เมนู

[12] จิตฺตํ กิลิสฺสติ อุปตปฺปติ, พาธียติ วา เอเตหีติ กิเลสา

[13] กามภวนาเมนาติ กามภวสงฺขาตานํ อารมฺมณานํ นาเมนฯ ตถาปวตฺตนฺติ สีลพฺพตาทีนํ ปรโต อามสนาทิวเสน ปวตฺตํฯ

[14] อาสวา จ โอฆา จ โยคา จ คนฺถา จ วตฺถุโต ธมฺมโต วุตฺตนเยน ตโยฯ ตถา อุปาทานา ทุเว วุตฺตา ตณฺหาทิฏฺฐิวเสนฯ นีวรณา อฏฺฐ สิยุํ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจานํ วิสุํ คหณโตฯ อนุสยา ฉเฬว โหนฺติ กามราคภวราคานุสยานํ ตณฺหาสภาเวน เอกโต คหิตตฺตาฯ นว สํโยชนา มตา อุภยตฺถ วุตฺตานํ ตณฺหาสภาวานํ, ทิฏฺฐิสภาวานญฺจ เอเกกํ สงฺคหิตตฺตาฯ กิเลสา ปน สุตฺตนฺตวเสน, อภิธมฺมวเสนปิ ทสฯ อิติ เอวํ ปาปานํ อกุสลานํ สงฺคโห นวธา วุตฺโตฯ เอตฺถ จ –

นวาฏฺฐสงฺคหา โลภ-ทิฏฺฐิโย สตฺตสงฺคหา;

อวิชฺชา ปฏิโฆ ปญฺจ-สงฺคโห จตุสงฺคหา;

กงฺขา ติสงฺคหา มานุทฺธจฺจา ถินํ ทฺวิสงฺคหํฯ

กุกฺกุจฺจมิทฺธาหิริกา-โนตฺตปฺปิสฺสา นิคูหนา;

เอกสงฺคหิตา ปาปา, อิจฺเจวํ นวสงฺคหาฯ

อกุสลสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มิสฺสกสงฺคหวณฺณนา

[15] เหตูสุ วตฺตพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

[16] อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา จินฺตนสงฺขาเตน อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน ยถารหํ ปจฺจนีกธมฺมฌาปนฏฺเฐน จ ฌานานิ จ ตานิ องฺคานิ จ สมุทิตานํ อวยวภาเวน องฺคียนฺติ ญายนฺตีติ ฌานงฺคานิฯ อวยววินิมุตฺตสฺส จ สมุทายสฺส อภาเวปิ เสนงฺครถงฺคาทโย วิย วิสุํ วิสุํ องฺคภาเวน วุจฺจนฺติ เอกโต หุตฺวา ฌานภาเวนฯ โทมนสฺสญฺเจตฺถ อกุสลฌานงฺคํ, เสสานิ กุสลากุสลาพฺยากตฌานงฺคานิฯ

[17] สุคติทุคฺคตีนํ, นิพฺพานสฺส จ อภิมุขํ ปาปนโต มคฺคา, เตสํ ปถภูตานิ องฺคานิ, มคฺคสฺส วา อฏฺฐงฺคิกสฺส องฺคานิ มคฺคงฺคานิฯ สมฺมา อวิปรีตโต ปสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ สา ปน ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทิวเสน ทสวิธา, ปริญฺญาทิกิจฺจวเสน จตุพฺพิธา วาฯ สมฺมา สงฺกปฺเปนฺติ เอเตนาติ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ โส เนกฺขมฺมสงฺกปฺปอพฺยาปาทสงฺกปฺปอวิหิํสาสงฺกปฺปวเสน ติวิโธฯ สมฺมาวาจาทโย เหฏฺฐา วิภาวิตาวฯ สมฺมา วายมนฺติ เอเตนาติ สมฺมาวายาโมฯ สมฺมา สรนฺติ เอตายาติ สมฺมาสติฯ อิเมสํ ปน เภทํ อุปริ วกฺขติฯ สมฺมา สามญฺจ อาธียติ เอเตน จิตฺตนฺติ สมฺมาสมาธิ, ปฐมชฺฌานาทิวเสน ปญฺจวิธา เอกคฺคตาฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย ทุคฺคติมคฺคตฺตา มคฺคงฺคานิฯ

