อกุสลจิตฺตวณฺณนา

[4] อิเมสุ ปน จตูสุ จิตฺเตสุ กามาวจรจิตฺตสฺส กุสลากุสลวิปากกิริยเภเทน จตุพฺพิธภาเวปิ ปาปาเหตุกวชฺชานํ เอกูนสฏฺฐิยา, เอกนวุติยา วา จิตฺตานํ โสภนนาเมน โวหารกรณตฺถํ ‘‘ปาปาเหตุกมุตฺตานิ ‘โสภนานี’ติ วุจฺจเร’’ติ เอวํ วกฺขมานนยสฺส อนุรูปโต ปาปาเหตุเกเยว ปฐมํ ทสฺเสนฺโต, เตสุ จ ภเวสุ คหิตปฏิสนฺธิกสฺส สตฺตสฺส อาทิโต วีถิจิตฺตวเสน โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทานเมว สมฺภวโต เตเยว ปฐมํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ ทฺวิเหตุกภาวสามญฺเญน โทมนสฺสสหคเต, ตทนนฺตรํ เอกเหตุเก จ ทสฺเสตุํ ‘‘โสมนสฺสสหคต’’นฺตฺยาทินา โลภมูลํ ตาว เวทนาทิฏฺฐิสงฺขารเภเทน อฏฺฐธา วิภชิตฺวา ทสฺเสติฯ

ตตฺถ สุนฺทรํ มโน, ตํ วา เอตสฺส อตฺถีติ สุมโน, จิตฺตํ, ตํสมงฺคิปุคฺคโล วา, ตสฺส ภาโว ตสฺมิํ อภิธานพุทฺธีนํ ปวตฺติเหตุตายาติ โสมนสฺสํ, มานสิกสุขเวทนาเยตํ อธิวจนํ, เตน สหคตํ เอกุปฺปาทาทิวเสน สํสฏฺฐํ, เตน สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตนฺติ วา โสมนสฺสสหคตํฯ มิจฺฉา ปสฺสตีติ ทิฏฺฐิฯ สามญฺญวจนสฺสปิ หิ อตฺถปฺปกรณาทินา วิเสสวิสยตา โหตีติ อิธ มิจฺฉาทสฺสนเมว ‘‘ทิฏฺฐี’’ติ วุจฺจติฯ ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิคตํ ‘‘สงฺขารคตํ ถามคต’’นฺตฺยาทีสุ วิย คต-สทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติตฺตาฯ ทฺวาสฏฺฐิยา วา ทิฏฺฐีสุ คตํ อนฺโตคตํ, ทิฏฺฐิยา วา คมนมตฺตํ น เอตฺถ คนฺตพฺโพ อตฺตาทิโก โกจิ อตฺถีติ ทิฏฺฐิคตํ, ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ปวตฺโต อตฺตตฺตนิยาทิอภินิเวโส, เตน สมํ เอกุปฺปาทาทีหิ ปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํฯ

สงฺขโรติ จิตฺตํ ติกฺขภาวสงฺขาตมณฺฑนวิเสเสน สชฺเชติ, สงฺขรียติ วา ตํ เอเตน ยถาวุตฺตนเยน สชฺชียตีติ สงฺขาโร, ตตฺถ ตตฺถ กิจฺเจ สํสีทมานสฺส จิตฺตสฺส อนุพลปฺปทานวเสน อตฺตโน วา ปเรสํ วา ปวตฺตปุพฺพปฺปโยโค, โส ปน อตฺตโน ปุพฺพภาคปฺปวตฺเต จิตฺตสนฺตาเน เจว ปรสนฺตาเน จ ปวตฺตตีติ ตนฺนิพฺพตฺติโต จิตฺตสฺส ติกฺขภาวสงฺขาโต วิเสโสวิธ สงฺขาโร, โส ยสฺส นตฺถิ ตํ อสงฺขารํ , ตเทว อสงฺขาริกํฯ สงฺขาเรน สหิตํ สสงฺขาริกํฯ ตถา จ วทนฺติ –

