เมนู

อรูปาวจรจิตฺตวณฺณนา

[26] อิทานิ อรูปาวจรํ อารมฺมณเภเทน จตุธา วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อากาสานญฺจายตนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุปฺปาทาทิอนฺตรหิตตาย นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อากาสญฺจ ตํ อนนฺตญฺจาติ อากาสานนฺตํ, กสิณุคฺฆาฏิมากาโสฯ ‘‘อนนฺตากาส’’นฺติ จ วตฺตพฺเพ ‘‘อคฺยาหิโต’’ตฺยาทีสุ วิย วิเสสนสฺส ปรนิปาตวเสน ‘‘อากาสานนฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ สกตฺเถ ภาวปจฺจยวเสนฯ อากาสานญฺจเมว อายตนํ สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส อธิฏฺฐานฏฺเฐน เทวานํ เทวายตนํ วิยาติ อากาสานญฺจายตนํฯ ตสฺมิํ อปฺปนาปฺปตฺตํ ปฐมารุปฺปชฺฌานมฺปิ อิธ ‘‘อากาสานญฺจายตน’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ปถวีกสิณารมฺมณํ ฌานํ ‘‘ปถวีกสิณ’’นฺติฯ อถ วา อากาสานญฺจํ อายตนํ อสฺสาติ อากาสานญฺจายตนํ, ฌานํ, เตน สมฺปยุตฺตํ กุสลจิตฺตํ อากาสานญฺจายตนกุสลจิตฺตํ

วิญฺญาณเมว อนนฺตํ วิญฺญาณานนฺตํ, ปฐมารุปฺปวิญฺญาณํฯ ตญฺหิ อุปฺปาทาทิอนฺตวนฺตมฺปิ อนนฺตากาเส ปวตฺตนโต อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺตาย ภาวนาย อุปฺปาทาทิอนฺตํ อคฺคเหตฺวา อนนฺตโต ผรณวเสน ปวตฺตนโต จ ‘‘อนนฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ วิญฺญาณานนฺตเมว วิญฺญาณญฺจํ อาการสฺส รสฺสตฺตํ, น-การสฺส โลปญฺจ กตฺวาฯ ทุติยารุปฺปวิญฺญาเณน วา อญฺจิตพฺพํ ปาปุณิตพฺพนฺติ วิญฺญาณญฺจํ, ตเทว อายตนํ ทุติยารุปฺปสฺส อธิฏฺฐานตฺตาติ วิญฺญาณญฺจายตนํฯ เสสํ ปุริมสมํฯ

นาสฺส ปฐมารุปฺปสฺส กิญฺจนํ อปฺปมตฺตกํ อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อวสิฏฺฐํ อตฺถีติ อกิญฺจนํ, ตสฺส ภาโว อากิญฺจญฺญํ, ปฐมารุปฺปวิญฺญาณาภาโวฯ ตเทว อายตนนฺตฺยาทิ ปุริมสทิสํฯ

โอฬาริกาย สญฺญาย อภาวโต, สุขุมาย จ สญฺญาย อตฺถิตาย เนวสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส สญฺญา อตฺถิ, นาปิ อสญฺญํ อวิชฺชมานสญฺญนฺติ เนวสญฺญานาสญฺญํ, จตุตฺถารุปฺปชฺฌานํฯ ทีฆํ กตฺวา ปน ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญ’’นฺติ วุตฺตํฯ เนวสญฺญานาสญฺญเมว อายตนํ มนายตนธมฺมายตนปริยาปนฺนตฺตาติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ อถ วา สญฺญาว วิปสฺสนาย โคจรภาวํ คนฺตฺวา นิพฺเพทชนนสงฺขาตสฺส ปฏุสญฺญากิจฺจสฺส อภาวโต เนวสญฺญา จ อุณฺโหทเก เตโชธาตุ วิย สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา น อสญฺญาติ เนวสญฺญานาสญฺญา, สา เอว อายตนํ อิมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส นิสฺสยาทิภาวโตติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ สญฺญาวเสน เจตฺถ ฌานูปลกฺขณํ นิทสฺสนมตฺตํฯ เวทนาทโยปิ หิ ตสฺมิํ ฌาเน เนวเวทนานาเวทนาทิกาเยวาติฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตเนน สมฺปยุตฺตํ กุสลจิตฺตํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกุสลจิตฺตํปิ-สทฺเทน เจตฺถ อารมฺมณปฺปฏิปทามิสฺสกนยวเสน โสฬสกฺขตฺตุกเทสนํ (ธ. ส. 265-268), อญฺญมฺปิ จ ปาฬิยํ อาคตนยเภทํ สงฺคณฺหาติฯ