[18] ทสฺสนาทีสุ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ, เยภุยฺเยน ตํสหิตสนฺตานปฺปวตฺติยํ ลิงฺคาทีหิ, ชีวเน ชีวนฺเตหิ กมฺมชรูปสมฺปยุตฺตธมฺเมหิ, มนเน ชานเน สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ, สุขิตาทิภาเว สุขิตาทีหิ สหชาเตหิ, สทฺทหนาทีสุ สทฺทหนาทิวสปฺปวตฺเตหิ เตเหว, ‘‘อนญฺญาตํ ญสฺสามี’’ติ ปวตฺติยํ ตถาปวตฺเตหิ สหชาเตหิ, อาชานเน อญฺญภาวิภาเว จ อาชานนาทิวสปฺปวตฺเตหิ สหชาเตหิ อตฺตานํ อนุวตฺตาเปนฺตา ธมฺมา อิสฺสรฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ นามาติ อาห ‘‘จกฺขุนฺทฺริย’’นฺตฺยาทิฯ อฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 219; วิสุทฺธิ. 2.525) ปน อปเรปิ อินฺทลิงฺคฏฺฐาทโย อินฺทฺริยฏฺฐา วุตฺตาฯ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ รูปารูปวเสน ทุวิธํ ชีวิตินฺทฺริยํฯ

‘‘อนมตคฺเค สํสาเร อนญฺญาตํ อมตํ ปทํ, จตุสจฺจธมฺมเมว วา ญสฺสามี’’ติ เอวมชฺฌาสเยน ปฏิปนฺนสฺส อินฺทฺริยํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํฯ อาชานาติ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา ชานาติ อินฺทฺริยญฺจาติ อญฺญินฺทฺริยํฯ อญฺญาตาวิโน จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิตสฺส อรหโต อินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ ธมฺมสรูปวิภาวนตฺถญฺเจตฺถ ปญฺญินฺทฺริยคฺคหณํ, ปุคฺคลชฺฌาสยกิจฺจวิเสสวิภาวนตฺถํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีนํ คหณํฯ

เอตฺถ จ สตฺตปญฺญตฺติยา วิเสสนิสฺสยตฺตา อชฺฌตฺติกายตนานิ อาทิโต วุตฺตานิ, มนินฺทฺริยํ ปน อชฺฌตฺติกายตนภาวสามญฺเญน เอตฺเถว วตฺตพฺพมฺปิ อรูปินฺทฺริเยหิ สห เอกโต ทสฺสนตฺถํ ชีวิตินฺทฺริยานนฺตรํ วุตฺตํ, สายํ ปญฺญตฺติ อิเมสํ วเสน ‘‘อิตฺถี ปุริโส’’ติ วิภาคํ คจฺฉตีติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ ภาวทฺวยํ, ตยิเม อุปาทินฺนธมฺมา อิมสฺส วเสน ติฏฺฐนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ตโต ปรํ ชีวิตินฺทฺริยํ, สตฺตสญฺญิโต ธมฺมปุญฺโช ปพนฺธวเสน ปวตฺตมาโน อิมาหิ เวทนาหิ สํกิลิสฺสตีติ ทสฺสนตฺถํ ตโต เวทนาปญฺจกํ, ตาหิ ปน วิสุทฺธิกามานํ โวทานสมฺภารทสฺสนตฺถํ ตโต สทฺธาทิปญฺจกํ, สมฺภูตโวทานสมฺภารา จ อิเมหิ วิสุชฺฌนฺตีติ วิสุทฺธิปฺปตฺตา, นิฏฺฐิตกิจฺจา จ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อนฺเต ตีณิ วุตฺตานิฯ เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺถสิทฺธีติ อญฺเญสํ อคฺคหณนฺติ อิทเมเตสํ อนุกฺกเมน เทสนาย การณนฺติ อลมติปฺปปญฺเจนฯ

