[41] อภิญฺญาวเสน ปวตฺตมานํ ปน รูปาวจรปญฺจมชฺฌานํ อภิญฺญาปาทกปญฺจมชฺฌานา วุฏฺฐหิตฺวา อธิฏฺเฐยฺยาทิกมาวชฺเชตฺวา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ยถารหมปฺเปติฯ

[42] อภิญฺญา จ นาม –

อิทฺธิวิธํ ทิพฺพโสตํ, ปรจิตฺตวิชานนา;

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ทิพฺพจกฺขูติ ปญฺจธาฯ

อยเมตฺถ โคจรเภโทฯ

นิฏฺฐิโต จ สมถกมฺมฏฺฐานนโยฯ

วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ

วิสุทฺธิเภโท

[43] วิปสฺสนากมฺมฏฺฐาเน ปน สีลวิสุทฺธิ จิตฺตวิสุทฺธิ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ เจติ สตฺตวิเธน วิสุทฺธิสงฺคโหฯ

[44] อนิจฺจลกฺขณํ ทุกฺขลกฺขณํ อนตฺตลกฺขณญฺเจติ ตีณิ ลกฺขณานิฯ

[45] อนิจฺจานุปสฺสนา ทุกฺขานุปสฺสนา อนตฺตานุปสฺสนา เจติ ติสฺโส อนุปสฺสนาฯ

[46] สมฺมสนญาณํ อุทยพฺพยญาณํ ภงฺคญาณํ ภยญาณํ อาทีนวญาณํ นิพฺพิทาญาณํ มุจฺจิตุกมฺยตาญาณํ ปฏิสงฺขาญาณํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อนุโลมญาณญฺเจติ ทส วิปสฺสนาญาณานิฯ

[47] สุญฺญโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข เจติ ตโย วิโมกฺขาฯ

[48] สุญฺญตานุปสฺสนา อนิมิตฺตานุปสฺสนา อปฺปณิหิตานุปสฺสานา เจติ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ จ เวทิตพฺพานิฯ

[49] กถํ ? ปาติโมกฺขสํวรสีลํ อินฺทฺริยสํวรสีลํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลญฺเจติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ สีลวิสุทฺธิ นามฯ

[50] อุปจารสมาธิ อปฺปนาสมาธิ เจติ ทุวิโธปิ สมาธิ จิตฺตวิสุทฺธิ นามฯ

[51] ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานวเสน นามรูป ปริคฺคโห ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ นามฯ

[52] เตสเมว จ นามรูปานํ ปจฺจยปริคฺคโห กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ นามฯ

[53] ตโต ปรํ ปน ตถาปริคฺคหิเตสุ สปฺปจฺจเยสุ เตภูมกสงฺขาเรสุ อตีตาทิเภทภินฺเนสุ ขนฺธาทินยมารพฺภ กลาปวเสน สงฺขิปิตฺวา ‘‘อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา อสารกฏฺเฐนา’’ติ อทฺธานวเสน สนฺตติวเสน ขณวเสน วา สมฺมสนญาเณน ลกฺขณตฺตยํ สมฺมสนฺตสฺส เตสฺเวว ปจฺจยวเสน ขณวเสน จ อุทยพฺพยญาเณน อุทยพฺพยํ สมนุปสฺสนฺตสฺส จ –

‘‘โอภาโส ปีติ ปสฺสทฺธิ, อธิโมกฺโข จ ปคฺคโห;

สุขํ ญาณมุปฏฺฐานมุเปกฺขา จ นิกนฺติ เจ’’ติฯ –

โอภาสาทิวิปสฺสนุปกฺกิเลสปริปนฺถปริคฺคหวเสน มคฺคามคฺคลกฺขณววตฺถานํ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามฯ

[54] ตถา ปริปนฺถวิมุตฺตสฺส ปน ตสฺส อุทยพฺพยญาณโต ปฏฺฐาย ยา วานุโลมา ติลกฺขณํ วิปสฺสนาปรมฺปราย ปฏิปชฺชนฺตสฺส นว วิปสฺสนาญาณานิ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามฯ

[55] ตสฺเสวํ ปฏิปชฺชนฺตสฺส ปน วิปสฺสนาปริปากมาคมฺม ‘‘อิทานิ อปฺปนา อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ภวงฺคํ โวจฺฉิชฺชิตฺวา อุปฺปนฺนมโนทฺวาราวชฺชนานนฺตรํ ทฺเว ตีณิ วิปสฺสนาจิตฺตานิ ยํ กิญฺจิ อนิจฺจาทิลกฺขณมารพฺภ ปริกมฺโมปจารานุโลมนาเมน ปวตฺตนฺติฯ

[56] ยา สิขาปฺปตฺตา, สา สานุโลมา สงฺขารุเปกฺขา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาติ จ ปวุจฺจติฯ

[57] ตโต ปรํ โคตฺรภุจิตฺตํ นิพฺพานมาลมฺพิตฺวา ปุถุชฺชนโคตฺตมภิภวนฺตํ, อริยโคตฺตมภิสมฺโภนฺตญฺจ ปวตฺตติฯ

[58] ตสฺสานนฺตรเมว มคฺโค ทุกฺขสจฺจํ ปริชานนฺโต สมุทยสจฺจํ ปชหนฺโต, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกโรนฺโต, มคฺคสจฺจํ ภาวนาวเสน อปฺปนาวีถิโมตรติฯ

[59] ตโต ปรํ ทฺเว ตีณิ ผลจิตฺตานิ ปวตฺติตฺวา ภวงฺคปาโตว โหติ, ปุน ภวงฺคํ โวจฺฉินฺทิตฺวา ปจฺจเวกฺขณญาณานิ ปวตฺตนฺติฯ

[60] มคฺคํ ผลญฺจ นิพฺพานํ, ปจฺจเวกฺขติ ปณฺฑิโตฯ

หีเน กิเลเส เสเส จ, ปจฺจเวกฺขติ วาน วาฯ

ฉพฺพิสุทฺธิกเมเนวํ, ภาเวตพฺโพ จตุพฺพิโธ;

ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, นาม มคฺโค ปวุจฺจติฯ

อยเมตฺถ วิสุทฺธิเภโทฯ

วิโมกฺขเภโท

[61] ตตฺถ อนตฺตานุปสฺสนา อตฺตาภินิเวสํ มุญฺจนฺตี สุญฺญตานุปสฺสนา นาม วิโมกฺขมุขํ โหติฯ