เมนู

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธา, ขนฺธปฺปฏิพทฺธานิ จ นามโคตฺตานิ, นิพฺพานญฺจ อารมฺมณํ โหติ, ทิพฺพจกฺขุสฺส ปน รูปเมว ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อยเมเตสํ อารมฺมณวิภาโคฯ ยถารหมปฺเปตีติ ตํตํปริกมฺมานุรูปโต อปฺเปติฯ

[42] อิทานิ อารมฺมณานํ เภเทน อภิญฺญาเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทฺธิวิธา’’ตฺยาทิมาหฯ อธิฏฺฐานาทิ อิทฺธิปฺปเภโท เอติสฺสาติ อิทฺธิวิธาฯ ทิพฺพานํ โสตสทิสตาย, ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตาย จ ทิพฺพญฺจ ตํ โสตญฺจาติ ทิพฺพโสตํฯ ปเรสํ จิตฺตํ วิญฺญายติ เอตายาติ ปรจิตฺตวิชานนาฯ อตฺตโน สนฺตาเน นิวุตฺถวเสน เจว โคจรนิวาสวเสน จ ปุพฺเพ อตีตภเวสุ ขนฺธาทีนํ อนุสฺสรณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติฯ วุตฺตนเยน ทิพฺพญฺจ ตํ จกฺขุ จาติ ทิพฺพจกฺขุฯ ‘จุตูปปาตญาณ’นฺติ ปน ทิพฺพจกฺขุเมว วุจฺจติฯ ยถากมฺมูปคญาณอนาคตํสญาณานิปิ ทิพฺพจกฺขุวเสเนว อิชฺฌนฺติฯ น หิ เตสํ วิสุํ ปริกมฺมํ อตฺถิฯ ตตฺถ อนาคตํสญาณสฺส ตาว อนาคเต สตฺตทิวสโต ปรํ ปวตฺตนกํ จิตฺตเจตสิกํ ทุติยทิวสโต ปฏฺฐาย ปวตฺตนกญฺจ ยํ กิญฺจิ อารมฺมณํ โหติฯ ตญฺหิ สวิสเย สพฺพญฺญุตญฺญาณคติกนฺติฯ ยถา กมฺมูปคญาณสฺส ปน กุสลากุสลสงฺขาตา เจตนา, จตฺตาโรปิ วา ขนฺธา อารมฺมณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

โคจรวเสน เภโท โคจรเภโท

โคจรเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมถกมฺมฏฺฐานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ

วิสุทฺธิเภทวณฺณนา

[43] อนิจฺจาทิวเสน วิวิธากาเรน ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา ภาวนาปญฺญาฯ ตสฺสา กมฺมฏฺฐานํ, สาเยว วา กมฺมฏฺฐานนฺติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํฯ ตสฺมิํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐาเน สตฺตวิเธน วิสุทฺธิสงฺคโหติ สมฺพนฺโธฯ

[44] อนิจฺจตาเยว ลกฺขณํ ลกฺขิตพฺพํ, ลกฺขียติ อเนนาติ วา อนิจฺจลกฺขณํฯ อุทยวยปฏิปีฬนสงฺขาตทุกฺขภาโว ว ลกฺขณนฺติ ทุกฺขลกฺขณํฯ ปรปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน อภาโว อนตฺตตา, ตเทว ลกฺขณนฺติ อนตฺตลกฺขณํ

[45] ติณฺณํ ลกฺขณานํ อนุ อนุ ปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนาทิกาฯ

