ปฏฺฐานนยวณฺณนา

[14] เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนยํ วิภาคโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏฺฐานนยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เหตุปจฺจโย’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หิโนติ ปติฏฺฐาติ เอเตนาติ เหตุฯ อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทานํ หิ-สทฺโท อิธ ปติฏฺฐตฺโถติ ทฏฺฐพฺโพฯ หิโนติ วา เอเตน กมฺมนิทานภูเตน อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺเตน มูเลน วิย ปาทโป ตปฺปจฺจยํ ผลํ คจฺฉติ ปวตฺตติ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ อาปชฺชตีติ เหตุฯ เหตุ จ โส ปจฺจโย จาติ เหตุปจฺจโยฯ เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย, เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติฯ มูลฏฺเฐน เหตุ, อุปการฏฺเฐน ปจฺจโยติ สงฺเขปโต มูลฏฺเฐน อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโยฯ โส ปน ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานานํ, ปฏิสนฺธิยํ กมฺมสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ อุภยตฺถ สมฺปยุตฺตานํ นามธมฺมานญฺจ รุกฺขสฺส มูลานิ วิย สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนสงฺขาตมูลฏฺเฐน อุปการกา ฉ ธมฺมาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อาลมฺพียติ ทุพฺพเลน วิย ทณฺฑาทิกํ จิตฺตเจตสิเกหิ คยฺหตีติ อารมฺมณํฯ จิตฺตเจตสิกา หิ ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ ปวตฺตนฺติ, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจโย นามฯ น หิ โส ธมฺโม อตฺถิ, โย จิตฺตเจตสิกานํ อารมฺมณปจฺจยภาวํ น คจฺเฉยฺยฯ อตฺตาธีนปฺปวตฺตีนํ ปติภูโต ปจฺจโย อธิปติปจฺจโยฯ

น วิชฺชติ ปจฺจยุปฺปนฺเนน สห อนฺตรํ เอตสฺส ปจฺจยสฺสาติ อนนฺตรปจฺจโยฯ สณฺฐานาภาเวน สุฏฺฐุ อนนฺตรปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจโยฯ อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปจิตฺตุปฺปาทชนนสมตฺโถ ปุริมปุริมนิรุทฺโธ ธมฺโม ‘‘อนนฺตรปจฺจโย’’, ‘‘สมนนฺตรปจฺจโย’’ติ จ วุจฺจติฯ พฺยญฺชนมตฺเตเนว หิ เนสํ วิเสโสฯ อตฺถโต ปน อุภยมฺปิ สมนนฺตรนิรุทฺธสฺเสวาธิวจนํฯ

น หิ เตสํ อตฺถโต เภโท อุปลพฺภติ ฯ ยํ ปน เกจิ วทนฺติ ‘‘อตฺถานนฺตรตาย อนนฺตรปจฺจโย, กาลานนฺตรตาย สมนนฺตรปจฺจโย’’ติ, ตํ ‘‘นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ผลสมาปตฺติยา สมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ตฺยาทีหิ (ปฏฺฐา. 1.1.417) วิรุชฺฌติฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ หิ สตฺตาหาทิกาลํ นิรุทฺธํ ผลสมาปตฺติยา สมนนฺตรปจฺจโย, ตสฺมา อภินิเวสํ อกตฺวา พฺยญฺชนมตฺตโตเวตฺถ นานากรณํ ปจฺเจตพฺพํ, น อตฺถโตฯ ปุพฺพธมฺมนิโรธสฺส หิ ปจฺฉาชาตธมฺมุปฺปาทนสฺส จ อนฺตราภาเวน อุปฺปาทนสมตฺถตาย นิโรโธ อนนฺตรปจฺจยตา, ‘‘อิทมิโต อุทฺธํ, อิทํ เหฏฺฐา, อิทํ สมนฺตโต’’ติ อตฺตนา เอกตฺตํ อุปเนตฺวา วิย สุฏฺฐุ อนนฺตรภาเวน อุปฺปาเทตุํ สมตฺถํ หุตฺวา นิโรโธ สมนนฺตรปจฺจยตาติ เอวํ พฺยญฺชนมตฺตโตว เภโทฯ นิโรธปจฺจยสฺสปิ หิ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส อสญฺญุปฺปตฺติยา ปุริมสฺส จ จุติจิตฺตสฺส กาลนฺตเรปิ อุปฺปชฺชนฺตานํ ผลปฏิสนฺธีนํ อนฺตรา สมานชาติเยน อรูปธมฺเมน พฺยวธานาภาวโต ภินฺนชาติกานญฺจ รูปธมฺมานํ พฺยวธานกรเณ อสมตฺถตาย นิรนฺตรุปฺปาทเน เอกตฺตํ อุปเนตฺวา วิย อุปฺปาทเน จ สมตฺถตา อตฺถีติ เตสมฺปิ อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยตา ลพฺภติ, ตสฺมา ธมฺมโต อวิเสเสปิ ตถา ตถา พุชฺฌนกานํ เวเนยฺยานํ วเสน อุปสคฺคตฺถวิเสสมตฺตโตว เภโท ปจฺเจตพฺโพติฯ

