เมนู

อเหตุกจิตฺตวณฺณนา

[9] เอวํ มูลเภทโต ติวิธมฺปิ อกุสลํ สมฺปโยคาทิเภทโต ทฺวาทสธา วิภชิตฺวา อิทานิ อเหตุกจิตฺตานิ นิทฺทิสนฺโต เตสํ อกุสลวิปากาทิวเสน ติวิธภาเวปิ อกุสลานนฺตรํ อกุสลวิปาเกเยว จกฺขาทินิสฺสยสมฺปฏิจฺฉนาทิกิจฺจเภเทน สตฺตธา วิภชิตุํ ‘‘อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺตฺยาทิมาหฯ ตตฺถ จกฺขติ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ หุตฺวา สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย โหตีติ จกฺขุฯ อถ วา จกฺขติ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตีติ จกฺขุฯ จกฺขตีติ หิ อยํ สทฺโท ‘‘มธุํ จกฺขติ, พฺยญฺชนํ จกฺขตี’’ตฺยาทีสุ วิย อสฺสาทนตฺโถ โหติฯ เตนาห ภควา – ‘‘จกฺขุํ โข ปน, มาคณฺฑิย, รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺตฺยาทิฯ ยทิ เอวํ ‘‘โสตํ โข, มาคณฺฑิย, สทฺทารามํ สทฺทรตํ สทฺทสมฺมุทิต’’นฺตฺยาทิวจนโต (ม. นิ. 2.209) โสตาทีนมฺปิ สทฺทาทิอสฺสาทนํ อตฺถีติ เตสมฺปิ จกฺขุสทฺทาภิเธยฺยตา อาปชฺเชยฺยาติ? นาปชฺชติ นิรุฬฺหตฺตา, นิรุฬฺโห เหส จกฺขุ-สทฺโท ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมชภูตปฺปสาทลกฺขเณ จกฺขุปฺปสาเทเยว มยูราทิสทฺทา วิย สกุณวิเสสาทีสุ, จกฺขุนา สหวุตฺติยา ปน ภมุกฏฺฐิปริจฺฉินฺโน มํสปิณฺโฑปิ ‘‘จกฺขู’’ติ วุจฺจติฯ อฏฺฐกถายํ ปน อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ จกฺขติ-สทฺทสฺส วิภาวนตฺถตาปิ สมฺภวตีติ ‘‘จกฺขติ รูปํ วิภาเวตีติ จกฺขู’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.510) วุตฺตํฯ จกฺขุสฺมิํ วิญฺญาณํ ตนฺนิสฺสิตตฺถาติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตถา เหตํ ‘‘จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณ’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 431; วิสุทฺธิ. 2.454) วุตฺตํฯ

เอวํ โสตวิญฺญาณาทีสุปิ ยถารหํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา อุเปกฺขาสหคตภาวํ อติทิสติฯ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ หุตฺวา สุณาตีติ โสตํฯ ฆายติ คนฺโธปาทานํ กโรตีติ ฆานํฯ ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตํ, ตํ อวฺหายติ ตสฺมิํ นินฺนตายาติ ชิวฺหา นิรุตฺตินเยนฯ กุจฺฉิตานํ ปาปธมฺมานํ อาโย ปวตฺติฏฺฐานนฺติ กาโยฯ กายินฺทฺริยญฺหิ โผฏฺฐพฺพคฺคหณสภาวตฺตา ตทสฺสาทวสปฺปวตฺตานํ, ตมฺมูลกานญฺจ ปาปธมฺมานํ วิเสสการณนฺติ เตสํ ปวตฺติฏฺฐานํ วิย คยฺหติฯ สสมฺภารกาโย วา กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโยฯ ตํสหจริตตฺตา ปน ปสาทกาโยปิ ตถา วุจฺจติฯ ทุ กุจฺฉิตํ หุตฺวา ขนติ กายิกสุขํ, ทุกฺขมนฺติ วา ทุกฺขํฯ ทุกฺกรโมกาสทานํ เอตสฺสาติ ทุกฺข’’นฺติปิ อปเรฯ ปญฺจวิญฺญาณคฺคหิตํ รูปาทิอารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉติ ตทาการปฺปวตฺติยาติ สมฺปฏิจฺฉนํฯ สมฺมา ตีเรติ ยถาสมฺปฏิจฺฉิตํ รูปาทิอารมฺมณํ วีมํสตีติ สนฺตีรณํฯ อญฺญมญฺญวิรุทฺธานํ กุสลากุสลานํ ปากาติ วิปากา, วิปกฺกภาวมาปนฺนานํ อรูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ เอวญฺจ กตฺวา กุสลากุสลกมฺมสมุฏฺฐานานมฺปิ กฏตฺตารูปานํ นตฺถิ วิปากโวหาโรฯ อกุสลสฺส วิปากจิตฺตานิ อกุสลวิปากจิตฺตานิ

