เมนู

โสภนจิตฺตวณฺณนา

[14] เอวํ ทฺวาทสากุสลอเหตุกาฏฺฐารสวเสน สมติํส จิตฺตานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตพฺพินิมุตฺตานํ โสภนโวหารํ ฐเปตุํ ‘‘ปาปาเหตุกมุตฺตานี’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ อตฺตนา อธิสยิตสฺส อปายาทิทุกฺขสฺส ปาปนโต ปาเปหิ , เหตุสมฺปโยคาภาวโต อเหตุเกหิ จ มุตฺตานิ จตุวีสติกามาวจรปญฺจติํสมหคฺคตโลกุตฺตรวเสน เอกูนสฏฺฐิปริมาณานิ, อถ วา อฏฺฐ โลกุตฺตรานิ ฌานงฺคโยคเภเทน ปจฺเจกํ ปญฺจธา กตฺวา เอกนวุติปิ จิตฺตานิ โสภนคุณาวหนโต, อโลภาทิอนวชฺชเหตุสมฺปโยคโต จ โสภนานีติ วุจฺจเร กถียนฺติฯ

กามาวจรโสภนจิตฺตวณฺณนา

[15] อิทานิ โสภเนสุ กามาวจรานเมว ปฐมํ อุทฺทิฏฺฐตฺตา เตสุปิ อพฺยากตานํ กุสลปุพฺพกตฺตา ปฐมํ กามาวจรกุสลํ, ตโต ตพฺพิปากํ, ตทนนฺตรํ ตเทกภูมิปริยาปนฺนํ กิริยจิตฺตญฺจ ปจฺเจกํ เวทนาญาณสงฺขารเภเทน อฏฺฐธา ทสฺเสตุํ ‘‘โสมนสฺสสหคต’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชานาติ ยถาสภาวํ ปฏิวิชฺฌตีติ ญาณํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ เอตฺถ จ พลวสทฺธาย ทสฺสนสมฺปตฺติยา ปจฺจยปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติยาติ เอวมาทีหิ การเณหิ โสมนสฺสสหคตตา, ปญฺญาสํวตฺตนิกกมฺมโต, อพฺยาปชฺชโลกูปปตฺติโต, อินฺทฺริยปริปากโต, กิเลสทูรีภาวโต จ ญาณสมฺปยุตฺตตา, ตพฺพิปริยาเยน อุเปกฺขาสหคตตา เจว ญาณวิปฺปยุตฺตตา จ, อาวาสสปฺปายาทิวเสน กายจิตฺตานํ กลฺลภาวโต, ปุพฺเพ ทานาทีสุ กตปริจยตาทีหิ จ อสงฺขาริกตา, ตพฺพิปริยาเยน สสงฺขาริกตา จ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ ยทา ปน โย เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติํ, อญฺญํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺฐปหฏฺโฐ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา มุตฺตจาคตาทิวเสน อสํสีทนฺโต อนุสฺสาหิโต ปเรหิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรติ, ตทาสฺส จิตฺตํ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ โหติฯ

ยทา ปน วุตฺตนเยเนว หฏฺฐตุฏฺโฐ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวาปิ อมุตฺตจาคตาทิวเสน สํสีทมาโน ปเรหิ วา อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเทว จิตฺตํ สสงฺขาริกํ โหติฯ ยทา ปน ญาติชนสฺส ปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลทารกา ภิกฺขู ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา สหสา กิญฺจิเทว หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ ตติยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน ‘‘เทถ, วนฺทถา’’ติ ญาตีหิ อุสฺสาหิตา เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, ตทา จตุตฺถํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทีนํ อสมฺปตฺติํ, อญฺเญสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺม จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติฯ อฏฺฐปีติ ปิ-สทฺเทน ทสปุญฺญกิริยาทิวเสน อเนกวิธตํ สมฺปิณฺเฑติฯ ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘กเมน ปุญฺญวตฺถูหิ, โคจราธิปตีหิ จ;

