โพธิปกฺขิยสงฺคหวณฺณนา

[30] ปฏฺฐาตีติ ปฏฺฐานํ, อสุภคฺคหณาทิวเสน อนุปวิสิตฺวา กายาทิอารมฺมเณ ปวตฺตตีตฺยตฺโถ, สติเยว ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํฯ ตํ ปน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตาการคฺคหณวเสน, สุภสุขนิจฺจอตฺตสญฺญาวิปลฺลาสปฺปหานวเสน จ จตุพฺพิธนฺติ วุตฺตํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติฯ กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย, สรีรํ, อสฺสาสปสฺสาสานํ วา สมูโห กาโย , ตสฺส อนุปสฺสนา ปริกมฺมวเสน, วิปสฺสนาวเสน จ สรณํ กายานุปสฺสนาฯ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภูตานํ เวทนานํ วเสน อนุปสฺสนา เวทนานุปสฺสนาฯ ตถา สราคมหคฺคตาทิวเสน สมฺปโยคภูมิเภเทน ภินฺนสฺเสว จิตฺตสฺส อนุปสฺสนา จิตฺตานุปสฺสนาฯ สญฺญาสงฺขารานํ ธมฺมานํ ภินฺนลกฺขณานเมว อนุปสฺสนา ธมฺมานุปสฺสนาฯ

[31] สมฺมา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํ, วายาโมฯ โส จ กิจฺจเภเทน จตุพฺพิโธติ อาห ‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ตฺยาทิฯ อสุภมนสิการกมฺมฏฺฐานานุยุญฺชนาทิวเสน วายมนํ วายาโมฯ ภิยฺโยภาวายาติ อภิวุทฺธิยาฯ

[32] อิชฺฌติ อธิฏฺฐานาทิกํ เอตายาหิ อิทฺธิ, อิทฺธิวิธญาณํ อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท, ฉนฺโทเยว อิทฺธิปาโท ฉนฺทิทฺธิปาโทฯ

[35] พุชฺฌตีติ โพธิ, อารทฺธวิปสฺสกโต ปฏฺฐาย โยคาวจโรฯ ยาย วา โส สติอาทิกาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌติ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, กิเลสนิทฺทาโต วา วุฏฺฐาติ, กิเลสสงฺโกจาภาวโต วา มคฺคผลปฺปตฺติยา วิกสติ, สา ธมฺมสามคฺคี โพธิ, ตสฺส โพธิสฺส, ตสฺสา วา โพธิยา องฺคภูตา การณภูตาติ โพชฺฌงฺคา, เต ปน ธมฺมวเสน สตฺตวิธาติ อาห ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ตฺยาทิฯ สติเยว สุนฺทโร โพชฺฌงฺโค, สุนฺทรสฺส วา โพธิสฺส, สุนฺทราย วา โพธิยา องฺโคติ สติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ธมฺเม วิจินาติ อุปปริกฺขตีติ ธมฺมวิจโย, วิปสฺสนาปญฺญาฯ อุเปกฺขาติ อิธ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาฯ

[40] ‘‘สตฺตธา ตตฺถ สงฺคโห’’ติ วตฺวาน ปุน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺกปฺปปสฺสทฺธิ จา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ วีริยํ นวฏฺฐานํ สมฺมปฺปธานจตุกฺกวีริยิทฺธิปาทวีริยินฺทฺริยวีริยพลสมฺโพชฺฌงฺคสมฺมาวายามวเสน นวกิจฺจตฺตา, สติ อฏฺฐฏฺฐานา สติปฏฺฐานจตุกฺกสตินฺทฺริยสติพลสติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺมาสติวเสน อฏฺฐกิจฺจตฺตาฯ สมาธิ จตุฏฺฐาโน สมาธินฺทฺริยสมาธิพลสมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺมาสมาธิวเสน จตุกิจฺจตฺตา, ปญฺญา ปญฺจฏฺฐานา วีมํสิทฺธิปาทปญฺญินฺทฺริยปญฺญาพลธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺมาทิฏฺฐิวเสน ปญฺจกิจฺจตฺตา, สทฺธา ทฺวิฏฺฐานา สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพลวเสน ทฺวิกิจฺจตฺตาฯ เอโส อุตฺตมานํ โพธิปกฺขิยภาเวน วิสิฏฺฐานํ สตฺตติํส ธมฺมานํ ปวโร อุตฺตโม วิภาโคฯ