[10] สุขยติ กายจิตฺตํ, สุฏฺฐุ วา ขนติ กายจิตฺตาพาธํ, สุเขน ขมิตพฺพนฺติ วา สุขํฯ ‘‘สุกรโมกาสทานํ เอตสฺสาติ สุข’’นฺติ อปเรฯ กสฺมา ปน ยถา อกุสลวิปากสนฺตีรณํ เอกเมว วุตฺตํ, เอวมวตฺวา กุสลวิปากสนฺตีรณํ ทฺวิธา วุตฺตนฺติ? อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณวเสน เวทนาเภทสมฺภวโตฯ

ยทิ เอวํ ตตฺถาปิ อนิฏฺฐอนิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณวเสน เวทนาเภเทน ภวิตพฺพนฺติ? นยิทเมวํ อนิฏฺฐารมฺมเณ อุปฺปชฺชิตพฺพสฺสปิ โทมนสฺสสฺส ปฏิเฆน วินา อนุปฺปชฺชนโต, ปฏิฆสฺส จ เอกนฺตากุสลสภาวสฺส อพฺยากเตสุ อสมฺภวโตฯ น หิ ภินฺนชาติโก ธมฺโม ภินฺนชาติเกสุ อุปลพฺภติ, ตสฺมา อตฺตนา สมานโยคกฺขมสฺส อสมฺภวโต อกุสลวิปาเกสุ โทมนสฺสํ น สมฺภวตีติ ตสฺส ตํสหคตตา น วุตฺตาฯ อถ วา ยถา โกจิ พลวตา โปถิยมาโน ทุพฺพลปุริโส ตสฺส ปฏิปฺปหริตุํ อสกฺโกนฺโต ตสฺมิํ อุเปกฺขโกว โหติ, เอวเมว อกุสลวิปากานํ ปริทุพฺพลภาวโต อนิฏฺฐารมฺมเณปิ โทมนสฺสุปฺปาโท นตฺถีติ สนฺตีรณํ อุเปกฺขาสหคตเมวฯ

จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปน จตฺตาริ อุภยวิปากานิปิ วตฺถารมฺมณฆฏฺฏนาย ทุพฺพลภาวโต อนิฏฺเฐ อิฏฺเฐปิ จ อารมฺมเณ อุเปกฺขาสหคตาเนวฯ เตสญฺหิ จตุนฺนมฺปิ วตฺถุภูตานิ จกฺขาทีนิ อุปาทารูปาเนว, ตถา อารมฺมณภูตานิปิ รูปาทีนิ, อุปาทารูปเกน จ อุปาทารูปกสฺส สงฺฆฏฺฏนํ อติทุพฺพลํ ปิจุปิณฺฑเกน ปิจุปิณฺฑกสฺส ผุสนํ วิย, ตสฺมา ตานิ สพฺพถาปิ อุเปกฺขาสหคตาเนวฯ กายวิญฺญาณสฺส ปน โผฏฺฐพฺพสงฺขาตภูตตฺตยเมว อารมฺมณนฺติ ตํ กายปฺปสาเท สงฺฆฏฺฏิตมฺปิ ตํ อติกฺกมิตฺวา ตนฺนิสฺสเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหญฺญติฯ ภูตรูเปหิ จ ภูตรูปานํ สงฺฆฏฺฏนํ พลวตรํ อธิกรณิมตฺถเก ปิจุปิณฺฑกํ ฐเปตฺวา กูเฏน ปหฏกาเล กูฏสฺส ปิจุปิณฺฑกํ อติกฺกมิตฺวา อธิกรณิคฺคหณํ วิย, ตสฺมา วตฺถารมฺมณฆฏฺฏนาย พลวภาวโต กายวิญฺญาณํ อนิฏฺเฐ ทุกฺขสหคตํ, อิฏฺเฐ สุขสหคตนฺติฯ สมฺปฏิจฺฉนยุคฬฺหํ ปน อตฺตนา อสมานนิสฺสยานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนมนนฺตรํ อุปฺปชฺชตีติ สมานนิสฺสยโต อลทฺธานนฺตรปจฺจยตาย สภาคูปตฺถมฺภรหิโต วิย ปุริโส นาติพลวํ สพฺพถาปิ วิสยรสมนุภวิตุํ น สกฺโกตีติ สพฺพถาปิ อุเปกฺขาสหคตเมวฯ