อตฺตโน อนุปฺปตฺติยา สหุปฺปนฺนานมฺปิ อนุปฺปตฺติโต ปกาสสฺส ปทีโป วิย สหุปฺปนฺนานํ สหุปฺปาทภาเวน ปจฺจโย สหชาตปจฺจโย, อรูปิโน จตุกฺขนฺธา, จตฺตาโร มหาภูตา, ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุวิปากา จ ธมฺมาฯ

อญฺญมญฺญํ อุปตฺถมฺภยมานํ ติทณฺฑํ วิย อตฺตโน อุปการกธมฺมานํ อุปตฺถมฺภกภาเวน ปจฺจโย อญฺญมญฺญปจฺจโยฯ

อญฺญมญฺญตาวเสเนว จ อุปการกตา อญฺญมญฺญปจฺจยตา, น สหชาตมตฺเตนาติ อยเมเตสํ ทฺวินฺนํ วิเสโสฯ ตถา หิ สหชาตปจฺจยภาวีเยว โกจิ อญฺญมญฺญปจฺจโย น โหติ จิตฺตชรูปานํ สหชาตปจฺจยภาวิโน นามสฺส อุปาทารูปานํ สหชาตปจฺจยภาวีนํ มหาภูตานญฺจ อญฺญมญฺญปจฺจยภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตาฯ ยทิ หิ สหชาตภาเวเนว อตฺตโน อุปการกานํ อุปการกตา อญฺญมญฺญปจฺจยตา สิยา, ตทา สหชาตอญฺญมญฺญปจฺจเยหิ สมาเนหิ ภวิตพฺพนฺติฯ

จิตฺตกมฺมสฺส ปโฏ วิย สหชาตนามรูปานํ นิสฺสยภูตา จตุกฺขนฺธา, ตรุปพฺพตาทีนํ ปถวี วิย อาธารณโตเยว สหชาตรูปสตฺตวิญฺญาณธาตูนํ ยถากฺกมํ นิสฺสยา ภูตรูปํ, วตฺถุ จาติ อิเม นิสฺสยปจฺจโย นาม นิสฺสียติ นิสฺสิตเกหีติ กตฺวา, พลวภาเวน นิสฺสโย ปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโย อุป-สทฺทสฺส อติสยโชตกตฺตา, ตสฺส ปน เภทํ วกฺขติฯ

ฉ วตฺถูนิ, ฉ อารมฺมณานิ จาติ อิเม ปจฺจยุปฺปนฺนโต ปฐมํ อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺตมานภาเวน อุปการโก ปุเรชาตปจฺจโยฯ ปจฺฉาชาตปจฺจเย อสติ สนฺตานฏฺฐิติเหตุภาวํ อาคจฺฉนฺตสฺส กายสฺส อุปตฺถมฺภนภาเวน อุปการกา ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปจฺฉาชาตปจฺจโยฯ โส คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสา เจตนา วิย ทฏฺฐพฺโพฯ

ปุริมปุริมปริจิตคนฺโถ วิย อุตฺตรอุตฺตรคนฺถสฺส กุสลาทิภาเวน อตฺตสทิสสฺส ปคุณพลวภาววิสิฏฺฐอตฺตสมานชาติยตาคาหณํ อาเสวนํ, เตน ปจฺจยา สชาติยธมฺมานํ สชาติยธมฺมาว อาเสวนปจฺจโยฯ

ภินฺนชาติกา หิ ภินฺนชาติเกหิ อาเสวนปคุเณน ปคุณพลวภาววิสิฏฺฐํ กุสลาทิภาวสงฺขาตํ อตฺตโน คติํ คาหาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, น จ สยํ ตโต คณฺหนฺติ, เต ปน อนนฺตราตีตานิ โลกิยกุสลากุสลานิ เจว อนาวชฺชนกิริยชวนานิ จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ จิตฺตปฺปโยคสงฺขาตกิริยาภาเวน สหชาตานํ นานากฺขณิกานํ วิปากานํ, กฏตฺตารูปานญฺจ อุปการิกา เจตนา กมฺมปจฺจโยฯ

