รูปาวจรจิตฺตวณฺณนา

[21] อิทานิ ตทนนฺตรุทฺทิฏฺฐสฺส รูปาวจรสฺส นิทฺเทสกฺกโม อนุปฺปตฺโตติ ตสฺส ฌานงฺคโยคเภเทน ปญฺจธา วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิตกฺก…เป.… สหิต’’นฺตฺยาทิมาหฯ วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ เอกคฺคตา จาติ อิเมหิ สหิตํ วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํฯ ตตฺถ อารมฺมณํ วิตกฺเกติ สมฺปยุตฺตธมฺเม อภินิโรเปตีติ วิตกฺโก, โส สหชาตานํ อารมฺมณาภินิโรปนลกฺขโณ, ยถา หิ โกจิ คามวาสี ปุริโส ราชวลฺลภํ สมฺพนฺธินํ มิตฺตํ วา นิสฺสาย ราชเคหํ อนุปวิสติ, เอวํ วิตกฺกํ นิสฺสาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติฯ ยทิ เอวํ กถํ อวิตกฺกํ จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหตีติ? ตมฺปิ วิตกฺกพเลเนว อภินิโรหติฯ ยถา หิ โส ปุริโส ปริจเยน เตน วินาปิ นิราสงฺโก ราชเคหํ ปวิสติ, เอวํ ปริจเยน วิตกฺเกน วินาปิ อวิตกฺกํ จิตฺตํ อารมฺมณํ อภินิโรหติฯ ปริจโยติ เจตฺถ สวิตกฺกจิตฺตสฺส สนฺตาเน อภิณฺหปฺปวตฺติวเสน นิพฺพตฺตา จิตฺตภาวนาฯ อปิ เจตฺถ ปญฺจวิญฺญาณํ อวิตกฺกมฺปิ วตฺถารมฺมณสงฺฆฏฺฏนพเลน, ทุติยชฺฌานาทีนิ จ เหฏฺฐิมภาวนาพเลน อภิโรหนฺติฯ

อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโรฯ โส อารณนุมชฺชนลกฺขโณฯ ตถา เหส ‘‘อนุสนฺธานตา’’ติ (ธ. ส. 8) นิทฺทิฏฺโฐฯ เอตฺถ จ วิจารโต โอฬาริกฏฺเฐน, ตสฺเสว ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน จ ปฐมฆณฺฏาภิฆาโต วิย เจตโส ปฐมาภินิปาโต วิตกฺโก, อนุรโว วิย อนุสญฺจรณํ วิจาโรฯ