‘‘ปุพฺพปฺปโยคสมฺภูโต, วิเสโส จิตฺตสมฺภวี;

สงฺขาโร ตํวเสเนตฺถ, โหตฺยาสงฺขาริกาทิตา’’ติฯ

อถ วา ‘‘สสงฺขาริกํ อสงฺขาริก’’นฺติ เจตํ เกวลํ สงฺขารสฺส ภาวาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตสฺส สหปฺปวตฺติสพฺภาวาภาวโตติ ภินฺนสนฺตานปฺปวตฺติโนปิ สงฺขารสฺส อิทมตฺถิตาย ตํวเสน นิพฺพตฺตํ จิตฺตํ สงฺขาโร อสฺส อตฺถีติ สสงฺขาริกํ ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ตฺยาทีสุ วิย สห-สทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถปริทีปนโตฯ ตพฺพิปรีตํ ปน ตทภาวโต วุตฺตนเยน อสงฺขาริกํฯ ทิฏฺฐิคเตน วิปฺปยุตฺตํ วิสํสฏฺฐนฺติ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตํฯ อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขติ อนุภวติ เวทยมานาปิ มชฺฌตฺตาการสณฺฐิติยาติ อุเปกฺขาฯ สุขทุกฺขานํ วา อุเปตา ยุตฺตา อวิรุทฺธา อิกฺขา อนุภวนนฺติ อุเปกฺขาฯ สุขทุกฺขาวิโรธิตาย เหสา เตสํ อนนฺตรมฺปิ ปวตฺตติฯ อุเปกฺขาสหคตนฺติ อิทํ วุตฺตนยเมวฯ

กสฺมา ปเนตฺถ อญฺเญสุปิ ผสฺสาทีสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ โสมนสฺสสหคตาทิภาโวว วุตฺโตติ? โสมนสฺสาทีนเมว อสาธารณภาวโตฯ ผสฺสาทโย หิ เกจิ สพฺพจิตฺตสาธารณา, เกจิ กุสลาทิสาธารณา, โมหาทโย จ สพฺพากุสลสาธารณาติ น เตหิ สกฺกา จิตฺตํ วิเสเสตุํ, โสมนสฺสาทโย ปน กตฺถจิ จิตฺเต โหนฺติ, กตฺถจิ น โหนฺตีติ ปากโฏว ตํวเสน จิตฺตสฺส วิเสโสฯ กสฺมา ปเนเต กตฺถจิ โหนฺติ, กตฺถจิ น โหนฺตีติ? การณสฺส สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวโตฯ

กิํ ปน เนสํ การณนฺติ? วุจฺจเตสภาวโต, ปริกปฺปโต วา หิ อิฏฺฐารมฺมณํ, โสมนสฺสปฏิสนฺธิกตา, อคมฺภีรสภาวตา จ อิธ โสมนสฺสสฺส การณํ, อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณํ, อุเปกฺขาปฏิสนฺธิกตา, คมฺภีรสภาวตา จ อุเปกฺขาย, ทิฏฺฐิวิปนฺนปุคฺคลเสวนา, สสฺสตุจฺเฉทาสยตา จ ทิฏฺฐิยา, พลวอุตุโภชนาทโย ปน ปจฺจยา อสงฺขาริกภาวสฺสาติฯ ตสฺมา อตฺตโน อนุรูปการณวเสน เนสํ อุปฺปชฺชนโต กตฺถจิ จิตฺเตเยว สมฺภโวติ สกฺกา เอเตหิ จิตฺตสฺส วิเสโส ปญฺญาเปตุนฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา เนสํ สติปิ โมหเหตุกภาเว โลภสหคตภาโวว นิคมเน วุตฺโตฯ