กมฺมหีนาทิโต เจว, คเณยฺย นยโกวิโท’’ติฯ

อิมานิ หิ อฏฺฐ จิตฺตานิ ทสปุญฺญกิริยวตฺถุวเสน ปวตฺตนโต ปจฺเจกํ ทส ทสาติ กตฺวา อสีติ จิตฺตานิ โหนฺติ, ตานิ จ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตนโต ปจฺเจกํ ฉคฺคุณิตานิ สาสีติกานิ จตฺตาริ สตานิ โหนฺติ, อธิปติเภเทน ปน ญาณวิปฺปยุตฺตานํ จตฺตาลีสาธิกทฺวิสตปริมาณานํ วีมํสาธิปติสมฺปโยคาภาวโต ตานิ ติณฺณํ อธิปตีนํ วเสน ติคุณิตานิ วีสาธิกานิ สตฺตสตานิ, ตถา ญาณสมฺปยุตฺตานิ จ จตุนฺนํ อธิปตีนํ วเสน จตุคฺคุณิตานิ สสฏฺฐิกานิ นว สตานีติ เอวํ อธิปติวเสน สหสฺสํ สาสีติกานิ จ ฉ สตานิ โหนฺติ, ตานิ กายวจีมโนกมฺมสงฺขาตกมฺมตฺติกวเสน ติคุณิตานิ จตฺตาลีสาธิกานิ ปญฺจ สหสฺสานิ โหนฺติ, ตานิ จ หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติคุณิตานิ วีสสตาธิกปนฺนรสสหสฺสานิ โหนฺติฯ ยํ ปน วุตฺตํ อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรน

‘‘สตฺตรส สหสฺสานิ, ทฺเว สตานิ อสีติ จ;

กามาวจรปุญฺญานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส’’ติฯ

ตํ อธิปติวเสน คณนปริหานิํ อนาทิยิตฺวา โสตปติตวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, กาลเทสาทิเภเทน ปน เนสํ เภโท อปฺปเมยฺโยวฯ

กุจฺฉิเต (ธ. ส. อฏฺฐ. 1) ปาปธมฺเม สลยนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺติ อปคเมนฺตีติ วา กุสลานิฯ อถ วา กุจฺฉิตากาเรน สนฺตาเน สยนโต ปวตฺตนโต กุสสงฺขาเต ปาปธมฺเม ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลานิฯ อถ วา กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สานโต ตนุกรณโต โอสานกรณโต วา กุสสงฺขาเตน ญาเณน, สทฺธาทิธมฺมชาเตน วา ลาตพฺพานิ สหชาตอุปนิสฺสยภาเวน ยถารหํ ปวตฺเตตพฺพานีติ กุสลานิ, ตาเนว ยถาวุตฺตตฺเถน กามาวจรานิ กุสลจิตฺตานิ จาติ กามาวจรกุสลจิตฺตานิ

[16] ยถา ปเนตานิ ปุญฺญกิริยวเสน, กมฺมทฺวารวเสน, กมฺมวเสน, อธิปติวเสน จ ปวตฺตนฺติ, เนวํ วิปากานิ ทานาทิวเสน อปฺปวตฺตนโต, วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปนาภาวโต, อวิปากสภาวโต, ฉนฺทาทีนิ ปุรกฺขตฺวา อปฺปวตฺติโต จ, ตสฺมา ตํวเสน ปริหาเปตฺวา ยถารหํ คณนเภโท โยเชตพฺโพฯ อิมานิปิ อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณวเสน ยถากฺกมํ โสมนสฺสุเปกฺขาสหิตานิฯ ปฏิสนฺธาทิวสปฺปวตฺติยํ กมฺมสฺส พลวาพลวภาวโต, ตทารมฺมณปฺปวตฺติยํ เยภุยฺเยน ชวนานุรูปโต, กทาจิ ตตฺถาปิ กมฺมานุรูปโต จ ญาณสมฺปยุตฺตานิ, ญาณวิปฺปยุตฺตานิ จ โหนฺติฯ ยถาปโยคํ วินา สปฺปโยคญฺจ ยถาอุปฏฺฐิเตหิ กมฺมาทิปจฺจเยหิ อุตุโภชนาทิสปฺปายาสปฺปายวเสน อสงฺขาริกสสงฺขาริกานิฯ

[17] กิริยจิตฺตานมฺปิ กุสเล วุตฺตนเยน ยถารหํ โสมนสฺสสหคตาทิตา เวทิตพฺพาฯ

[18] สเหตุกกามาวจรกุสลวิปากกิริยจิตฺตานีติ เอตฺถ สเหตุกคฺคหณํ วิปากกิริยาเปกฺขํ วิเสสนํ กุสลสฺส เอกนฺตสเหตุกตฺตาฯ โหติ หิ ยถาลาภโยชนา, ‘‘สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺฐนฺตมฺปี’’ตฺยาทีสุ (ที. นิ. 1.249) วิย สกฺขรกถลสฺส จรณาโยคโต มจฺฉคุมฺพาเปกฺขาย จรณกิริยา โยชียตีติฯ