[19] อสทฺธิยโกสชฺชปมาทอุทฺธจฺจอวิชฺชาอหิริกอโนตฺตปฺปสงฺขาเตหิ ปฏิปกฺขธมฺเมหิ อกมฺปิยฏฺเฐน, สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาเวน จ สทฺธาทีนิ สตฺต พลานิ, อหิริกาโนตฺตปฺปทฺวยํ ปน สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาเวเนวฯ

[20] อตฺตาธีนปฺปวตฺตีนํ ปติภูตา ธมฺมา อธิปตี

‘‘ฉนฺทวโต กิํนาม น สิชฺฌตี’’ตฺยาทิกํ หิ ปุพฺพาภิสงฺขารูปนิสฺสยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมาเน จิตฺเต ฉนฺทาทโย ธุรภูตา สยํ สมฺปยุตฺตธมฺเม สาธยมานา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, เต จ เตสํ วเสน ปวตฺตนฺติ, เตน เต อตฺตาธีนานํ ปติภาเวน ปวตฺตนฺติฯ อญฺเญสํ อธิปติธมฺมานํ อธิปติภาวนิวารณวเสน อิสฺสริยํ อธิปติตาฯ สนฺเตสุปิ อินฺทฺริยนฺตเรสุ เกวลํ ทสฺสนาทีสุ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ อนุวตฺตาปนมตฺตํ อินฺทฺริยตาติ อยํ อธิปติอินฺทฺริยานํ วิเสโสฯ

[21] โอชฏฺฐมกรูปาทโย อาหรนฺตีติ อาหาราฯ กพฬีการาหาโร หิ โอชฏฺฐมกรูปํ อาหรติ, ผสฺสาหาโร ติสฺโส เวทนา, มโนสญฺเจตนาหารสงฺขาตํ กุสลากุสลกมฺมํ ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิํฯ วิญฺญาณาหารสงฺขาตํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ สหชาตนามรูเปอาหรติ, กิญฺจาปิ สกสกปจฺจยุปฺปนฺเน อาหรนฺตา อญฺเญปิ อตฺถิฯ อชฺฌตฺติกสนฺตติยา ปน วิเสสปจฺจยตฺตา อิเมเยว จตฺตาโร ‘‘อาหารา’’ติ วุตฺตาฯ

กพฬีการาหารภกฺขานญฺหิ สตฺตานํ รูปกายสฺส กพฬีการาหาโร วิเสสปจฺจโย กมฺมาทิชนิตสฺสปิ ตสฺส กพฬีการาหารูปตฺถมฺภพเลเนว ทสวสฺสาทิปฺปวตฺติสมฺภวโตฯ ตถา เหส ‘‘ธาติ วิย กุมารสฺส, อุปตฺถมฺภนกยนฺตํ วิย เคหสฺสา’’ติ วุตฺโตฯ ผสฺโสปิ สุขาทิวตฺถุภูตํ อารมฺมณํ ผุสนฺโตเยว สุขาทิเวทนาปวตฺตเนน สตฺตานํ ฐิติยา ปจฺจโย โหติฯ มโนสญฺเจตนา กุสลากุสลกมฺมวเสน อายูหมานาเยว ภวมูลนิปฺผาทนโต สตฺตานํ ฐิติยา ปจฺจโย โหติฯ วิญฺญาณํ วิชานนฺตเมว นามรูปปฺปวตฺตเนน สตฺตานํ ฐิติยา ปจฺจโย โหตีติ เอวเมเตเยว อชฺฌตฺตสนฺตานสฺส วิเสสปจฺจยตฺตา ‘‘อาหารา’’ติ วุตฺตา, ผสฺสาทีนํ ทุติยาทิภาโว เทสนากฺกมโต, น อุปฺปตฺติกฺกมโตฯ