อิเมสํ ปน อฏฺฐนฺนมฺปิ อยมุปฺปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพฯ ยทา หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ตฺยาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ กาเม วา ปริภุญฺชติ, ทิฏฺฐมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ปฐมํ อกุสลจิตฺตมุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ทุติยํฯ ยทา ปน มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺฐตุฏฺโฐ เมถุนํ วา เสวติ, ปรสมฺปตฺติํ วา อภิชฺฌายติ, ปรภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ตติยํฯ ยทา ปน มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา จตุตฺถํฯ ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺติํ อาคมฺม, อญฺเญสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติฯ อฏฺฐปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน วกฺขมานนเยน อกุสลกมฺมปเถสุ เนสํ ลพฺภมานกมฺมปถานุรูปโต ปวตฺติเภทํ กาลเทสสนฺตานารมฺมณาทิเภเทน อเนกวิธตมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ

[5] ทุฏฺฐุ มโน, ตํ วา เอตสฺสาติ ทุมฺมโน, ตสฺส ภาโว โทมนสฺสํ, มานสิกทุกฺขเวทนาเยตํ อธิวจนํ, เตน สหคตนฺติ โทมนสฺสสหคตํฯ อารมฺมเณ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิโฆ, โทโสฯ จณฺฑิกฺกสภาวตาย เหส อารมฺมณํ ปฏิหนนฺโต วิย ปวตฺตติฯ โทมนสฺสสหคตสฺส เวทนาวเสน อเภเทปิ อสาธารณธมฺมวเสน จิตฺตสฺส อุปลกฺขณตฺถํ โทมนสฺสคฺคหณํ, ปฏิฆสมฺปยุตฺตภาโว ปน อุภินฺนํ เอกนฺตสหจาริตา ทสฺสนตฺถํ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ โทมนสฺสญฺเจตฺถ อนิฏฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขโณ เวทนากฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโม, ปฏิโฆ จณฺฑิกฺกสภาโว สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโมติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ เอตฺถ จ ยํ กิญฺจิ อนิฏฺฐารมฺมณํ, นววิธอาฆาตวตฺถูนิ จ โทมนสฺสสฺส การณํ, ปฏิฆสฺส การณญฺจาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทฺวินฺนํ ปน เนสํ จิตฺตานํ ปาณาติปาตาทีสุ ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ เอตฺถาปิ นิคมเน ปิ-สทฺทสฺส อตฺโถ วุตฺตนยานุสาเรน ทฏฺฐพฺโพฯ

[6] สภาวํ วิจินนฺโต ตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉาฯ อถ วา จิกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย วิคตา จิกิจฺฉา ญาณปฺปฏิกาโร อิมิสฺสาติ วิจิกิจฺฉา, ตาย สมฺปยุตฺตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํฯ อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํฯ อุทฺธจฺจสฺส สพฺพากุสลสาธารณภาเวปิ อิธ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ปธานํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อิทเมว เตน วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา ธมฺมุทฺเทสปาฬิยํ เสสากุสเลสุ อุทฺธจฺจํ เยวาปนกวเสน วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ สรูเปเนว เทสิตํฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘สพฺพากุสลยุตฺตมฺปิ, อุทฺธจฺจํ อนฺตมานเส;

พลวํ อิติ ตํเยว, วุตฺตมุทฺธจฺจโยคโตฯ

‘‘เตเนว หิ มุนินฺเทน, เยวาปนกนามโต;

วตฺวา เสเสสุ เอตฺเถว, ตํ สรูเปน เทสิต’’นฺติฯ

อิมานิ ปน ทฺเว จิตฺตานิ มูลนฺตรวิรหโต อติสมฺมูฬฺหตาย, สํสปฺปนวิกฺขิปนวเสน ปวตฺตวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมาโยเคน จญฺจลตาย จ สพฺพตฺถาปิ รชฺชนทุสฺสนรหิตานิ อุเปกฺขาสหคตาเนว ปวตฺตนฺติ, ตโตเยว จ สภาวติกฺขตาย อุสฺสาเหตพฺพตาย อภาวโต สงฺขารเภโทปิ เนสํ นตฺถิฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘มูฬฺหตฺตา เจว สํสปฺป-วิกฺเขปา เจกเหตุกํ;