อตฺตโน นิรุสฺสาหสนฺตภาเวน สหชาตนามรูปานํ นิรุสฺสาหสนฺตภาวาย อุปการกา วิปากจิตฺตเจตสิกา วิปากปจฺจโยฯ เต หิ ปโยเคน อสาเธตพฺพตาย กมฺมสฺส กฏตฺตา นิปฺผชฺชมานมตฺตโต นิรุสฺสาหสนฺตภาวา โหนฺติ, น กิเลสวูปสมสนฺตภาวาฯ ตถา สนฺตภาวโตเยว หิ ภวงฺคาทโย ทุพฺพิญฺเญยฺยาฯ อภินิปาตสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณมตฺตา ปน วิปากา ทุพฺพิญฺเญยฺยาวฯ ชวนปฺปวตฺติยาว เนสํ รูปาทิคฺคหิตตา วิญฺญายติฯ

รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกตฺเตน อุปการกา จตฺตาโร อาหารา อาหารปจฺจโยฯ สติปิ หิ ชนกภาเว อุปตฺถมฺภกตฺตเมว อาหารสฺส ปธานกิจฺจํฯ ชนยนฺโตปิ อาหาโร อวิจฺเฉทวเสน อุปตฺถมฺเภนฺโต ว ชเนตีติ อุปตฺถมฺภกภาโว ว อาหารภาโวฯ เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมหิ อตฺตานํ อนุวตฺตาปนสงฺขาตาธิปติยฏฺเฐน ปจฺจโย อินฺทฺริยปจฺจโยฯ

อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขณูปนิชฺฌานวเสน อุปคนฺตฺวา อารมฺมณนิชฺฌานกา วิตกฺกาทโย ฌานปจฺจโยฯ สุคติโต ปุญฺญโต, ทุคฺคหิโต ปาปโต วา นิยฺยานฏฺเฐน อุปการกา สมฺมาทิฏฺฐาทโย มคฺคปจฺจโยฯ

ปรมตฺถโต ภินฺนาปิ เอกีภาวคตา วิย เอกุปฺปาทาทิภาวสงฺขาตสมฺปโยคลกฺขเณน อุปการกา นามธมฺมา ว สมฺปยุตฺตปจฺจโยฯ

อญฺญมญฺญสมฺพนฺธตาย ยุตฺตาปิ สมานา วิปฺปยุตฺตภาเวน วิสํสฏฺฐตาย นานตฺตุปคมเนน อุปการกา วตฺถุจิตฺตเจตสิกา วิปฺปยุตฺตปจฺจโยฯ

ปจฺจุปฺปนฺนสภาวสงฺขาเตน อตฺถิภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปตฺถมฺภกตฺเตน อุปการกา ‘‘สหชาตํ ปุเรชาต’’นฺตฺยาทินา วกฺขมานธมฺมา อตฺถิปจฺจโยฯ สติปิ หิ ชนกตฺเต ฐิติยํเยว สาติสโย อตฺถิปจฺจยานํ พฺยาปาโรติ อุปตฺถมฺภกตาว เตสํ คหิตาฯ เอกสฺมิํ ผสฺสาทิสมุทาเย ปวตฺตมาเน ทุติยสฺส อภาวโต อตฺตโน ฐิติยา โอกาสํ อลภนฺตานํ อนนฺตรมุปฺปชฺชมานกจิตฺตเจตสิกานํ โอกาสทานวเสน อุปการกา อนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา นตฺถิปจฺจโยฯ