[26] ปญฺจวิญฺญาณานํ วิตกฺกวิรเหน อารมฺมเณสุ อภินิปาตมตฺตตฺตา เตสุ วิชฺชมานานิปิ อุเปกฺขาสุขทุกฺขานิ อุปนิชฺฌานาการสฺส อภาวโต ฌานงฺคภาเวน น อุทฺธฏานิฯ ‘‘วิตกฺกปจฺฉิมกํ หิ ฌานงฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณมโนธาตุตฺติกสนฺตีรณตฺติกวเสน โสฬสจิตฺเตสุ วีริยาภาวโต ตตฺถ วิชฺชมาโนปิ สมาธิ พลภาวํ น คจฺฉติฯ ‘‘วีริยปจฺฉิมกํ พล’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ตถา อฏฺฐารสาเหตุเกสุ เหตุวิรหโต มคฺคงฺคานิ น ลพฺภนฺติฯ ‘‘เหตุปจฺฉิมกํ มคฺคงฺค’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 438) หิ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ มนสิ นิธายาห ‘‘ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสู’’ตฺยาทิฯ ฌานงฺคานิ น ลพฺภนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[27] อธิโมกฺขวิรหโต วิจิกิจฺฉาจิตฺเต เอกคฺคตา จิตฺตฏฺฐิติมตฺตํ, น ปน มิจฺฉาสมาธิสมาธินฺทฺริยสมาธิพลโวหารํ คจฺฉตีติ อาห ‘‘ตถา วิจิกิจฺฉาจิตฺเต’’ตฺยาทิฯ

[28] ทฺวิเหตุกติเหตุกคฺคหเณน เอกเหตุเกสุ อธิปตีนํ อภาวํ ทสฺเสติฯ ชวเนสฺเววาติ อวธารณํ โลกิยวิปาเกสุ อธิปตีนํ อสมฺภวทสฺสนตฺถํฯ น หิ เต ฉนฺทาทีนิ ปุรกฺขตฺวา ปวตฺตนฺติฯ วีมํสาธิปติโน ทฺวิเหตุกชวเนสุ อสมฺภวโต จิตฺตาภิสงฺขารูปนิสฺสยสฺส จ สมฺภวานุรูปโต ลพฺภมานตํ สนฺธายาห ‘‘ยถาสมฺภว’’นฺติฯ เอโกว ลพฺภติ, อิตรถา อธิปติภาวาโยคโต, เตเนว หิ ภควตา ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ตฺยาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.1) เหตุปจฺจยนิทฺเทเส วิย ‘‘อธิปตี อธิปติสมฺปยุตฺตกาน’’นฺตฺยาทินา อวตฺวา ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺตฺยาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.3) เอเกกาธิปติวเสเนว อธิปติปจฺจโย อุทฺธโฏฯ

[29] วตฺถุโต ธมฺมวเสน เหตุธมฺมา ฉ, ฌานงฺคานิ ปญฺจ โสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขานํ เวทนาวเสน เอกโต คหิตตฺตา, มคฺคงฺคา นว มิจฺฉาสงฺกปฺปวายามสมาธีนํ วิตกฺกวีริยจิตฺเตกคฺคตาสภาเวน สมฺมาสงฺกปฺปาทีหิ เอกโต คหิตตฺตาฯ อินฺทฺริยธมฺมา โสฬส ปญฺจนฺนํ เวทนินฺทฺริยานํ เวทนาสามญฺเญน, ติณฺณํ โลกุตฺตรินฺทฺริยานํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส จ ญาณสามญฺเญน เอกโต คหิตตฺตา, รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานญฺจ วิสุํ คหิตตฺตา, พลธมฺมา ปน ยถาวุตฺตนเยเนว นว อีริตา, อธิปติธมฺมา จตฺตาโร วุตฺตา, อาหารา ตถา จตฺตาโร วุตฺตาติ กุสลาทีหิ ตีหิ สมากิณฺโณ ตโตเยว มิสฺสกสงฺคโห เอวํนามโก สงฺคโห สตฺตธา วุตฺโตฯ เอตฺถ จ –