โสเปกฺขํ สพฺพทา โน จ, ภินฺนํ สงฺขารเภทโตฯ

‘‘น หิ ตสฺส สภาเวน, ติกฺขตุสฺสาหนียตา;

อตฺถิ สํสปฺปมานสฺส, วิกฺขิปนฺตสฺส สพฺพทา’’ติฯ

โมเหน มุยฺหนฺติ อติสเยน มุยฺหนฺติ มูลนฺตรวิรหโตติ โมมูหานิฯ

[7] อิจฺเจวนฺตฺยาทิ ยถาวุตฺตานํ ทฺวาทสากุสลจิตฺตานํ นิคมนํฯ ตตฺถ อิติ-สทฺโท วจนวจนียสมุทายนิทสฺสนตฺโถฯ เอวํ-สทฺโท วจนวจนียปฏิปาฏิสนฺทสฺสนตฺโถฯ นิปาตสมุทาโย วา เอส วจนวจนียนิคมนารมฺเภฯ อิจฺเจวํ ยถาวุตฺตนเยน สพฺพถาปิ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺฐิสมฺปโยคาทินา ปฏิฆสมฺปโยคาทินา วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโยเคนาติ สพฺเพนาปิ สมฺปโยคาทิอากาเรน ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ สมตฺตานิ ปรินิฏฺฐิตานิ, สงฺคเหตฺวา วา อตฺตานิ คหิตานิ, วุตฺตานีตฺยตฺโถฯ ตตฺถ กุสลปฏิปกฺขานิ อกุสลานิ มิตฺตปฺปฏิปกฺโข อมิตฺโต วิย, ปฏิปกฺขภาโว จ กุสลากุสลานํ ยถากฺกมํ ปหายกปหาตพฺพภาเวน เวทิตพฺโพฯ

[8] อฏฺฐธาตฺยาทิ สงฺคหคาถาฯ

โลโภ จ โส สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธเนน มูลสทิสตฺตา มูลญฺจ, กํ เอเตสนฺติ โลภมูลานิ จิตฺตานิ เวทนาทิเภทโต อฏฺฐธา สิยุํ ฯ ตถา โทสมูลานิ สงฺขารเภทโต ทฺวิธาฯ โมหมูลานิ สุทฺโธ โมโหเยว มูลเมเตสนฺติ โมหมูลสงฺขาตานิ สมฺปโยคเภทโต ทฺเว จาติ อกุสลา ทฺวาทส สิยุนฺตฺยตฺโถฯ

อกุสลจิตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อเหตุกจิตฺตวณฺณนา

[9] เอวํ มูลเภทโต ติวิธมฺปิ อกุสลํ สมฺปโยคาทิเภทโต ทฺวาทสธา วิภชิตฺวา อิทานิ อเหตุกจิตฺตานิ นิทฺทิสนฺโต เตสํ อกุสลวิปากาทิวเสน ติวิธภาเวปิ อกุสลานนฺตรํ อกุสลวิปาเกเยว จกฺขาทินิสฺสยสมฺปฏิจฺฉนาทิกิจฺจเภเทน สตฺตธา วิภชิตุํ ‘‘อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺตฺยาทิมาหฯ ตตฺถ จกฺขติ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ หุตฺวา สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย โหตีติ จกฺขุฯ อถ วา จกฺขติ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตีติ จกฺขุฯ จกฺขตีติ หิ อยํ สทฺโท ‘‘มธุํ จกฺขติ, พฺยญฺชนํ จกฺขตี’’ตฺยาทีสุ วิย อสฺสาทนตฺโถ โหติฯ เตนาห ภควา – ‘‘จกฺขุํ โข ปน, มาคณฺฑิย, รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺตฺยาทิฯ ยทิ เอวํ ‘‘โสตํ โข, มาคณฺฑิย, สทฺทารามํ สทฺทรตํ สทฺทสมฺมุทิต’’นฺตฺยาทิวจนโต (ม. นิ. 2.209) โสตาทีนมฺปิ สทฺทาทิอสฺสาทนํ อตฺถีติ เตสมฺปิ จกฺขุสทฺทาภิเธยฺยตา อาปชฺเชยฺยาติ? นาปชฺชติ นิรุฬฺหตฺตา, นิรุฬฺโห เหส จกฺขุ-สทฺโท ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมชภูตปฺปสาทลกฺขเณ จกฺขุปฺปสาเทเยว มยูราทิสทฺทา วิย สกุณวิเสสาทีสุ, จกฺขุนา สหวุตฺติยา ปน ภมุกฏฺฐิปริจฺฉินฺโน มํสปิณฺโฑปิ ‘‘จกฺขู’’ติ วุจฺจติฯ อฏฺฐกถายํ ปน อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ จกฺขติ-สทฺทสฺส วิภาวนตฺถตาปิ สมฺภวตีติ ‘‘จกฺขติ รูปํ วิภาเวตีติ จกฺขู’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.510) วุตฺตํฯ จกฺขุสฺมิํ วิญฺญาณํ ตนฺนิสฺสิตตฺถาติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตถา เหตํ ‘‘จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณ’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 431; วิสุทฺธิ. 2.454) วุตฺตํฯ