[46] ขนฺธาทีนํ กลาปโต สมฺมสนวสปฺปวตฺตํ ญาณํ สมฺมสนญาณํฯ อุปฺปาทภงฺคานุปสฺสนาวสปฺปวตฺตญาณํ อุทยพฺพยญาณํฯ อุทยํ มุจฺจิตฺวา วเย ปวตฺตํ ญาณํ ภงฺคญาณํฯ สงฺขารานํ ภยโต อนุปสฺสนาวเสน ปวตฺตํ ญาณํ ภยญาณํ, ทิฏฺฐภยานํ อาทีนวโต เปกฺขณวเสน ปวตฺตํ ญาณํ อาทีนวญาณํ, ทิฏฺฐาทีนเวสุ นิพฺพินฺทนวสปฺปวตฺตํ ญาณํ นิพฺพิทาญาณํฯ นิพฺพินฺทิตฺวา สงฺขาเรหิ มุจฺจิตุกมฺยตาวเสน ปวตฺตํ ญาณํ มุจฺจิตุกมฺยตาญาณํฯ มุจฺจนสฺส อุปายสมฺปฏิปาทนตฺถํ ปุน สงฺขารานํ ปริคฺคหวสปฺปวตฺตํ ญาณํ ปฏิสงฺขาญาณํฯ ปฏิสงฺขาตธมฺเมสุ ภยนนฺทีวิวชฺชนวเสน อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ปวตฺตํ ญาณํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํฯ ปุริมานํ นวนฺนํ กิจฺจนิปฺผตฺติยา, อุปริ จ สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อนุกูลํ ญาณํ อนุโลมญาณํ

[47] อตฺตสุญฺญตาย สุญฺญโตฯ สํโยชนาทีหิ วิมุจฺจนฏฺเฐน วิโมกฺโขฯ นิจฺจนิมิตฺตาทิโน อภาวโต อนิมิตฺโตฯ ปณิหิตสฺส ตณฺหาปณิธิสฺส อภาวโต อปฺปณิหิโต

[49] โย นํ ปาติ, ตํ โมกฺเขติ อปายาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺขํ, ตเทว กายทุจฺจริตาทีหิ สํวรณโต สํวโร, สมาธาโนปธารณฏฺเฐน สีลญฺจาติ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ

มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ รูปาทีสุ สํวรณวเสน ปวตฺตํ สีลํ อินฺทฺริยสํวรสีลํฯ มิจฺฉาชีว วิวชฺชเนน อาชีวสฺส ปริสุทฺธิวสปฺปวตฺตํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํฯ ปจฺจเย สนฺนิสฺสิตํ เตสํ อิทมตฺถิกตาย ปจฺจเวกฺขณสีลํ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํฯ จตุพฺพิธตฺตา เทสนาสํวรปริเยฏฺฐิปจฺจเวกฺขณวเสน, ปริสุทฺธตฺตา จ จตุปาริสุทฺธิสีลํ นามฯ

[50] จิตฺตวิสุทฺธิ นาม จิตฺตสฺส วินีวรณภาวาปาทนวเสน วิโสธนโต, จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺฐตฺตา, วิสุทฺธตฺตา จาติ วา กตฺวาฯ

[51] ‘‘ธมฺมานํ สามญฺญสภาโว ลกฺขณํ, กิจฺจสมฺปตฺติโย รโส, อุปฏฺฐานากาโร, ผลญฺจ ปจฺจุปฏฺฐาน’’นฺติ เอวํ วุตฺตานํ ลกฺขณาทีนํ ‘‘ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส, กกฺขฬลกฺขณา ปถวี’’ตฺยาทินา วิตฺถารโต, ‘‘นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูป’’นฺตฺยาทินา สงฺเขปโต จ ปริคฺคโห ปจฺจตฺตลกฺขณาทิวเสน ปริจฺฉิชฺช คหณํ ทุกฺขสจฺจววตฺถานํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ นาม ‘‘นามรูปโต อตฺตา นตฺถี’’ติ ทสฺสนโต ทิฏฺฐิ จ อตฺตทิฏฺฐิมลวิโสธนโต วิสุทฺธิ จาติ กตฺวาฯ

[52] ปจฺจยปริคฺคโหติ นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิสนฺธิยํ ตาว อวิชฺชาตณฺหาอุปาทานกมฺมเหตุวเสน นิพฺพตฺตติฯ