อตฺตโน สภาวาวิคมเนน อปฺปวตฺตมานานํ วิคตภาเวน อุปการกาเยว ธมฺมา วิคตปจฺจโยฯ นิโรธานุปคมนวเสน อุปการกา อตฺถิปจฺจยา ว อวิคตปจฺจโยฯ สสภาวตามตฺเตน อุปการกตา อตฺถิปจฺจยตา, นิโรธานุปคมนวเสน อุปการกตา อวิคตปจฺจยตาติ ปจฺจยตาวิเสโส เนสํ ธมฺมาวิเสเสปิ ทฏฺฐพฺโพฯ ธมฺมานญฺหิ สมตฺถตาวิเสสํ สพฺพากาเรน ญตฺวา ภควตา จตุวีสติปจฺจยา เทสิตาติ ภควติ สทฺธาย ‘‘เอวํ วิเสสา เอเต ธมฺมา’’ติ สุตมยญาณํ อุปฺปาเทตฺวา จินฺตาภาวนามยญาเณหิ ตทภิสมยาย โยโค กรณีโยฯ อวิเสเสปิ หิ ธมฺมสามคฺคิยสฺส ตถา ตถา วิเนตพฺพปุคฺคลานํ วเสน เหฏฺฐา วุตฺโตปิ ปจฺจโย ปุน ปการนฺเตน วุจฺจติ อเหตุกทุกํ วตฺวาปิ เหตุวิปฺปยุตฺตทุกํ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[15] นามํ จตุกฺขนฺธสงฺขาตํ นามํ ตาทิสสฺเสว นามสฺส ฉธา ฉหากาเรหิ ปจฺจโย โหติ, ตเทว นามรูปีนํ สมุทิตานํ ปญฺจธา ปจฺจโย โหติ, รูปสฺส ปุน ภูตุปาทายเภทสฺส เอกธา ปจฺจโย โหติ, รูปญฺจ นามสฺส เอกธา ปจฺจโย, ปญฺญตฺตินามรูปานิ นามสฺส ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา ปจฺจยา โหนฺติ, ทฺวยํ ปน นามรูปทฺวยํ สมุทิตํ ทฺวยสฺส ตาทิสสฺเสว นามรูปทฺวยสฺส นวธา ปจฺจโย เจติ เอวํ ปจฺจยา ฉพฺพิธา ฐิตาฯ

[16] วิปากพฺยากตํ กมฺมวเสน วิปากภาวปฺปตฺตํ กมฺมเวคกฺขิตฺตปติตํ วิย หุตฺวา ปวตฺตมานํ อตฺตโน สภาวํ คาเหตฺวา ปริภาเวตฺวา เนว อญฺญํ ปวตฺเตติ, น จ ปุริมวิปากานุภาวํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติฯ ‘‘น มคฺคปจฺจยา อาเสวเน เอก’’นฺติ (ปฏฺฐา. 1.1.221) วจนโต จ อเหตุกกิริเยสุ หสิตุปฺปาทสฺเสว อาเสวนตาอุทฺธรเณน อาวชฺชนทฺวยํ อาเสวนปจฺจโย น โหติ, ตสฺมา ชวนาเนว อาเสวนปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘ปุริมานิ ชวนานี’’ตฺยาทิฯ อวิเสสวจเนเปตฺถ โลกิยกุสลากุสลาพฺยากตชวนาเนว ทฏฺฐพฺพานิ โลกุตฺตรชวนานํ อาเสวนภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตาฯ

เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ ปฏฺฐานฏฺฐกถายํ (ปฏฺฐา. อฏฺฐ. 1.12) ‘‘โลกุตฺตโร ปน อาเสวนปจฺจโย นาม นตฺถี’’ติฯ ตตฺถ หิ กุสลํ ภินฺนชาติกสฺส ปุเรจรตฺตา น เตน อาเสวนคุณํ คณฺหาเปติ, ผลจิตฺตานิ จ ชวนวเสน อุปฺปชฺชมานานิปิ วิปากาพฺยากเต วุตฺตนเยน อาเสวนํ น คณฺหนฺติ, น จ อญฺญํ คาหาเปนฺติฯ ยมฺปิ ‘‘อาเสวนวินิมุตฺตํ ชวนํ นตฺถี’’ติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ, ตมฺปิ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ วิญฺญายติฯ อิตรถา อาจริยสฺส อสมเปกฺขิตาภิธายกตฺตปฺปสงฺโค สิยาฯ มคฺโค ปน โคตฺรภุโต อาเสวนํ น คณฺหาตีติ นตฺถิ ภูมิอาทิวเสน นานาชาติตาย อนธิปฺเปตตฺตาฯ

ตถา หิ วุตฺตํ ปฏฺฐาเน ‘‘โคตฺรภุ มคฺคสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย, โวทานํ มคฺคสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.426)ฯ เอกุปฺปาทาทิจตุพฺพิธสมฺปโยคลกฺขณาภาวโต สหุปฺปนฺนานมฺปิ รูปธมฺมานํ สมฺปยุตฺตปจฺจยตา นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อญฺญมญฺญ’’นฺติฯ

