ชวนานํ เอการมฺมณภาเวปิ อิทฺธิมานสเมว จ ปรสฺส จิตฺตํ ชานาติฯ อิตรานิ กามาวจรานิ ปน จิตฺตานิ ปรสฺส จิตฺตํ น ชานนฺติฯ ยถา จกฺขุทฺวาเร ตุ วิญฺญาณนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํ รูปํ ปสฺสติ, ตถา อิตรํ จิตฺตํ น ปสฺสติฯ

[1161] อนาคตํสญาณสฺสาติ อนาคตํสญาณสฺส อนาคตํ ธมฺมํ อโคจรํ, โคจรํ น โหติเยวาติ อตฺโถฯ

[1169] วิวิธตฺถานิ วณฺณปทานิ ยสฺมิํ โส วิวิธตฺถวณฺณปโท, ตํ มธุรตฺถมตินีหรํ อุตฺตมํ โสตุชนสฺส หทยํ ปีติกรํ สเจตโน โก นาม มนุโช น สุเณยฺยฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

อภิญฺญารมฺมณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สตฺตรสโม ปริจฺเฉโทฯ

18. อฏฺฐารสโม ปริจฺเฉโท

ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

[1175] ยา สญฺชานนมตฺตํว, สญฺญา นีลาทิโต ปนาติ สา สญฺญา นีลาทิวเสน สญฺชานนมตฺตํว กโรติฯ ลกฺขณปฺปฏิเวธนฺติ อนิจฺจาทิลกฺขณปฏิพุชฺฌนํฯ

[1177] ตํ วิญฺญาณํ อุสฺสกฺกิตฺวา อุทฺธํ สกฺกํ กตฺวา สตฺเต มคฺคํ ปาเปตุํ น สกฺโกติฯ

[1178-9] สพฺเพสํ ปน ธมฺมานํ สภาวปฏิเวธนํ อวิปรีตวเสน ปฏิพุชฺฌนํ ปญฺญาย ลกฺขณํฯ

[1180] สมาธิ อาสนฺนการณํ เอตายาติ สมาธาสนฺนการณาฯ

[1181] ลกฺขเณเนกธาติ สพฺพธมฺมํ ปฏิพุชฺฌนลกฺขเณน ปญฺญาว เอกธา วุตฺตาฯ