8. ปจฺจยปริจฺเฉทวณฺณนา

[1] อิทานิ ยถาวุตฺตนามรูปธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏฺฐานนยวเสน ปจฺจเย ทสฺเสตุํ ‘‘เยส’’นฺตฺยาทิ อารทฺธํฯ เยสํ ปจฺจเยหิ สงฺขตตฺตา สงฺขตานํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ เย ปจฺจยธมฺมา ยถา เยนากาเรน ปจฺจยา ฐิติยา, อุปฺปตฺติยา จ อุปการกา, ตํ วิภาคํ เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ, เตสํ ปจฺจยานํ, ตสฺส จ ปจฺจยาการสฺส ปเภทํ อิห อิมสฺมิํ สมุจฺจยสงฺคหานนฺตเร ฐาเน ยถารหํ ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม สติ ตํตํปจฺจยานํ ตํตํปจฺจยภาวาการานุรูปํ อิทานิ ปวกฺขามีติ โยชนาฯ

[2] ตตฺถ ปจฺจยสามคฺคิํ ปฏิจฺจ สมํ คนฺตฺวา ผลานํ อุปฺปาโท เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ปจฺจยากาโรฯ นานปฺปการานิ ฐานานิ ปจฺจยา เอตฺถาตฺยาทินา ปฏฺฐานํ, อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานมหาปกรณํ, ตตฺถ เทสิตนโย ปฏฺฐานนโยฯ

[3] ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ นเยสุฯ ตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส ภาเวน ภวนสีลสฺส ภาโว ตพฺภาวภาวีภาโว, โสเยว อาการมตฺตํ, เตน อุปลกฺขิโต ตพฺภาวภาวีภาวาการมตฺโตปลกฺขิโตฯ เอเตเนว ตทภาวาภาวาการมตฺโตปลกฺขิตตาปิ อตฺถโต ทสฺสิตา โหติฯ อนฺวยพฺยติเรกวเสน หิ ปจฺจยลกฺขณํ ทสฺเสตพฺพํฯ เตนาห ภควา – ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทมุปฺปชฺชติฯ อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติ (ม. นิ. 1.404, 406; สํ. นิ. 2.21; อุทา. 1, 2)ฯ ปฏิจฺจ ผลํ เอติ เอตสฺมาติ ปจฺจโยฯ ติฏฺฐติ ผลํ เอตฺถ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐิติ, อาหจฺจ วิเสเสตฺวา ปวตฺตา ปจฺจยสงฺขาตา ฐิติ อาหจฺจปจฺจยฏฺฐิติฯ

ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย หิ ตพฺภาวภาวีภาวาการมตฺตํ อุปาทาย ปวตฺตตฺตา เหตาทิปจฺจยนิยมวิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา อวิเสสโตว ปวตฺตติ, อยํ ปน เหตาทิตํตํปจฺจยานํ ตสฺส ตสฺส ธมฺมนฺตรสฺส ตํตํปจฺจยภาวสามตฺถิยาการวิเสสํ อุปาทาย วิเสเสตฺวา ปวตฺโตติ อาหจฺจปจฺจยฏฺฐิติมารพฺภ ปวุจฺจตีติฯ เกจิ ปน ‘‘อาหจฺจ กณฺฐตาลุอาทีสุ ปหริตฺวา วุตฺตา ฐิติ อาหจฺจปจฺจยฏฺฐิตี’’ติ วณฺเณนฺติฯ ตํ ปน สวนมตฺเตเนว เตสํ อวหสิตพฺพวจนตํ ปกาเสติฯ น หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย, อญฺโญ วา โกจิ นโย กณฺฐตาลุอาทีสุ อนาหจฺจ เทเสตุํ สกฺกาติฯ โวมิสฺเสตฺวาติ ปฏฺฐานนยมฺปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทเยว ปกฺขิปิตฺวา ตพฺภาวภาวีภาเวน เหตาทิปจฺจยวเสน จ มิสฺเสตฺวา อาจริยา สงฺคหการาทโย ปปญฺเจนฺติ วิตฺถาเรนฺติ, มยํ ปน วิสุํ วิสุํเยว ทสฺสยิสฺสามาตฺยธิปฺปาโยฯ

