อเหตุกจิตฺตวณฺณนา

[9] เอวํ มูลเภทโต ติวิธมฺปิ อกุสลํ สมฺปโยคาทิเภทโต ทฺวาทสธา วิภชิตฺวา อิทานิ อเหตุกจิตฺตานิ นิทฺทิสนฺโต เตสํ อกุสลวิปากาทิวเสน ติวิธภาเวปิ อกุสลานนฺตรํ อกุสลวิปาเกเยว จกฺขาทินิสฺสยสมฺปฏิจฺฉนาทิกิจฺจเภเทน สตฺตธา วิภชิตุํ ‘‘อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺตฺยาทิมาหฯ ตตฺถ จกฺขติ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ หุตฺวา สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย โหตีติ จกฺขุฯ อถ วา จกฺขติ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตีติ จกฺขุฯ จกฺขตีติ หิ อยํ สทฺโท ‘‘มธุํ จกฺขติ, พฺยญฺชนํ จกฺขตี’’ตฺยาทีสุ วิย อสฺสาทนตฺโถ โหติฯ เตนาห ภควา – ‘‘จกฺขุํ โข ปน, มาคณฺฑิย, รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺตฺยาทิฯ ยทิ เอวํ ‘‘โสตํ โข, มาคณฺฑิย, สทฺทารามํ สทฺทรตํ สทฺทสมฺมุทิต’’นฺตฺยาทิวจนโต (ม. นิ. 2.209) โสตาทีนมฺปิ สทฺทาทิอสฺสาทนํ อตฺถีติ เตสมฺปิ จกฺขุสทฺทาภิเธยฺยตา อาปชฺเชยฺยาติ? นาปชฺชติ นิรุฬฺหตฺตา, นิรุฬฺโห เหส จกฺขุ-สทฺโท ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมชภูตปฺปสาทลกฺขเณ จกฺขุปฺปสาเทเยว มยูราทิสทฺทา วิย สกุณวิเสสาทีสุ, จกฺขุนา สหวุตฺติยา ปน ภมุกฏฺฐิปริจฺฉินฺโน มํสปิณฺโฑปิ ‘‘จกฺขู’’ติ วุจฺจติฯ อฏฺฐกถายํ ปน อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ จกฺขติ-สทฺทสฺส วิภาวนตฺถตาปิ สมฺภวตีติ ‘‘จกฺขติ รูปํ วิภาเวตีติ จกฺขู’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.510) วุตฺตํฯ จกฺขุสฺมิํ วิญฺญาณํ ตนฺนิสฺสิตตฺถาติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตถา เหตํ ‘‘จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณ’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 431; วิสุทฺธิ. 2.454) วุตฺตํฯ

เอวํ โสตวิญฺญาณาทีสุปิ ยถารหํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา อุเปกฺขาสหคตภาวํ อติทิสติฯ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ หุตฺวา สุณาตีติ โสตํฯ ฆายติ คนฺโธปาทานํ กโรตีติ ฆานํฯ ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตํ, ตํ อวฺหายติ ตสฺมิํ นินฺนตายาติ ชิวฺหา นิรุตฺตินเยนฯ กุจฺฉิตานํ ปาปธมฺมานํ อาโย ปวตฺติฏฺฐานนฺติ กาโยฯ กายินฺทฺริยญฺหิ โผฏฺฐพฺพคฺคหณสภาวตฺตา ตทสฺสาทวสปฺปวตฺตานํ, ตมฺมูลกานญฺจ ปาปธมฺมานํ วิเสสการณนฺติ เตสํ ปวตฺติฏฺฐานํ วิย คยฺหติฯ สสมฺภารกาโย วา กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโยฯ ตํสหจริตตฺตา ปน ปสาทกาโยปิ ตถา วุจฺจติฯ ทุ กุจฺฉิตํ หุตฺวา ขนติ กายิกสุขํ, ทุกฺขมนฺติ วา ทุกฺขํฯ ทุกฺกรโมกาสทานํ เอตสฺสาติ ทุกฺข’’นฺติปิ อปเรฯ ปญฺจวิญฺญาณคฺคหิตํ รูปาทิอารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉติ ตทาการปฺปวตฺติยาติ สมฺปฏิจฺฉนํฯ สมฺมา ตีเรติ ยถาสมฺปฏิจฺฉิตํ รูปาทิอารมฺมณํ วีมํสตีติ สนฺตีรณํฯ อญฺญมญฺญวิรุทฺธานํ กุสลากุสลานํ ปากาติ วิปากา, วิปกฺกภาวมาปนฺนานํ อรูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ เอวญฺจ กตฺวา กุสลากุสลกมฺมสมุฏฺฐานานมฺปิ กฏตฺตารูปานํ นตฺถิ วิปากโวหาโรฯ อกุสลสฺส วิปากจิตฺตานิ อกุสลวิปากจิตฺตานิฯ

[10] สุขยติ กายจิตฺตํ, สุฏฺฐุ วา ขนติ กายจิตฺตาพาธํ, สุเขน ขมิตพฺพนฺติ วา สุขํฯ ‘‘สุกรโมกาสทานํ เอตสฺสาติ สุข’’นฺติ อปเรฯ กสฺมา ปน ยถา อกุสลวิปากสนฺตีรณํ เอกเมว วุตฺตํ, เอวมวตฺวา กุสลวิปากสนฺตีรณํ ทฺวิธา วุตฺตนฺติ? อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณวเสน เวทนาเภทสมฺภวโตฯ