[41] โลกุตฺตเร อฏฺฐวิเธปิ สพฺเพ สตฺตติํส ธมฺมา โหนฺติ, สงฺกปฺปปีติโย น วา โหนฺติ, ทุติยชฺฌานิเก สงฺกปฺปสฺส, จตุตฺถปญฺจมชฺฌานิเก ปีติยา จ อสมฺภวโต น โหนฺติ วา, โลกิเยปิ จิตฺเต สีลวิสุทฺธาทิ ฉพฺพิสุทฺธิปวตฺติยํ ยถาโยคํ ตํตํกิจฺจสฺส อนุรูปวเสน เกจิ กตฺถจิ วิสุํ วิสุํ โหนฺติ, กตฺถจิ น วา โหนฺติฯ

โพธิปกฺขิยสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สพฺพสงฺคหวณฺณนา

[42] อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาทิเภทภินฺนา เต เต สภาคธมฺมา เอกชฺฌํ ราสฏฺเฐน ขนฺธาฯ เตนาห ภควา – ‘‘ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ตฺยาทิ (วิภ. 2), เต ปเนเต ขนฺธา ภาชนโภชนพฺยญฺชนภตฺตการกภุญฺชกวิกปฺปวเสน ปญฺเจว วุตฺตาติ อาห ‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ตฺยาทิ ฯ รูปญฺหิ เวทนานิสฺสยตฺตา ภาชนฏฺฐานิยํ, เวทนา ภุญฺชิตพฺพตฺตา โภชนฏฺฐานิยา, สญฺญา เวทนาสฺสาทลาภเหตุตฺตา พฺยญฺชนฏฺฐานิยา, สงฺขารา อภิสงฺขรณโต ภตฺตการกฏฺฐานิยา, วิญฺญาณํ อุปภุญฺชกตฺตา ภุญฺชกฏฺฐานิยํฯ เอตฺตาวตา จ อธิปฺเปตตฺถสิทฺธีติ ปญฺเจว วุตฺตาฯ เทสนากฺกเมปิ อิทเมว การณํ ยตฺถ ภุญฺชติ, ยญฺจ ภุญฺชติ, เยน จ ภุญฺชติ, โย จ โภชโก, โย จ ภุญฺชิตา, เตสํ อนุกฺกเมน ทสฺเสตุกามตฺตาฯ

[43] อุปาทานานํ โคจรา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา, เต ปน อุปาทานวิสยภาเวน คหิตา รูปาทโย ปญฺเจวาติ วุตฺตํ ‘‘รูปุปาทานกฺขนฺโธ’’ตฺยาทิฯ สพฺพสภาคธมฺมสงฺคหตฺถํ หิ สาสวา, อนาสวาปิ ธมฺมา อวิเสสโต ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ เทสิตาฯ วิปสฺสนาภูมิสนฺทสฺสนตฺถํ ปน สาสวาว ‘‘อุปาทานกฺขนฺธา’’ติฯ ยถา ปเนตฺถ เวทนาทโย สาสวา, อนาสวา จ, น เอวํ รูปํ, เอกนฺตกามาวจรตฺตาฯ สภาคราสิวเสน ปน ตํ ขนฺเธสุ เทสิตํ, อุปาทานิยภาเวน, ปน ราสิวเสน จ อุปาทานกฺขนฺเธสูติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[44] อายตนฺติ เอตฺถ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา เตน เตน กิจฺเจน ฆฏฺเฏนฺติ วายมนฺติ, อายภูเต วา เต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ วิตฺถาเรนฺติ, อายตํ วา สํสารทุกฺขํ นยนฺติ ปวตฺเตนฺติ, จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ การณภูตานีติ วา อายตนานิฯ อปิจ โลเก นิวาสอากรสโมสรณสญฺชาติฏฺฐานํ ‘‘อายตน’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา เอเตปิ ตํตํทฺวาริกานํ, ตํตทารมฺมณานญฺจ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ นิวาสฏฺฐานตาย, เตสเมว อากิณฺณภาเวน ปวตฺตานํ อากรฏฺฐานตาย, ทฺวารารมฺมณโต สโมสรนฺตานํ สโมสรณฏฺฐานตาย, ตตฺเถว อุปฺปชฺชนฺตานํ สญฺชาติฏฺฐานตาย จ อายตนานิฯ