วิโมกฺขเภทวณฺณนา

[61] ตตฺถ ตสฺมิํ อุทฺเทเสฯ สงฺขาเรสุ ‘‘โย อตฺตาภินิเวโส กมฺมสฺส การโก ผลสฺส จ เวทโก เอโส เม อตฺตา’’ติ เอวํ อภินิเวโส ทฬฺหคฺคาโห, ตํ มุญฺจนฺตี ‘‘อนตฺตา’’ติ ปวตฺตา อนุปสฺสนาว อตฺตสุญฺญตาการานุปสฺสนโต สุญฺญตานุปสฺสนา นาม วิโมกฺขมุขํ ปฏิปกฺขโต วิมุตฺติวเสน วิโมกฺขสงฺขาตสฺส โลกุตฺตรํ มคฺคผลสฺส ทฺวารํ โหติฯ

[62] สงฺขาเรสุ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ปวตฺตา อนุปสฺสนา อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ (อ. นิ. 4.49; ปฏิ. ม. 1.236; วิภ. 939) ปวตฺตํ สญฺญาจิตฺตทิฏฺฐิวิปลฺลาสสงฺขาตํ วิปลฺลาสนิมิตฺตํ มุญฺจนฺตี ปชหนฺตี วิปลฺลาสนิมิตฺตรหิตาการานุปสฺสนโต อนิมิตฺตานุปสฺสนา นาม วิโมกฺขมุขํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

[63] ‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปวตฺตานุปสฺสนา สงฺขาเรสุ ‘‘เอตํ มม, เอตํ สุข’’นฺตฺยาทินา นเยน ปวตฺตํ กามภวตณฺหาสงฺขาตํ ตณฺหาปณิธิํ ตณฺหาปตฺถนํ มุญฺจนฺตี ทุกฺขาการทสฺสเนน ปริจฺจชนฺตี ปณิธิรหิตาการานุปสฺสนโต อปฺปณิหิตานุปสฺสนา นามฯ

[64] ตสฺมาติ ยสฺมา เอตาสํ ติสฺสนฺนํ เอตานิ ตีณิ นามานิ, ตสฺมา ยทิ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อนตฺตโต วิปสฺสติฯ มคฺโค สุญฺญโต นาม วิโมกฺโข โหติ อาคมนวเสน ลทฺธนามตฺตาฯ

[66] วิปสฺสนาคมนวเสนาติ วิปสฺสนาสงฺขาตาคมนวเสนฯ อาคจฺฉติ เอเตน มคฺโค, ผลญฺจาติ วิปสฺสนามคฺโค อิธ อาคมนํ นามฯ

[67] ยถาวุตฺตนเยนาติ ปุพฺเพ วุตฺตอนตฺตานุปสฺสนาทิวเสนฯ

ยถาสกํ ผลมุปฺปชฺชมานมฺปีติ ยถาลทฺธมคฺคสฺส ผลภูตํ อตฺตโน อตฺตโน ผลํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ มคฺคาคมนวเสน อลภิตฺวา วิปสฺสนาคมนวเสเนว ตีณิ นามานิ ลภติ ผลสมาปตฺติกาเล ตทา มคฺคปฺปวตฺตาภาเวน ตสฺส ทฺวารภาวาโยคโตฯ อารมฺมณวเสนาติ สพฺพสงฺขารสุญฺญตตฺตา, สงฺขารนิมิตฺตรหิตตฺตา, ตณฺหาปณิธิรหิตตฺตา จ สุญฺญตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตนามวนฺตํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา ตสฺส วเสนฯ สรสวเสนาติ ราคาทิสุญฺญตตฺตา, รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณรหิตตฺตา, กิเลสปณิธิรหิตตฺตา อตฺตโน คุณวเสนฯ สพฺพตฺถาติ มคฺควีถิยํ, ผลสมาปตฺติวีถิยญฺจฯ สพฺเพสมฺปีติ มคฺคสฺส, ผลสฺสปิฯ

วิโมกฺขเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุคฺคลเภทวณฺณนา

[68] สตฺตกฺขตฺตุํ สตฺตสุ วาเรสุ กามสุคติยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ ปรมํ เอตสฺสาติ สตฺตกฺขตฺตุปรโม น ปน อฏฺฐมาทิกามภวคามีตฺยธิปฺปาโยฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘น เต ภวํ อฏฺฐมมาทิยนฺตี’’ติ (ขุ. ปา. 6.9; สุ. นิ. 232; เนตฺติ. 115)ฯ รูปารูปสุคติภวํ ปน สตฺตวารโต ปรมฺปิ คจฺฉตีติ อาจริยาฯ

[69] ราคโทสโมหานนฺติ โมหคฺคหณํ ราคโทเสกฏฺฐโมหํ สนฺธายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[70] ขีณา จตฺตาโร อาสวา เอตสฺสาติ ขีณาสโวฯ ทกฺขิณารเหสุ อคฺคตฺตา อคฺคทกฺขิเณยฺโยฯ

ปุคฺคลเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมาปตฺติเภทวณฺณนา

[72] สพฺเพสมฺปีติ จตุนฺนมฺปิ อริยปุคฺคลานํฯ