วุตฺตวิปริยายโต กุสลวิปากสนฺตีรณํ อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณสุ สุโขเปกฺขาสหคตนฺติฯ ยทิ เอวํ อาวชฺชนทฺวยสฺส อุเปกฺขาสมฺปโยคํ กสฺมา วกฺขติ, นนุ ตมฺปิ สมานนิสฺสยานนฺตรํ ปวตฺตตีติ? สจฺจํ, ตตฺถ ปน ปุริมํ ปุพฺเพ เกนจิ อคฺคหิเตเยว อารมฺมเณ เอกวารเมว ปวตฺตติ, ปจฺฉิมมฺปิ วิสทิสจิตฺตสนฺตานปราวตฺตนวเสน พฺยาปารนฺตรสาเปกฺขนฺติ น สพฺพถาปิ วิสยรสมนุภวิตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา มชฺฌตฺตเวทนาสมฺปยุตฺตเมวาติฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘วตฺถาลมฺพสภาวานํ, ภูติกานญฺหิ ฆฏฺฏนํ;

ทุพฺพลํ อิติ จกฺขาทิ-จตุจิตฺตมุเปกฺขกํฯ

‘‘กายนิสฺสยโผฏฺฐพฺพ-ภูตานํ ฆฏฺฏนาย ตุ;

พลวตฺตา น วิญฺญาณํ, กายิก มชฺฌเวทนํฯ

‘‘สมานนิสฺสโย ยสฺมา, นตฺถานนฺตรปจฺจโย;

ตสฺมา ทุพฺพลมาลมฺเพ, โสเปกฺขํ สมฺปฏิจฺฉน’’นฺติฯ

กุสลสฺส วิปากานิ, สมฺปยุตฺตเหตุวิรหโต อเหตุกจิตฺตานิ จาติ กุสลวิปากาเหตุกจิตฺตานิฯ นิพฺพตฺตกเหตุวเสน นิปฺผนฺนานิปิ เหตานิ สมฺปยุตฺตเหตุวเสเนว อเหตุกโวหารํ ลภนฺติ, อิตรถา มหาวิปาเกหิ อิเมสํ นานตฺตาสมฺภวโตฯ กิํ ปเนตฺถ การณํ ยถา อิเธวํ อกุสลวิปากนิคมเน อเหตุกคฺคหณํ น กตนฺติ? พฺยภิจาราภาวโตฯ สติ หิ สมฺภเว, พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ สิยาฯ

อกุสลวิปากานํ ปน โลภาทิสาวชฺชธมฺมวิปากภาเวน ตพฺพิธุเรหิ, อโลภาทีหิ สมฺปโยคาโยคโต, สยํ อพฺยากตนิรวชฺชสภาวานํ โลภาทิอกุสลธมฺมสมฺปโยควิโรธโต จ นตฺถิ กทาจิปิ สเหตุกตาย สมฺภโวติ อเหตุกภาวาพฺยภิจารโต น ตานิ อเหตุกสทฺเทน วิเสสิตพฺพานิฯ