[17] เหตุฌานงฺคมคฺคงฺคานิ สหชาตานํ นาม รูปานนฺติ ตโยเปเต ปฏิสนฺธิยํ กมฺมสมุฏฺฐานานํ, ปวตฺติยํ จิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ, อุภยตฺถ สหชาตานํ นามานญฺจ เหตาทิปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติฯ ‘‘สหชาตรูปนฺติ หิ สพฺพตฺถ ปฏิสนฺธิยํ กมฺมสมุฏฺฐานานํ, ปวตฺติยํ จิตฺตสมุฏฺฐานาน’’นฺติ วกฺขติฯ สหชาตา เจตนาติ อนฺตมโส จกฺขุวิญฺญาณาทีหิปิ สหชาตเจตนาฯ สหชาตานํ นาม รูปานนฺติ สพฺพาปิ เจตนา นามานํ, ปฏิสนฺธิสหคตา เจตนา กมฺมสมุฏฺฐานรูปานํ, ปวตฺติยํ รูปสมุฏฺฐาปกจิตฺตสหคตา เจตนา จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานญฺจฯ นานากฺขณิกา เจตนาติ วิปากกฺขณโต นานากฺขเณ อตีตภวาทีสุ นิพฺพตฺตา กุสลากุสลเจตนาฯ นามรูปานนฺติ อุภยตฺถาปิ นามรูปานํฯ วิปากกฺขนฺธาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณาทิกา วิปากา อรูปกฺขนฺธาฯ กมฺมสมุฏฺฐานมฺปิ หิ รูปํ วิปากโวหารํ น ลภติ อรูปธมฺมภาเวน, สารมฺมณภาเวน จ กมฺมสทิเสสุ อรูปธมฺเมสฺเวว วิปาก-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตาฯ

[18] ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺสาติ ปจฺจยธมฺมโต ปุเร อุปฺปนฺนสฺส อิมสฺส รูปกายสฺสฯ กถํ ปน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปุเร นิพฺพตฺติยํ ปจฺฉาชาตสฺส ปจฺจยตาติ? นนุ วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉาชาตปจฺจเย อสติ สนฺตานฏฺฐิติเหตุกภาวํ อาคจฺฉนฺตสฺสา’’ติ, ตสฺมา สนฺตานปฺปวตฺตสฺส เหตุภาวุปตฺถมฺภเน อิมสฺส พฺยาปาโรติ น โกจิ วิโรโธฯ

[19] ปฏิสนฺธิยํ จกฺขาทิวตฺถูนํ อสมฺภวโต, สติ จ สมฺภเว ตํตํวิญฺญาณานํ ปจฺจยภาวานุปคมนโต, หทยวตฺถุโน จ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน สหุปฺปนฺนสฺส ปุเรชาตกตาภาวโต วุตฺตํ ‘‘ฉวตฺถูนิ ปวตฺติย’’นฺติฯ ‘‘ปญฺจารมฺมณานิ ปญฺจวิญฺญาณวีถิยา’’ติ จ อิทํ อารมฺมณปุเรชาตนิทฺเทเส อาคตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปญฺหาวาเร ปน ‘‘เสกฺขา วา ปุถุชฺชนา วา จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตี’’ตฺยาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.424) อวิเสเสน ปจฺจุปฺปนฺนจกฺขาทีนมฺปิ คหิตตฺตา ธมฺมารมฺมณมฺปิ อารมฺมณปุเรชาตํ มโนวิญฺญาณวีถิยา ลพฺภติฯ อตฺถโต เหตํ สิทฺธํ, ยํ ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมารมฺมณํ คเหตฺวา มโนทฺวาริกวีถิ ปวตฺตติ, ตํ ตสฺส อารมฺมณปุเรชาตํ โหตีติฯ

[22] ปกติยา เอว ปจฺจยนฺตรรหิเตน อตฺตโน สภาเวเนว อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยฯ อารมฺมณานนฺตเรหิ อสํมิสฺโส ปุถเคว โกจิ อุปนิสฺสโยติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ปกโต อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยฯ ปกโตติ เจตฺถ ป-กาโร อุปสคฺโค, โส อตฺตโน ผลสฺส อุปฺปาทนสมตฺถภาเวน สนฺตาเน นิปฺผาทิตภาวํ, อาเสวิตภาวญฺจ ทีเปติ, ตสฺมา อตฺตโน สนฺตาเน นิปฺผนฺโน ราคาทิ, สทฺธาทิ, อุปเสวิโต วา อุตุโภชนาทิ ปกตูปนิสฺสโยฯ ตถา เจว นิทฺทิสติฯ

[23] ครุกตนฺติ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขิตํฯ ตถา หิ ‘‘ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขตี’’ตฺยาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.413) ทานสีลอุโปสถกมฺมปุพฺเพกตสุจิณฺณฌานโคตฺรภุโวทานมคฺคาทีนิ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณวเสน อสฺส นิทฺเทโส ปวตฺโตฯ