ปญฺจสงฺคหิตา ปญฺญา, วายาเมกคฺคตา ปน;

จตุสงฺคหิตา จิตฺตํ, สติ เจว ติสงฺคหาฯ

สงฺกปฺโป เวทนา สทฺธา, ทุกสงฺคหิตา มตา;

เอเกกสงฺคหา เสสา, อฏฺฐวีสติ ภาสิตาฯ

มิสฺสกสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โพธิปกฺขิยสงฺคหวณฺณนา

[30] ปฏฺฐาตีติ ปฏฺฐานํ, อสุภคฺคหณาทิวเสน อนุปวิสิตฺวา กายาทิอารมฺมเณ ปวตฺตตีตฺยตฺโถ, สติเยว ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํฯ ตํ ปน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตาการคฺคหณวเสน, สุภสุขนิจฺจอตฺตสญฺญาวิปลฺลาสปฺปหานวเสน จ จตุพฺพิธนฺติ วุตฺตํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติฯ กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย, สรีรํ, อสฺสาสปสฺสาสานํ วา สมูโห กาโย , ตสฺส อนุปสฺสนา ปริกมฺมวเสน, วิปสฺสนาวเสน จ สรณํ กายานุปสฺสนาฯ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภูตานํ เวทนานํ วเสน อนุปสฺสนา เวทนานุปสฺสนาฯ ตถา สราคมหคฺคตาทิวเสน สมฺปโยคภูมิเภเทน ภินฺนสฺเสว จิตฺตสฺส อนุปสฺสนา จิตฺตานุปสฺสนาฯ สญฺญาสงฺขารานํ ธมฺมานํ ภินฺนลกฺขณานเมว อนุปสฺสนา ธมฺมานุปสฺสนา

[31] สมฺมา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํ, วายาโมฯ โส จ กิจฺจเภเทน จตุพฺพิโธติ อาห ‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ตฺยาทิฯ อสุภมนสิการกมฺมฏฺฐานานุยุญฺชนาทิวเสน วายมนํ วายาโมฯ ภิยฺโยภาวายาติ อภิวุทฺธิยาฯ

[32] อิชฺฌติ อธิฏฺฐานาทิกํ เอตายาหิ อิทฺธิ, อิทฺธิวิธญาณํ อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท, ฉนฺโทเยว อิทฺธิปาโท ฉนฺทิทฺธิปาโท

[35] พุชฺฌตีติ โพธิ, อารทฺธวิปสฺสกโต ปฏฺฐาย โยคาวจโรฯ ยาย วา โส สติอาทิกาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌติ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, กิเลสนิทฺทาโต วา วุฏฺฐาติ, กิเลสสงฺโกจาภาวโต วา มคฺคผลปฺปตฺติยา วิกสติ, สา ธมฺมสามคฺคี โพธิ, ตสฺส โพธิสฺส, ตสฺสา วา โพธิยา องฺคภูตา การณภูตาติ โพชฺฌงฺคา, เต ปน ธมฺมวเสน สตฺตวิธาติ อาห ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ตฺยาทิฯ สติเยว สุนฺทโร โพชฺฌงฺโค, สุนฺทรสฺส วา โพธิสฺส, สุนฺทราย วา โพธิยา องฺโคติ สติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ธมฺเม วิจินาติ อุปปริกฺขตีติ ธมฺมวิจโย, วิปสฺสนาปญฺญาฯ อุเปกฺขาติ อิธ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาฯ