ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

อภิธมฺมาวตาร-ปุราณฏีกา

1. ปฐโม ปริจฺเฉโท

จิตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[8] ตตฺถ เตสุ จตุพฺพิเธสุ ปรมตฺเถสุ, ชาตินิทฺธารณํฯ จิตฺตนฺติ จิตฺตํ นามฯ วิชานาตีติ วิชานนํ, วิสยานํ วิชานนํ วิสยวิชานนํฯ จิตฺตสรูปปริทีปนมิทํ วจนํฯ ตสฺส ปน จิตฺตสฺส โก วจนตฺโถ โก สทฺทตฺโถฯ วุจฺจเต อาจริเยนฯ สพฺพสงฺคาหกวเสน สพฺเพสํ จิตฺตานํ สงฺคาหกนยวเสนฯ อารมฺมณํ จินฺเตติ ชานาตีติ จิตฺตํ, ตทา สพฺพํ จิตฺตํ อธิปฺเปตํฯ ชวนวีถิวเสน อตฺตสนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, ตทา กุสลากุสลมหากิริยาจิตฺตํ อธิปฺเปตํฯ อญฺเญสํ ชวนานํ อคฺคหณํ กามาวจรชวนานิ เอว เยภุยฺยวเสน สตฺตกฺขตฺตุํ ชวนฺตีติ ญาปนตฺถํฯ

[9] วิจิตฺตํ กรณํ ยสฺส ตํ วิจิตฺตกรณํ, ตสฺส ภาโว วิจิตฺตกรณาฯ ‘‘อิมสฺส รูปสฺส อุทฺธํ อิทํ โหตุ, เหฏฺฐา อิทํ โหตุ, อุภยปสฺเส อิท’’นฺติ จินฺเตตฺวา ยถาจินฺติเตน กเมน เสสจิตฺตรูปนิปฺผาทนํ โหติ, เอวํ ยํ กิญฺจิ โลเก วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ, สพฺพํ ตํ จิตฺเตเนว กรียติฯ เอวํ วิจิตฺตกรณตาย จิตฺตํฯ ตทา กรณตาย จิตฺตํ กโรตีติ จิตฺตํฯ อิทํ ตทฺธิตปทํฯ

วา อยํ อญฺโญ นโย ฯ ตํ อตฺตโน จิตฺตตาย อญฺญเทว สราคํ จิตฺตํ, อญฺญํ สโทสํ, อญฺญํ สโมหํฯ อญฺญํ กามาวจรํ, อญฺญํ รูปาวจราทิเภทํฯ อญฺญํ รูปารมฺมณํ, อญฺญํ สทฺทาทิอารมฺมณํฯ รูปารมฺมเณสุปิ อญฺญํ นีลารมฺมณํ, อญฺญํ ปีตาทิอารมฺมณํฯ สทฺทาทิอารมฺมเณสุปิ เอเสว นโยฯ สพฺเพสุปิ เตสุ อญฺญํ หีนํ, อญฺญํ มชฺฌิมํ, อญฺญํ ปณีตํฯ หีนาทีสุปิ อญฺญํ ฉนฺทาธิปเตยฺยํ, อญฺญํ จิตฺตาธิปเตยฺยํ, อญฺญํ วีริยาธิปเตยฺยํ, อญฺญํ วีมํสาธิปเตยฺยํ, ตสฺมา ยสฺส อิเมสํ สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตาธิปตีนํ วเสน อตฺตโน จิตฺตตาย จิตฺตํฯ จิตฺโต เอตสฺมิํ อตฺถีติ จิตฺตํฯ ตทา สพฺพํ จิตฺตํฯ ปญฺญตฺติยมฺปิ วิญฺญาเณ วิจิตฺเต จิตฺตสฺส กมฺมํ จิตฺตกมฺมํ, จิตฺตกมฺมเมว จิตฺตกมฺมกํ, จิตฺตกมฺมเก วิจิตฺเต อิธ อิมสฺมิํ อธิกาเร จิตฺตสมฺมุติ จิตฺตสทฺโท วิญฺญาเณ จิตฺเต วิญฺญุนา ทฏฺฐพฺโพฯ

ตํ ปน สพฺพสงฺคาหกวเสน จินฺเตตีติอาทินา วุตฺตปฺปการํ จิตฺตํฯ สารมฺมณโต สารมฺมณภาเวน เอกวิธํฯ สวิปากาวิปากโต สวิปากาวิปากวเสน ทุวิธํฯ ตตฺถ ตสฺมิํ ทุวิเธ จิตฺเต สวิปากํ นาม จิตฺตํ กุสลากุสลํ, อวิปากํ อพฺยากตํ, กุสลากุสลภาเวน อกถิตนฺติ อตฺโถฯ กุสลชาติ อกุสลชาติ อพฺยากตชาตีติ ชาติเภทโต ติวิธํฯ

ตตฺถ ตสฺมิํ วจเน ‘‘กุสล’’นฺติ เอตสฺส สทฺทสฺส ปน โก วจนตฺโถฯ

[10] กุจฺฉิตานํ สลนโต ปาปกานํ ธมฺมานํ กมฺปนโต วิทฺธํสนโตฯ กุจฺฉิเตนากาเรน สยนฺตีติ กุสา, กุสานํ อกุสลสงฺขาตานํ ลวเนน ฉินฺทนโตฯ กุจฺฉิเต สาติ ตนุํ กโรตีติ กุสํ, กุเสน ญาเณน ลาตพฺพตฺตา คเหตพฺพตฺตาฯ วา อยํ อญฺโญ นโยฯ