[24] ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ขนฺธานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ตฺยาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.423) นเยน อนนฺตรปจฺจเยน สทฺธิํ นานตฺตํ อกตฺวา อนนฺตรูปนิสฺสยสฺส อาคตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อนนฺตรนิรุทฺธา’’ตฺยาทิฯ เอวํ สนฺเตปิ อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปจิตฺตุปฺปาทวเสน อนนฺตรปจฺจโย, พลวการณวเสน อนนฺตรูปนิสฺสยปจฺจโยติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

[25] ยถารหํ อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ ราคาทโย…เป.… เสนาสนญฺจาติ โยชนาฯ ราคาทโย หิ อชฺฌตฺตํ นิปฺผาทิตา, ปุคฺคลาทโย พหิทฺธา เสวิตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ อาจริเยน –

‘‘ราคสทฺธาทโย ธมฺมา, อชฺฌตฺตมนุวาสิตา;

สตฺตสงฺขารธมฺมา จ, พหิทฺโธปนิเสวิตา’’ติฯ (นาม. ปริ. 827);

อถ วา อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ กุสลาทิธมฺมานนฺติ ยถาฐิตวเสเนว โยชนา อตฺตโน หิ ราคาทโย จ อตฺตโน กุสลาทิธมฺมานํ กลฺยาณมิตฺตสฺส สทฺธาทิเก นิสฺสาย กุสลํ กโรนฺตานํ ปเรสญฺจ นิสฺสยา โหนฺติฯ

ตตฺถ กามราคาทโย นิสฺสาย กามภวาทีสุ นิพฺพตฺตนตฺถํ, ราคาทิวูปสมตฺถญฺจ ทานสีลอุโปสถชฺฌานาภิญฺญาวิปสฺสนามคฺคภาวนา, ราคาทิเหตุกา จ อุปรูปริราคาทโย โหนฺตีติ ยถารหํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ ยญฺหิ นิสฺสาย ยสฺส ยสฺส สมฺภโว, ตํ ตํ ตสฺส ตสฺส ปกตูปนิสฺสโย โหติฯ ปจฺจยมหาปเทโส เหส, ยทิทํ ‘‘อุปนิสฺสยปจฺจโย’’ติ วุตฺตํฯ ตถา จาห ‘‘พหุธา โหติ ปกตูปนิสฺสโย’’ติฯ สทฺธาทโยติ สีลสุตจาคปญฺญาฯ

อตฺตโน สทฺธาทิกญฺหิ อุปนิสฺสาย อตฺตโน ทานสีลาทโย, ตถา กลฺยาณมิตฺตานํ สทฺธาทโย อุปนิสฺสาย ปเรสญฺจ ทานสีลาทโย โหนฺตีติ ปากฏเมตํฯ สุขํ ทุกฺขนฺติ กายิกํ สุขํ ทุกฺขํฯ ปุคฺคโลติ กลฺยาณมิตฺตาทิปุคฺคโลฯ โภชนนฺติ สปฺปายาทิโภชนํ, อุตุปิ ตาทิโสวฯ

[27] ‘‘อธิปติ…เป.… ปจฺจยา โหนฺตี’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรตุํ ‘‘ตตฺถ ครุกตมารมฺมณ’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ ครุกตมารมฺมณนฺติ ปจฺจเวกฺขณอสฺสาทาทินา ครุกตํ อารมฺมณํฯ ตญฺหิ ฌานมคฺคผลวิปสฺสนานิพฺพานาทิเภทํ ปจฺจเวกฺขณอสฺสาทาทิมคฺคผลาทิธมฺเม อตฺตาธีเน กโรตีติ อารมฺมณาธิปติ นามฯ ครุกาตพฺพตามตฺเตน อารมฺมณาธิปติฯ ครุกโตปิ พลวการณฏฺเฐน อารมฺมณูปนิสฺสโยติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ สหชาตา…เป.… นามรูปานนฺติ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสานํ, วเสน จตุพฺพิโธปิ สหชาตาธิปติ ยถารหํ สหชาตนามรูปานํ ปวตฺติยํเยว สหชาตาธิปติวเสน ปจฺจโยฯ

[28] รูปธมฺมสฺส อรูปธมฺมํ ปติ สหชาตปจฺจยตา ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุวเสน วุตฺตาติ อาห ‘‘วตฺถุวิปากา อญฺญมญฺญ’’นฺติ –