ปวตฺติยญฺจ รูปํ กมฺมจิตฺตอุตุอาหารปจฺจยวเสน, นามญฺจ จกฺขุรูปาทินิสฺสยารมฺมณาทิปจฺจยวเสน, วิเสสโต จ โยนิโสมนสิการาทิจตุจกฺกสมฺปตฺติยา กุสลํ, ตพฺพิปริยาเยน อกุสลํ, กุสลากุสลวเสน วิปาโก ภวงฺคาทิวเสน อาวชฺชนํ, ขีณาสวสนฺตานวเสน กิริยชวนํ, อาวชฺชนญฺจ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ สาธารณาสาธารณวเสน ตีสุ อทฺธาสุ นามรูปปฺปวตฺติยา ปจฺจกฺขาทิสิทฺธสฺส กมฺมาทิปจฺจยสฺส ปริคฺคณฺหนํ สมุทยสจฺจสฺส ววตฺถานํ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ นาม ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺตฺยาทิกาย (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) โสฬสวิธาย, ‘‘สตฺถริกงฺขตี’’ตฺยาทิกาย (ธ. ส. 1123; วิภ. 915) อฏฺฐวิธาย จ กงฺขาย วิตรณโต อติกฺกมนโต กงฺขาวิตรณา, อเหตุกวิสมเหตุทิฏฺฐิมลวิโสธนโต วิสุทฺธิ จาติ กตฺวาฯ

[53] ตโต ปจฺจยปริคฺคหโต ปรํ ตถาปริคฺคหิเตสุ ปจฺจตฺตลกฺขณาทิววตฺถานวเสน, ปจฺจยววตฺถานวเสน จ ปริคฺคหิเตสุ โลกุตฺตรวชฺเชสุ ติภูมิปริยาปนฺเนสุ นามรูเปสุ อตีตาทิเภทภินฺเนสุ ขนฺธาทินยมารพฺภ ปญฺจกฺขนฺธฉทฺวารฉฬารมฺมณฉทฺวารปฺปวตฺตธมฺมาทิวเสน อาคตํ ขนฺธาทินยํ อารพฺภ กลาปวเสน ปิณฺฑวเสน สงฺขิปิตฺวา ยํ อตีเต ชาตํ รูปํ, ตํ อตีเตว นิรุทฺธํฯ ยํ อนาคเต ภาวิ รูปํ, ตมฺปิ ตตฺเถว นิรุชฺฌิสฺสติฯ ยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อนาคตํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตถา อชฺฌตฺตพหิทฺธสุขุมโอฬาริกหีนปณีตรูปาทโยฯ ตสฺมา ‘‘อนิจฺจํ อตฺตาทิวเสน น อิจฺจํ อนุปคนฺตพฺพํ ขยฏฺเฐน ขยคมนโต, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน ภยกรตฺตา, อนตฺตา อสารกฏฺเฐน อตฺตสาราทิอภาเวนา’’ติ จ ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจํ…เป.… มโนฯ รูปํ…เป.… ธมฺมาฯ จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มโนวิญฺญาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ตฺยาทินา (ปฏิ. ม. 1.48) อตีตาทิอทฺธาวเสน, อตีตาทิสนฺตานวเสน, อตีตาทิขณวเสน จ สมฺมสนญาเณน หุตฺวาอภาวอุทยพฺพยปฏิปีฬนอวสวตฺตนาการสงฺขาตลกฺขณตฺตยสมฺมสนวสปฺปวตฺเตน กลาปสมฺมสนญาเณน ลกฺขณตฺตยํ สมฺมสนฺตสฺส ปริมชฺชนฺตสฺสฯ