ปฏิจฺจสมุปฺปาทนยวณฺณนา

[4] น วิชานาตีติ อวิชฺชา, อวินฺทิยํ วา กายทุจฺจริตาทิํ วินฺทติ ปฏิลภติ, วินฺทิยํ วา กายสุจริตาทิํ น วินฺทติ, เวทิตพฺพํ วา จตุสจฺจาทิกํ น วิทิตํ กโรติ, อวิชฺชมาเน วา ชวาเปติ, วิชฺชมาเน วา น ชวาเปตีติ อวิชฺชา, จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปุพฺพนฺตาทีสุ จตูสุ อญฺญาณสฺเสตํ นามํฯ อวิชฺชา เอว ปจฺจโย อวิชฺชาปจฺจโยฯ ตโต อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา, กุสลากุสลกมฺมานิฯ เต ติวิธา ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโรติฯ ตตฺถกามรูปาวจรา เตรส กุสลเจตนา ปุญฺญาภิสงฺขาโร, ทฺวาทส อกุสลเจตนา อปุญฺญาภิสงฺขาโร, จตสฺโส อารุปฺปเจตนา อาเนญฺชาภิสงฺขาโรติ เอวเมตา เอกูนติํส เจตนา สงฺขารา นามฯ ปฏิสนฺธิวเสน เอกูนวีสติวิธํ, ปวตฺติวเสน ทฺวตฺติํสวิธํ วิปากจิตฺตํ วิญฺญาณํ นามฯ นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปํฯ ตตฺถ นามํ อิธ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ, รูปํ ปน ภูตุปาทายเภทโต ทุวิธํ กมฺมสมุฏฺฐานรูปํ, ตทุภยมฺปิ อิธ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสหคตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นามรูปปจฺจยาติ เอตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปนฺติ สรูเปกเสโส เวทิตพฺโพฯ จกฺขาทีนิ ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ, เกสญฺจิ มเตน รูปาทีนิ ฉ พาหิรายตนานิปิ วา อายตนํ นามฯ ฉ อายตนานิ จ ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนํฯ จกฺขุสมฺผสฺสาทิวเสน ฉทฺวาริโก ผสฺโส ผสฺโส นามฯ สุขทุกฺขุเปกฺขาวเสน ติวิธา เวทนาฯ

กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหาติ ติวิธา ตณฺหาฯ ฉฬารมฺมณาทิวเสน ปน อฏฺฐสตปฺปเภทา โหนฺติ กามุปาทานาทิวเสน จตฺตาริ อุปาทานานิฯ เอตฺถ จ ทุพฺพลา ตณฺหา ตณฺหา นาม, พลวตี อุปาทานํฯ อสมฺปตฺตวิสยปตฺถนา วา ตณฺหา ตมสิ โจรานํ หตฺถปฺปสารณํ วิย, สมฺปตฺตวิสยคฺคหณํ อุปาทานํ โจรานํ หตฺถปฺปตฺตสฺส คหณํ วิยฯ อปฺปิจฺฉตาปฏิปกฺขา ตณฺหา, สนฺโตสปฺปฏิปกฺขํ อุปาทานํฯ ปริเยสนทุกฺขมูลํ ตณฺหา, อารกฺขทุกฺขมูลํ อุปาทานนฺติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ กมฺมภโว อุปปตฺติภโวติ ทุวิโธ ภโวฯ ตตฺถ ปฐโม ภวติ เอตสฺมา ผลนฺติ ภโว, โส กามาวจรกุสลากุสลาทิวเสน เอกูนติํสวิโธฯ ทุติโย ปน ภวตีติ ภโว, โส กามภวาทิวเสน นววิโธฯ อุปาทานปจฺจยา ภโวติ เจตฺถ อุปปตฺติภโวปิ อธิปฺเปโตฯ ภวปจฺจยา ชาตีติ กมฺมภโววฯ โส หิ ชาติยา ปจฺจโย โหติ, น อิตโรฯ โส หิ ปฐมาภินิพฺพตฺตกฺขนฺธสภาโว ชาติเยว, น จ ตเทว ตสฺส การณํ ยุตฺตํฯ เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตํตํคติอาทีสุ อตฺตภาวปฏิลาโภ ชาติฯ ตถานิพฺพตฺตสฺส จ อตฺตภาวสฺส ปุราณภาโว ชราฯ เอตสฺเสว เอกภวปริจฺฉินฺนสฺส ปริโยสานํ มรณํฯ ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส จิตฺตสนฺตาโป โสโกฯ ตสฺเสว วจีปลาโป ปริเทโวฯ