[30] ยสฺมา ปน อญฺญมญฺญุปตฺถมฺภนวเสเนว อญฺญมญฺญปจฺจยตา, น สหชาตมตฺตโตติ ปวตฺติยํ รูปํ นามานํ อญฺญมญฺญปจฺจโย น โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อญฺญมญฺญ’’นฺติฯ ตถา อุปาทารูปานิ จ ภูตรูปานํ อญฺญมญฺญปจฺจยา น โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘มหาภูตา อญฺญมญฺญ’’นฺติฯ

[31] นนุ จ ‘‘อรูปิโน อาหารา สหชาตานํ นามรูปาน’’นฺติ วุตฺตํ, เอวญฺจ สติ อสญฺญีนํ สหชาตาหารสฺส อสมฺภวโต ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติ กถมิทํ นียตีติ? วุจฺจเต – มโนสญฺเจตนาหารวสปฺปวตฺตสฺส กมฺมสฺส , ตํสหคตานมฺปิ วา เสสาหารานํ กมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจยตฺตปริยายํ คเหตฺวา สพฺพสตฺตานํ อาหารฏฺฐิติกตา วุตฺตา, น อาหารปจฺจยภาวโตติฯ

[32] ‘‘ปญฺจ ปสาทา’’ตฺยาทีสุ นนุ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยา น คหิตาติ? สจฺจํ น คหิตาฯ ยทิปิ เตสํ ลิงฺคาทีหิ อนุวตฺตนียตา อตฺถิ, สา ปน น ปจฺจยภาวโตฯ ยถา หิ ชีวิตาหารา เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ, เตสํ อนุปาลกา อุปตฺถมฺภกา อตฺถิ, อวิคตปจฺจยภูตา จ โหนฺติ, น เอวํ อิตฺถิปุริสภาวา ลิงฺคาทีนํ เกนจิ อุปกาเรน อุปการา โหนฺติฯ เกวลํ ปน ยถาสเกเหว กมฺมาทิปจฺจเยหิ ปวตฺตมานํ ลิงฺคาทีนํ ยถา อิตฺถาทิคฺคหณสฺส ปจฺจยภาโว โหติ, ตโต อญฺเญนากาเรน ตํ-สหิตสนฺตาเน อปฺปวตฺติโต ลิงฺคาทีหิ อนุวตฺตนียตา, อินฺทฺริยตา จ เนสํ วุจฺจติ, ตสฺมา น เตสํ อินฺทฺริยปจฺจยภาโว วุตฺโตฯ

[33] เยสํ นามานํ จกฺขาทีนํ อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺตานํ วิย ปวตฺตานํ, เยสญฺจ รูปานํ นามสนฺนิสฺสเยเนว อุปฺปชฺชมานานํ สมฺปโยคาสงฺกา โหติ, เตสเมว วิปฺปยุตฺตปจฺจยตาฯ รูปานํ ปน รูเปหิ สาสงฺกา นตฺถิฯ วตฺถุสนฺนิสฺสเยเนว ชายนฺตานํ วิสยภาวมตฺตํ อารมฺมณนฺติ เตนาปิ เตสํ สมฺปโยคาสงฺกา นตฺถีติ เยสํ สมฺปโยคาสงฺกา อตฺถิ, เตสเมว วิปฺปยุตฺตปจฺจยตาปิ วุตฺตาติ อาห ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ วตฺถู’’ตฺยาทิฯ

[34] สพฺพถา สพฺพากาเรน ยถารหํ นามวเสน วุตฺตํ ติวิธํ สหชาตํ, ทุวิธํ ปุเรชาตํ, เอกวิธํ ปจฺฉาชาตญฺจ ปจฺจยชาตํ, อาหาเรสุ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ อยํ ปญฺจวิโธปิ อตฺถิปจฺจโย, อวิคตปจฺจโย จ โหติฯ

ปจฺจุปฺปนฺนสภาเวน อตฺถิภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปตฺถมฺภกตฺตา อตฺถิภาวาภาเวน อนุปการกานเมว อตฺถิภาเวน อุปการกตา อตฺถิปจฺจยภาโวติ นตฺถิ นิพฺพานสฺส สพฺพทา ภาวิโน อตฺถิปจฺจยตา, อวิคตปจฺจยตา จฯ อุปฺปาทาทิยุตฺตานํ วา นตฺถิภาโวปการกตาวิรุทฺโธ, วิคตภาโวปการกตาวิรุทฺโธ จ อุปการกภาโว อตฺถิปจฺจยตาทิกาติ น ตสฺส ตปฺปจฺจยตฺตปฺปสงฺโคฯ รูปชีวิตินฺทฺริยญฺเจตฺถ โอชา วิย ฐิติกฺขเณว อุปการกตฺตา สหชาตปจฺจเยสุ น คยฺหตีติ วิสุํ วุตฺตํฯ