[19] สเหตุกามาวจรปุญฺญปากกิริยา เวทนาญาณสงฺขารเภเทน ปจฺเจกํ เวทนาเภทโต ทุวิธตฺตา, ญาณเภทโต จตุพฺพิธตฺตา, สงฺขารเภทโต อฏฺฐวิธตฺตา จ สมฺปิณฺเฑตฺวา จตุวีสติ มตาติ โยชนาฯ นนุ จ เวทนาเภโท ตาว ยุตฺโต ตาสํ ภินฺนสภาวตฺตาฯ ญาณสงฺขารเภโท ปน กถนฺติ? ญาณสงฺขารานํ ภาวาภาวกโตปิ เภโท ญาณสงฺขารกโตว ยถา วสฺสกโต สุภิกฺโข ทุพฺภิกฺโขติ, ตสฺมา ญาณสงฺขารกโต เภโท ญาณสงฺขารเภโทติ น เอตฺถ โกจิ วิโรโธติฯ

[20] อิทานิ สพฺพานิปิ กามาวจรจิตฺตานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กาเม เตวีสา’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ กาเม ภเว สตฺต อกุสลวิปากานิ, สเหตุกาเหตุกานิ โสฬส กุสลวิปากานีติ เอวํ เตวีสติ วิปากานิ ทฺวาทส อกุสลานิ, อฏฺฐ กุสลานีติ ปุญฺญาปุญฺญานิ วีสติ อเหตุกา ติสฺโส สเหตุกา อฏฺฐาติ เอกาทส กิริยา จาติ สพฺพถาปิ กุสลากุสลวิปากกิริยานํ อนฺโตคธเภเทน จตุปญฺญาเสว กาลเทสสนฺตานาทิเภเทน อเนกวิธภาเวปีตฺยตฺโถฯ

กามาวจรโสภนจิตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปาวจรจิตฺตวณฺณนา

[21] อิทานิ ตทนนฺตรุทฺทิฏฺฐสฺส รูปาวจรสฺส นิทฺเทสกฺกโม อนุปฺปตฺโตติ ตสฺส ฌานงฺคโยคเภเทน ปญฺจธา วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิตกฺก…เป.… สหิต’’นฺตฺยาทิมาหฯ วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ เอกคฺคตา จาติ อิเมหิ สหิตํ วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํฯ ตตฺถ อารมฺมณํ วิตกฺเกติ สมฺปยุตฺตธมฺเม อภินิโรเปตีติ วิตกฺโก, โส สหชาตานํ อารมฺมณาภินิโรปนลกฺขโณ, ยถา หิ โกจิ คามวาสี ปุริโส ราชวลฺลภํ สมฺพนฺธินํ มิตฺตํ วา นิสฺสาย ราชเคหํ อนุปวิสติ, เอวํ วิตกฺกํ นิสฺสาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติฯ ยทิ เอวํ กถํ อวิตกฺกํ จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหตีติ? ตมฺปิ วิตกฺกพเลเนว อภินิโรหติฯ ยถา หิ โส ปุริโส ปริจเยน เตน วินาปิ นิราสงฺโก ราชเคหํ ปวิสติ, เอวํ ปริจเยน วิตกฺเกน วินาปิ อวิตกฺกํ จิตฺตํ อารมฺมณํ อภินิโรหติฯ ปริจโยติ เจตฺถ สวิตกฺกจิตฺตสฺส สนฺตาเน อภิณฺหปฺปวตฺติวเสน นิพฺพตฺตา จิตฺตภาวนาฯ อปิ เจตฺถ ปญฺจวิญฺญาณํ อวิตกฺกมฺปิ วตฺถารมฺมณสงฺฆฏฺฏนพเลน, ทุติยชฺฌานาทีนิ จ เหฏฺฐิมภาวนาพเลน อภิโรหนฺติฯ

อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโรฯ โส อารณนุมชฺชนลกฺขโณฯ ตถา เหส ‘‘อนุสนฺธานตา’’ติ (ธ. ส. 8) นิทฺทิฏฺโฐฯ เอตฺถ จ วิจารโต โอฬาริกฏฺเฐน, ตสฺเสว ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน จ ปฐมฆณฺฏาภิฆาโต วิย เจตโส ปฐมาภินิปาโต วิตกฺโก, อนุรโว วิย อนุสญฺจรณํ วิจาโรฯ