[11] อิทานิ อเหตุกาธิกาเร อเหตุกกิริยจิตฺตานิปิ กิจฺจเภเทน ติธา ทสฺเสตุํ ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ จกฺขาทิปญฺจทฺวาเร ฆฏฺฏิตมารมฺมณํ อาวชฺเชติ ตตฺถ อาโภคํ กโรติ, จิตฺตสนฺตานํ วา ภวงฺควเสน ปวตฺติตุํ อทตฺวา วีถิจิตฺตภาวาย ปริณาเมตีติ ปญฺจทฺวาราวชฺชนํ, กิริยาเหตุกมโนธาตุจิตฺตํฯ อาวชฺชนสฺส อนนฺตรปจฺจยภูตํ ภวงฺคจิตฺตํ มโนทฺวารํ วีถิจิตฺตานํ ปวตฺติมุขภาวโตฯ ตสฺมิํ ทิฏฺฐสุตมุตาทิวเสน อาปาถมาคตมารมฺมณํ อาวชฺเชติ , วุตฺตนเยน วา จิตฺตสนฺตานํ ปริณาเมตีติ มโนทฺวาราวชฺชนํ, กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุอุเปกฺขาสหคตจิตฺตํฯ อิทเมว จ ปญฺจทฺวาเร ยถาสนฺตีริตํ อารมฺมณํ ววตฺถเปตีติ โวฏฺฐพฺพนนฺติ จ วุจฺจติฯ หสิตํ อุปฺปาเทตีติ หสิตุปฺปาทํ, ขีณาสวานํ อโนฬาริการมฺมเณสุ ปหฏฺฐาการมตฺตเหตุกํ กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุโสมนสฺสสหคตจิตฺตํฯ

[12] สพฺพถาปีติ อกุสลวิปากกุสลวิปากกิริยเภเทนฯ อฏฺฐารสาติ คณนปริจฺเฉโทฯ อเหตุกจิตฺตานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ

อเหตุกจิตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โสภนจิตฺตวณฺณนา

[14] เอวํ ทฺวาทสากุสลอเหตุกาฏฺฐารสวเสน สมติํส จิตฺตานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตพฺพินิมุตฺตานํ โสภนโวหารํ ฐเปตุํ ‘‘ปาปาเหตุกมุตฺตานี’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ อตฺตนา อธิสยิตสฺส อปายาทิทุกฺขสฺส ปาปนโต ปาเปหิ , เหตุสมฺปโยคาภาวโต อเหตุเกหิ จ มุตฺตานิ จตุวีสติกามาวจรปญฺจติํสมหคฺคตโลกุตฺตรวเสน เอกูนสฏฺฐิปริมาณานิ, อถ วา อฏฺฐ โลกุตฺตรานิ ฌานงฺคโยคเภเทน ปจฺเจกํ ปญฺจธา กตฺวา เอกนวุติปิ จิตฺตานิ โสภนคุณาวหนโต, อโลภาทิอนวชฺชเหตุสมฺปโยคโต จ โสภนานีติ วุจฺจเร กถียนฺติฯ

กามาวจรโสภนจิตฺตวณฺณนา

[15] อิทานิ โสภเนสุ กามาวจรานเมว ปฐมํ อุทฺทิฏฺฐตฺตา เตสุปิ อพฺยากตานํ กุสลปุพฺพกตฺตา ปฐมํ กามาวจรกุสลํ, ตโต ตพฺพิปากํ, ตทนนฺตรํ ตเทกภูมิปริยาปนฺนํ กิริยจิตฺตญฺจ ปจฺเจกํ เวทนาญาณสงฺขารเภเทน อฏฺฐธา ทสฺเสตุํ ‘‘โสมนสฺสสหคต’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชานาติ ยถาสภาวํ ปฏิวิชฺฌตีติ ญาณํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ เอตฺถ จ พลวสทฺธาย ทสฺสนสมฺปตฺติยา ปจฺจยปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติยาติ เอวมาทีหิ การเณหิ โสมนสฺสสหคตตา, ปญฺญาสํวตฺตนิกกมฺมโต, อพฺยาปชฺชโลกูปปตฺติโต, อินฺทฺริยปริปากโต, กิเลสทูรีภาวโต จ ญาณสมฺปยุตฺตตา, ตพฺพิปริยาเยน อุเปกฺขาสหคตตา เจว ญาณวิปฺปยุตฺตตา จ, อาวาสสปฺปายาทิวเสน กายจิตฺตานํ กลฺลภาวโต, ปุพฺเพ ทานาทีสุ กตปริจยตาทีหิ จ อสงฺขาริกตา, ตพฺพิปริยาเยน สสงฺขาริกตา จ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ ยทา ปน โย เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติํ, อญฺญํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺฐปหฏฺโฐ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา มุตฺตจาคตาทิวเสน อสํสีทนฺโต อนุสฺสาหิโต ปเรหิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรติ, ตทาสฺส จิตฺตํ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ โหติฯ