สมฺมสนญาเณ ปน อุปฺปนฺเน ปุน เตสฺเวว สงฺขาเรสุ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, ตณฺหากมฺมอาหารสมุทยา รูปสมุทโย, ตถา อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ, ตณฺหากมฺมอาหารนิโรธา รูปนิโรโธ’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) เอวํ รูปกฺขนฺเธ เวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺเธสุปิ อาหารํ อปเนตฺวา ‘‘ผสฺสสมุทยา ผสฺสนิโรธา’’ติ จ เอวํ ผสฺสํ ปกฺขิปิตฺวา, วิญฺญาณกฺขนฺเธ ‘‘นามรูปสมุทยา นามรูปนิโรธา’’ติ นามรูปํ ปกฺขิปิตฺวา ปจฺจยสมุทยวเสน, ปจฺจยนิโรธวเสน จ, ปจฺจเย อนามสิตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺเธสุ นิพฺพตฺติลกฺขณมตฺตสฺส, วิปริณามลกฺขณมตฺตสฺส จ ทสฺสเนน ขณวเสน จาติ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ปจฺจยวเสน จตุธา, ขณวเสน เอกธา จาติ ปญฺจธา อุทยํ, ปญฺจธา วยนฺติ ทสทสอุทยพฺพยทสฺสนวเสน สมปญฺญาสากาเรหิ อุทยพฺพยญาเณน อุทยพฺพยํ สมนุปสฺสนฺตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส โยคิโน วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺฐาโน สรีรโต นิจฺฉรณกอาโลกสงฺขาโต โอภาโส, วิปสฺสนาจิตฺตสหชาตา ขุทฺทิกาทิปญฺจวิธา (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 ธมฺมุทฺเทสวาร ฌานงฺคราสิวณฺณนา) ปีติ, ตถา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา กายจิตฺตวเสน ทุวิธา ปสฺสทฺธิ, พลวสทฺธินฺทฺริยสงฺขาโต อธิโมกฺโข, สมฺมปฺปธานกิจฺจสาธโก วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสงฺขาโต ปคฺคโห, อติปณีตํ สุขํ, อินฺทวิสฺสฏฺฐวชิรสทิสํ ติลกฺขณวิปสฺสนาภูตํ ญาณํ, สติปฏฺฐานภูตา จิรกตาทิอนุสฺสรณสมตฺถา อุปฏฺฐานสงฺขาตา สติ, สมปฺปวตฺตวิปสฺสนาสหชาตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคภูตา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา, มโนทฺวาเร อาวชฺฌนุเปกฺขา จาติ ทุวิธาปิ อุเปกฺขา, โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป โอภาโส อุปฺปนฺนปุพฺโพ’’ตฺยาทินา (วิสุทฺธิ. 2.733) นเยน ตตฺถ อาลยํ กุรุมานา สุขุมตณฺหา รูปนิกนฺติจาติ โอภาสาทีสุ ทสสุ วิปสฺสนุปกฺกิเลเสสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูปา โอภาสาทโย อุปฺปนฺนปุพฺพา อทฺธา มคฺคปฺปตฺโตสฺมิ, ผลปฺปตฺโตสฺมี’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.733) อคฺคเหตฺวา ‘‘อิเม โอภาสาทโย ตณฺหาทิฏฺฐิมานวตฺถุตาย น มคฺโค, อถ โข วิปสฺสนุปกฺกิเลสา เอว, ตพฺพินิมุตฺตํ ปน วีถิปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาญาณํ มคฺโค’’ติ เอวํ มคฺคามคฺคลกฺขณสฺส ววตฺถานํ นิจฺฉยนํ มคฺคามคฺคสฺส ชานนโต, ทสฺสนโต, อมคฺเค มคฺคสญฺญาย วิโสธนโต จ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม

[54] ยาวานุโลมาติ ยาว สจฺจานุโลมญาณาฯ นว วิปสฺสนาญาณานีติ (วิสุทฺธิ. 2.737 อาทโย) ขนฺธานํ อุทยญฺจ วยญฺจ ชานนกํ อุทยพฺพยญาณํ, อุทยํ มุญฺจิตฺวา ภงฺคมตฺตานุเปกฺขกํ ภงฺคญาณํ, ภงฺควเสน อุปฏฺฐิตานํ สีหาทีนํ วิย ภายิตพฺพาการานุเปกฺขกํ ภยญาณํ, ตถานุเปกฺขิตานํ อาทิตฺตฆรสฺส วิย อาทีนวาการานุเปกฺขกํ อาทีนวญาณํ, ทิฏฺฐาทีนเวสุ นิพฺพินฺทนวเสน ปวตฺตํ นิพฺพิทาญาณํ, ชาลาทิโต มจฺฉาทิกา วิย เตหิ เตภูมกธมฺเมหิ มุจฺจิตุกามตาวเสน ปวตฺตํ มุจฺจิตุกมฺยตาญาณํ, มุจฺจนุปายสมฺปาทนตฺถํ ทิฏฺฐาทีนเวสุปิ สมุทฺทสกุณี วิย ปุนปฺปุนํ สมฺมสนวสปฺปตฺตํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ, จตฺตภริโย ปุริโส วิย ทิฏฺฐาทีนเวสุ เตสุ สงฺขาเรสุ อุเปกฺขนาการปฺปวตฺตํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ, อนิจฺจาทิลกฺขณวิปสฺสนตาย เหฏฺฐา ปวตฺตานํ อฏฺฐนฺนํ วิปสฺสนาญาณานํ, อุทฺธํ มคฺคกฺขเณ อธิคนฺตพฺพานํ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมานญฺจ อนุโลมโต มคฺควีถิยํ โคตฺรภุโต ปุพฺเพ ปวตฺตํ สจฺจานุโลมิกญาณสงฺขาตํ นวมํ อนุโลมญาณนฺติ อิมานิ นว ญาณานิ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา ปฏิปทาภาวโต ติลกฺขณชานนฏฺเฐน, ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเฐน, ปฏิปกฺขโต วิสุทฺธตฺตา จ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม

[55] วิปสฺสนาย ปริปาโก วิปสฺสนาปริปาโก, สงฺขารุเปกฺขาญาณํฯ ตํ อาคมฺม ปฏิจฺจฯ

อิทานิ อปฺปนา อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ‘‘อิทานิ อปฺปนาสงฺขาโต โลกุตฺตรมคฺโค อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพกฺขเณฯ ยํ กิญฺจีติ สงฺขารุเปกฺขาย คหิเตสุ ตีสุ เอกํ ยํ กิญฺจิฯ

[56] วิปสฺสนาย มตฺถกปฺปตฺติยา สิขาปฺปตฺตาฯ อนุโลมญาณสหิตตาย สานุโลมาฯ สา เอว สงฺขาเรสุ อุทาสีนตฺตา สงฺขารุเปกฺขาฯ ยถานุรูปํ อปายาทิโต, สงฺขารนิมิตฺตโต จ วุฏฺฐหนโต วุฏฺฐานสงฺขาตํ มคฺคํ คจฺฉตีติ วุฏฺฐานคามินี

[57] อภิสมฺโภนฺตนฺติ ปาปุณนฺตํฯ

[58] ปริชานนฺโตติ ‘‘เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต อูนาธิก’’นฺติ ปริจฺฉิชฺช ชานนฺโตฯ สจฺฉิกโรนฺโตติ อารมฺมณกรณวเสน ปจฺจกฺขํ กโรนฺโตฯ มคฺคสจฺจํ ภาวนาวเสนาติ มคฺคสจฺจสงฺขาตสฺส สมฺปยุตฺตมคฺคสงฺขาตสฺส จตุตฺถสจฺจสฺส สหชาตาทิปจฺจโย หุตฺวา วฑฺฒนวเสนฯ เอกสฺเสว ญาณสฺส จตุกิจฺจสาธนํ ปทีปาทีนํ วฏฺฏิทาหาทิจตุกิจฺจทสฺสนโต, ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสตี’’ตฺยาทิ (สํ. นิ. 5.1100; วิสุทฺธิ. 2.839) อาคมโต จ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ

[59] ทฺเว ตีณิ ผลจิตฺตานิ ปวตฺติตฺวาติ มคฺคุปฺปตฺติยา อนุรูปโต ทฺเว วา ตีณิ วา ผลจิตฺตานิ อปนีตคฺคิมฺหิ ฐาเน อุณฺหตฺตนิพฺพาปนตฺถาย ฆเฏหิ อภิสิญฺจมานมุทกํ วิย สมุจฺฉินฺนกิเลเสปิ สนฺตาเน ทรถปฏิปฺปสฺสมฺภกานิ หุตฺวา ปวตฺติตฺวา, เตสํ ปวตฺติยาติ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺจเวกฺขณญาณานีติ มคฺคผลาทิวิสยานิ กามาวจรญาณานิ, ยานิ สนฺธาย ‘‘วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหตี’’ติ (มหาว. 23) วุตฺตํฯ