[35] อิทานิ สพฺเพปิ ปจฺจยา สงฺเขปโตปิ จตุธาเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺมณู…เป.… คจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ น หิ โส โกจิ ปจฺจโย อตฺถิ, โย จิตฺตเจตสิกานํ อารมฺมณภาวํ น คจฺเฉยฺย, สกสกปจฺจยุปฺปนฺนสฺส จ อุปนิสฺสยภาวํ น คจฺฉติ, กมฺมเหตุกตฺตา จ โลกปฺปวตฺติยา ผลเหตูปจารวเสน สพฺเพปิ กมฺมสภาวํ นาติวตฺตนฺติ, เต จ ปรมตฺถโต โลกสมฺมุติวเสน จ วิชฺชมานาเยวาติ สพฺเพปิ จตูสุ สโมธานํ คจฺฉนฺติฯ

[36] อิทานิ ยํ วุตฺตํ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘สหชาตรูป’’นฺติ, ตํ สพฺพํ น อวิเสสโต ทฏฺฐพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สหชาตรูป’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ ปฏิสนฺธิยญฺหิ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปาภาวโต ปวตฺติยํ กมฺมสมุฏฺฐานานญฺจ จิตฺตเจตสิเกหิ สหุปฺปตฺตินิยมาภาวโต สหชาตรูปนฺติ สพฺพตฺถาปิ ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปสงฺขาตกมฺมชรูปานญฺจ วเสน ทุวิธํ โหติฯ กมฺมสฺส กตตฺตา นิพฺพตฺตมานานิ รูปานิ กฏตฺตารูปานิฯ

[37] อิติ เอวํ วุตฺตนเยน สมฺภวา ยถาสมฺภวํ เตกาลิกา อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนนตฺถิวิคตวเสน ปญฺจนฺนํ อตีตกาลิกานํ, กมฺมปจฺจยสฺส อตีตวตฺตมานวเสน ทฺวิกาลิกสฺส, อารมฺมณอธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยานํ ติกาลิกานํ , อิตเรสํ ปนฺนรสนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกานญฺจ วเสน กาลตฺตยวนฺโต, นิพฺพานปญฺญตฺติวเสน กาลวิมุตฺตา จ, จกฺขาทิราคาทิสทฺธาทิวเสน อชฺฌตฺติกา จ, ปุคฺคลอุตุโภชนาทิวเสน ตโต พหิทฺธา จ, ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน สงฺขตา จ, กถา ตปฺปฏิปกฺขภาเวน อสงฺขตา จ ธมฺมา ปญฺญตฺตินามรูปานํ วเสน สงฺเขปโต ติวิธา ฐิตา สพฺพถา ปฏฺฐาเน อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐาเน ปกรเณ จตุวีสติสงฺขาตา ปจฺจยา นามาติ โยชนาฯ

[38] ตตฺถาติ เตสุ ปญฺญตฺตินามรูเปสุฯ

ปฏฺฐานนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺญตฺติเภทวณฺณนา

[39] วจนียวาจกเภทา ทุวิธา ปญฺญตฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ปญฺญาปิยตฺตา’’ตฺยาทิฯ ปญฺญาปิยตฺตาติ เตน เตน ปกาเรน ญาเปตพฺพตฺตา, อิมินา รูปาทิธมฺมานํ สมูหสนฺตานาทิอวตฺถาวิเสสาทิเภทา สมฺมุติสจฺจภูตา อุปาทาปญฺญตฺติสงฺขาตา อตฺถปญฺญตฺติ วุตฺตาฯ สา หิ นามปญฺญตฺติยา ปญฺญาปียติฯ ปญฺญาปนโตติ ปกาเรหิ อตฺถปญฺญตฺติยา ญาปนโตฯ อิมินา หิ ปญฺญาเปตีติ ‘‘ปญฺญตฺตี’’ติ ลทฺธนามานํ อตฺถานํ อภิธานสงฺขาตา นามปญฺญตฺติ วุตฺตาฯ

[40] ภูตปริณามาการมุปาทายาติ ปถวาทิกานํ มหาภูตานํ ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานานํ ปตฺถฏสงฺคหตาทิอากาเรน ปริณามาการํ ปริณตภาวสงฺขาตํ อาการํ อุปาทาย นิสฺสยํ กตฺวาฯ ตถา ตถาติ ภูมาทิวเสนฯ ภูมิปพฺพตาทิกาติ ภูมิปพฺพตรุกฺขาทิกา สนฺตานปญฺญตฺติฯ