เอวํ โสตวิญฺญาณาทีสุปิ ยถารหํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา อุเปกฺขาสหคตภาวํ อติทิสติฯ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ หุตฺวา สุณาตีติ โสตํฯ ฆายติ คนฺโธปาทานํ กโรตีติ ฆานํฯ ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตํ, ตํ อวฺหายติ ตสฺมิํ นินฺนตายาติ ชิวฺหา นิรุตฺตินเยนฯ กุจฺฉิตานํ ปาปธมฺมานํ อาโย ปวตฺติฏฺฐานนฺติ กาโยฯ กายินฺทฺริยญฺหิ โผฏฺฐพฺพคฺคหณสภาวตฺตา ตทสฺสาทวสปฺปวตฺตานํ, ตมฺมูลกานญฺจ ปาปธมฺมานํ วิเสสการณนฺติ เตสํ ปวตฺติฏฺฐานํ วิย คยฺหติฯ สสมฺภารกาโย วา กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโยฯ ตํสหจริตตฺตา ปน ปสาทกาโยปิ ตถา วุจฺจติฯ ทุ กุจฺฉิตํ หุตฺวา ขนติ กายิกสุขํ, ทุกฺขมนฺติ วา ทุกฺขํฯ ทุกฺกรโมกาสทานํ เอตสฺสาติ ทุกฺข’’นฺติปิ อปเรฯ ปญฺจวิญฺญาณคฺคหิตํ รูปาทิอารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉติ ตทาการปฺปวตฺติยาติ สมฺปฏิจฺฉนํฯ สมฺมา ตีเรติ ยถาสมฺปฏิจฺฉิตํ รูปาทิอารมฺมณํ วีมํสตีติ สนฺตีรณํฯ อญฺญมญฺญวิรุทฺธานํ กุสลากุสลานํ ปากาติ วิปากา, วิปกฺกภาวมาปนฺนานํ อรูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ เอวญฺจ กตฺวา กุสลากุสลกมฺมสมุฏฺฐานานมฺปิ กฏตฺตารูปานํ นตฺถิ วิปากโวหาโรฯ อกุสลสฺส วิปากจิตฺตานิ อกุสลวิปากจิตฺตานิฯ

[10] สุขยติ กายจิตฺตํ, สุฏฺฐุ วา ขนติ กายจิตฺตาพาธํ, สุเขน ขมิตพฺพนฺติ วา สุขํฯ ‘‘สุกรโมกาสทานํ เอตสฺสาติ สุข’’นฺติ อปเรฯ กสฺมา ปน ยถา อกุสลวิปากสนฺตีรณํ เอกเมว วุตฺตํ, เอวมวตฺวา กุสลวิปากสนฺตีรณํ ทฺวิธา วุตฺตนฺติ? อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณวเสน เวทนาเภทสมฺภวโตฯ