[60] อิทานิ ปจฺจเวกฺขณาย ภูมิํ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคํ ผลญฺจา’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ‘‘อิมินาว วตาหํ มคฺเคน อาคโต’’ติ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติฯ ตโต ‘‘อยํ นาม เม อานิสํโส ลทฺโธ’’ติ ตสฺส ผลํ, ตโต ‘‘อยํ นาม เม ธมฺโม อารมฺมณโต สจฺฉิกโต’’ติ นิพฺพานญฺจ ปณฺฑิโต ปจฺจเวกฺขติฯ ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา ปหีนา’’ติ ปหีเน กิเลเส, ‘‘อิเม นาม อวสิฏฺฐา’’ติ อวสิฏฺฐกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ วา, น วาฯ โกจิ เสกฺโข ปจฺจเวกฺขติ, โกจิ น ปจฺจเวกฺขติฯ ตตฺถ กามจาโรตฺยธิปฺปาโยฯ ตถา หิ มหานาโม สกฺโก ‘‘โก สุ นาม เม ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อปฺปหีโน’’ติ (ม. นิ. 1.175; วิสุทฺธิ. 2.812) อปฺปหีเน กิเลเส ปุจฺฉิฯ อรหโต ปน อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณํ นตฺถิ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา, ตสฺมา ติณฺณํ เสกฺขานํ ปนฺนรส อรหโต จตฺตารีติ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ฉพฺพิสุทฺธิกเมนาติ (วิสุทฺธิ. 2.662 อาทโย) สีลจิตฺตวิสุทฺธีนํ วเสน มูลภูตานํ ทฺวินฺนํ, ทิฏฺฐิวิสุทฺธิอาทีนํ วเสน สรีรภูตานํ จตุนฺนนฺติ เอตาสํ ฉนฺนํ วิสุทฺธีนํ กเมนฯ จตุนฺนํ สจฺจานํ ชานนตา, ปจฺจกฺขกรณโต, กิเลสมเลหิ วิสุทฺธตฺตา จ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม

เอตฺถาติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐาเนฯ

วิสุทฺธิเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิโมกฺขเภทวณฺณนา

[61] ตตฺถ ตสฺมิํ อุทฺเทเสฯ สงฺขาเรสุ ‘‘โย อตฺตาภินิเวโส กมฺมสฺส การโก ผลสฺส จ เวทโก เอโส เม อตฺตา’’ติ เอวํ อภินิเวโส ทฬฺหคฺคาโห, ตํ มุญฺจนฺตี ‘‘อนตฺตา’’ติ ปวตฺตา อนุปสฺสนาว อตฺตสุญฺญตาการานุปสฺสนโต สุญฺญตานุปสฺสนา นาม วิโมกฺขมุขํ ปฏิปกฺขโต วิมุตฺติวเสน วิโมกฺขสงฺขาตสฺส โลกุตฺตรํ มคฺคผลสฺส ทฺวารํ โหติฯ

[62] สงฺขาเรสุ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ปวตฺตา อนุปสฺสนา อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ (อ. นิ. 4.49; ปฏิ. ม. 1.236; วิภ. 939) ปวตฺตํ สญฺญาจิตฺตทิฏฺฐิวิปลฺลาสสงฺขาตํ วิปลฺลาสนิมิตฺตํ มุญฺจนฺตี ปชหนฺตี วิปลฺลาสนิมิตฺตรหิตาการานุปสฺสนโต อนิมิตฺตานุปสฺสนา นาม วิโมกฺขมุขํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

[63] ‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปวตฺตานุปสฺสนา สงฺขาเรสุ ‘‘เอตํ มม, เอตํ สุข’’นฺตฺยาทินา นเยน ปวตฺตํ กามภวตณฺหาสงฺขาตํ ตณฺหาปณิธิํ ตณฺหาปตฺถนํ มุญฺจนฺตี ทุกฺขาการทสฺสเนน ปริจฺจชนฺตี ปณิธิรหิตาการานุปสฺสนโต อปฺปณิหิตานุปสฺสนา นาม

[64] ตสฺมาติ ยสฺมา เอตาสํ ติสฺสนฺนํ เอตานิ ตีณิ นามานิ, ตสฺมา ยทิ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อนตฺตโต วิปสฺสติฯ มคฺโค สุญฺญโต นาม วิโมกฺโข โหติ อาคมนวเสน ลทฺธนามตฺตาฯ

[66] วิปสฺสนาคมนวเสนาติ วิปสฺสนาสงฺขาตาคมนวเสนฯ อาคจฺฉติ เอเตน มคฺโค, ผลญฺจาติ วิปสฺสนามคฺโค อิธ อาคมนํ นามฯ

[67] ยถาวุตฺตนเยนาติ ปุพฺเพ วุตฺตอนตฺตานุปสฺสนาทิวเสนฯ