[30] อารมฺมณานํ อติกฺกมิตพฺพานํ, กสิณากาสวิญฺญาณตทภาวสงฺขาตานํ อาลมฺพิตพฺพานญฺจ อากาสาทิจตุนฺนํ โคจรานํ ปเภเทน อารุปฺปมานสํ จตุพฺพิธํ โหติฯ

ตญฺหิ ยถากฺกมํ ปญฺจมชฺฌานารมฺมณํ กสิณนิมิตฺตํ อติกฺกมฺม ตทุคฺฆาเฏน ลทฺธํ อากาสมาลมฺพิตฺวา ตมฺปิ อติกฺกมฺม ตตฺถ ปวตฺตํ วิญฺญาณมาลมฺพิตฺวา ตมฺปิ อติกฺกมฺม ตทภาวภูตํ อกิญฺจนภาวมาลมฺพิตฺวา ตมฺปิ อติกฺกมฺม ตตฺถ ปวตฺตํ ตติยารุปฺปวิญฺญาณมาลมฺพิตฺวา ปวตฺตติ, น ปน รูปาวจรกุสลํ วิย ปุริมปุริมองฺคาติกฺกมวเสน ปุริมปุริมสฺสาปิ อารมฺมณํ คเหตฺวาฯ เตนาหุ อาจริยา –

‘‘อารมฺมณาติกฺกมโต, จตสฺโสปิ ภวนฺติมา;

องฺคาติกฺกมเมตาสํ, น อิจฺฉนฺติ วิภาวิโน’’ติ; (ธ. ส. อฏฺฐ. 268);

อรูปาวจรจิตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โสภนจิตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โลกุตฺตรจิตฺตวณฺณนา

[31] อิทานิ โลกุตฺตรกุสลํ จตุมคฺคโยคโต, ผลญฺจ ตทนุรูปปฺปวตฺติยา จตุธา วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคจิตฺต’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ นิพฺพานํ ปติสวนโต อุปคมนโต, นิพฺพานมหาสมุทฺทนินฺนตาย โสตสทิสตฺตา วา ‘‘โสโต’’ติ วุจฺจติ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, ตสฺส อาปตฺติ อาทิโต ปชฺชนํ ปาปุณนํ ปฐมสมนฺนาคโม โสตาปตฺติ อา-อุปสคฺคสฺส อาทิกมฺมนิ ปวตฺตนโตฯ นิพฺพานํ มคฺเคติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ วา มคฺคียติ, กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ วา มคฺโค, เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ มคฺคจิตฺตํ, โสตาปตฺติยา ลทฺธํ มคฺคจิตฺตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํฯ อถ วา อริยมคฺคโสตสฺส อาทิโต ปชฺชนํ เอตสฺสาติ โสตาปตฺติ, ปุคฺคโล, ตสฺส มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค, เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ

สกิํ เอกวารํ ปฏิสนฺธิวเสน อิมํ มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, อิธ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, อิธ ปตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺติตฺวา อิธ ปรินิพฺพายีติ ปญฺจสุ สกทาคามีสุ ปญฺจมโก อิธาธิปฺเปโตฯ