ยถาสกํ ผลมุปฺปชฺชมานมฺปีติ ยถาลทฺธมคฺคสฺส ผลภูตํ อตฺตโน อตฺตโน ผลํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ มคฺคาคมนวเสน อลภิตฺวา วิปสฺสนาคมนวเสเนว ตีณิ นามานิ ลภติ ผลสมาปตฺติกาเล ตทา มคฺคปฺปวตฺตาภาเวน ตสฺส ทฺวารภาวาโยคโตฯ อารมฺมณวเสนาติ สพฺพสงฺขารสุญฺญตตฺตา, สงฺขารนิมิตฺตรหิตตฺตา, ตณฺหาปณิธิรหิตตฺตา จ สุญฺญตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตนามวนฺตํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา ตสฺส วเสนฯ สรสวเสนาติ ราคาทิสุญฺญตตฺตา, รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณรหิตตฺตา, กิเลสปณิธิรหิตตฺตา อตฺตโน คุณวเสนฯ สพฺพตฺถาติ มคฺควีถิยํ, ผลสมาปตฺติวีถิยญฺจฯ สพฺเพสมฺปีติ มคฺคสฺส, ผลสฺสปิฯ

วิโมกฺขเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุคฺคลเภทวณฺณนา

[68] สตฺตกฺขตฺตุํ สตฺตสุ วาเรสุ กามสุคติยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ ปรมํ เอตสฺสาติ สตฺตกฺขตฺตุปรโม น ปน อฏฺฐมาทิกามภวคามีตฺยธิปฺปาโยฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘น เต ภวํ อฏฺฐมมาทิยนฺตี’’ติ (ขุ. ปา. 6.9; สุ. นิ. 232; เนตฺติ. 115)ฯ รูปารูปสุคติภวํ ปน สตฺตวารโต ปรมฺปิ คจฺฉตีติ อาจริยาฯ

[69] ราคโทสโมหานนฺติ โมหคฺคหณํ ราคโทเสกฏฺฐโมหํ สนฺธายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[70] ขีณา จตฺตาโร อาสวา เอตสฺสาติ ขีณาสโวฯ ทกฺขิณารเหสุ อคฺคตฺตา อคฺคทกฺขิเณยฺโยฯ

ปุคฺคลเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมาปตฺติเภทวณฺณนา

[72] สพฺเพสมฺปีติ จตุนฺนมฺปิ อริยปุคฺคลานํฯ

[73] จิตฺตเจตสิกานํ อปฺปวตฺติสงฺขาตสฺส นิโรธสฺส สมาปตฺติ นิโรธสมาปตฺติ, ทิฏฺเฐว ธมฺเม จิตฺตนิโรธํ ปตฺวา วิหรณํฯ อนาคามีนญฺจาติ กามรูปภวฏฺฐานํ อฏฺฐสมาปตฺติลาภีนเมว อนาคามีนํ, ตถา ขีณาสวานญฺจฯ ตตฺถาติ นิโรธสมาปตฺติยํฯ ยาว อากิญฺจญฺญายตนํ คนฺตฺวาติ เอวํ สมถวิปสฺสนานํ ยุคนทฺธภาวาปาทนวเสน ยาว อากิญฺจญฺญายตนํ, ตาว คนฺตฺวาฯ อธิฏฺเฐยฺยาทิกนฺติ กายปฏิพทฺธํ ฐเปตฺวา วิสุํ วิสุํ ฐปิตจีวราทิปริกฺขารเคหาทีนํ อคฺคิอาทินา อวินาสนาธิฏฺฐานํ, สํฆปฏิมานนสตฺถุปกฺโกสนานํ ปุเรตรํ วุฏฺฐานํ, สตฺตาหพฺภนฺตเร อายุสงฺขารปฺปวตฺติโอโลกนนฺติ จตุพฺพิธํ อธิฏฺฐานาทิกํ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวาฯ

สมาปตฺติเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุยฺโยชนวณฺณนา

[75] ปฏิปตฺติรสสฺสาทนฺติ ฌานสุขผลสุขาทิเภทํ สมถวิปสฺสนาปฏิปตฺติรสสฺสาทํฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย

กมฺมฏฺฐานปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนวณฺณนา

(ก) จาริตฺเตน กุลาจาเรน โสภิเต วิสาลกุเล อุทโย นิพฺพตฺติ ยสฺส, เตน, กมฺมาทิวิสยาย สทฺธาย อภิวุทฺโธ ปริสุทฺโธ จ ทานสีลาทิคุณานํ อุทโย ยสฺส, เตน, นมฺปวฺหเยน นมฺปนามเกน, ปรานุกมฺปํ สาสเน สุโขตรณปริปาจนลกฺขณํ ปรานุคฺคหํ, ปณิธาย ปตฺเถตฺวา ยํ ปกรณํ ปตฺถิตํ อภิยาจิตํ, ตํ เอตฺตาวตา ปรินิฏฺฐิตนฺติ โยชนาฯ