[50] กิํ ปเนเต เอกวีสติ กลาปา สพฺเพปิ สพฺพตฺถ โหนฺติ, อุทาหุ เกจิ กตฺถจีติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ตฺยาทิฯ

กลาปโยชนาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปปวตฺติกฺกมวณฺณนา

[52] อิทานิ เนสํ สมฺภววเสน, ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน, โยนิวเสน จ ปวตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพานิปิ ปเนตานี’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ ยถารหนฺติ สภาวกปริปุณฺณายตนานํ อนุรูปโตฯ

[53] กมลกุหรคพฺภมลาทิสํเสทฏฺฐาเนสุ ชาตา สํเสทชาฯ อุปปาโต เนสํ อตฺถีติ โอปปาติกา, อุกฺกํสคติปริจฺเฉทวเสน เจตฺถ วิสิฏฺฐอุปปาโต คหิโต ยถา ‘‘อภิรูปสฺส กญฺญา ทาตพฺพา’’ติฯ สตฺต ทสกานิ ปาตุภวนฺติ ปริปุณฺณายตนภาเวน อุปลพฺภนโตฯ กทาจิ น ลพฺภนฺติ ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจาฆานนปุํสกอาทิกปฺปิกานํ วเสนฯ ตตฺถ สุคติยํ มหานุภาเวน กมฺมุนา นิพฺพตฺตมานานํ โอปปาติกานํ อินฺทฺริยเวกลฺลาโยคโต จกฺขุโสตฆานาลาโภ สํเสทชานํ, ภาวาลาโภ ปฐมกปฺปิกโอปปาติกานํ วเสนปิฯ ทุคฺคติยํ ปน จกฺขุโสตภาวาลาโภ ทฺวินฺนมฺปิ วเสน, ฆานาลาโภ สํเสทชานเมว วเสน, น โอปปาติกานํ วเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ธมฺมหทยวิภงฺเค ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทส, กสฺสจิ อปรานิปิ ทส, กสฺสจิ นว, กสฺสจิ สตฺตา’’ติ (วิภ. 1007) วจนโต ปริปุณฺณินฺทฺริยสฺส โอปปาติกสฺส สทฺทายตนวชฺชิตานิ เอกาทสายตนานิ วุตฺตานิฯ

อนฺธสฺส จกฺขายตนวชฺชิตานิ ทส, ตถา พธิรสฺส โสตายตนวชฺชิตานิ, อนฺธพธิรสฺส ตทุภยวชฺชิตานิ นว, คพฺภเสยฺยกสฺส จกฺขุโสตฆานชิวฺหาสทฺทายตนวชฺชิตานิสตฺตายตนานิ วุตฺตานิฯ ยทิ ปน อฆานโกปิ โอปปาติโก สิยา, อนฺธพธิราฆานกานํ วเสน ติกฺขตฺตุํ ทส, อนฺธพธิรอนฺธาฆานกพธิราฆานกานํ วเสน ติกฺขตฺตุํ นว, อนฺธพธิราฆานกสฺส วเสน จ อฏฺฐ อายตนานิ วตฺตพฺพานิ สิยุํ, น ปเนวํ วุตฺตานิฯ ตสฺมา นตฺถิ โอปปาติกสฺส ฆานเวกลฺลนฺติฯ ตถา จ วุตฺตํ ยมกฏฺฐกถายํ ‘‘อฆานโก โอปปาติโก นตฺถิฯ ยทิ ภเวยฺย, กสฺสจิ อฏฺฐายตนานีติ วเทยฺยา’’ติ (ยม. อฏฺฐ. อายตนยมก. 18-21)ฯ

สํเสทชานํ ปน ฆานาภาโว น สกฺกา นิวาเรตุํ ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ’’ตฺยาทิปาฬิยา (วิภ. 1007) โอปปาติกโยนิเมว สนฺธาย, สตฺตายตนคฺคหณสฺส จ อญฺเญสํ อสมฺภวโต คพฺภเสยฺยกเมว สนฺธาย วุตฺตตฺตาฯ ยํ ปน ‘‘สํเสทชโยนิกา ปริปุณฺณายตนภาเวน โอปปาติกสงฺคหํ กตฺวา วุตฺตา’’ติ อฏฺฐกถาวจนํ, ตมฺปิ ปริปุณฺณายตนํเยว สํเสทชานํ โอปปาติเกสุ สงฺคหวเสน วุตฺตํฯ อปเร ปน ยมเก ฆานชิวฺหานํ สหจาริตา วุตฺตาติ อชิวฺหสฺส อสมฺภวโต อฆานกสฺสปิ อภาวเมว วณฺเณนฺติ, ตตฺถาปิ ยถา จกฺขุโสตานิ รูปภเว ฆานชิวฺหาหิ วินา ปวตฺตนฺติ, น เอวํ ฆานชิวฺหา อญฺญมญฺญํ วินา ปวตฺตนฺติ ทฺวินฺนมฺปิ รูปภเว อนุปฺปชฺชนโตติ เอวํ วิสุํ วิสุํ กามภเว อปฺปวตฺติวเสน เตสํ สหจาริตา วุตฺตาติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ

[54] คพฺเภ มาตุกุจฺฉิยํ เสนฺตีติ คพฺภเสยฺยกา, เตเยว รูปาทีสุ สตฺตตาย สตฺตาติ คพฺภเสยฺยกสตฺตาฯ

เอเต อณฺฑชชลาพุชาฯ ตีณิ ทสกานิ ปาตุภวนฺติ, ยานิ ‘‘กลลรูป’’นฺติ วุจฺจนฺติ, ปริปิณฺฑิตานิ จ ตานิ ชาติอุณฺณาย เอกสฺส อํสุโน ปสนฺนติลเตเล ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺตานิ อจฺฉานิ วิปฺปสนฺนานิฯ กทาจิ น ลพฺภติ อภาวกสตฺตานํ วเสนฯ ตโต ปรนฺติ ปฏิสนฺธิโต ปรํฯ ปวตฺติกาเลติ สตฺตเม สตฺตาเห, ฏีกาการมเตน เอกาทสเม สตฺตาเห วาฯ กเมนาติ จกฺขุทสกปาตุภาวโต สตฺตาหาติกฺกเมน โสตทสกํ , ตโต สตฺตาหาติกฺกเมน ฆานทสกํ, ตโต สตฺตาหาติกฺกเมน ชิวฺหาทสกนฺติ เอวํ อนุกฺกเมนฯ อฏฺฐกถายมฺปิ หิ อยมตฺโถ ทสฺสิโตวฯ

[55] ฐิติกาลนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกาลํฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตสหชาตา หิ อุตุ ฐานปฺปตฺตา ตสฺส ฐิติกฺขเณ สุทฺธฏฺฐกํ สมุฏฺฐาเปติ, ตทา อุปฺปนฺนา ภงฺคกฺขเณตฺยาทินา อนุกฺกเมน อุตุ รูปํ ชเนติฯ โอชาผรณมุปาทายาติ คพฺภเสยฺยกสฺส มาตุ อชฺโฌหฏาหารโต สํเสทโชปปาติกานญฺจ มุขคตเสมฺหาทิโต โอชาย รสหรณีอนุสาเรน สรีเร ผรณกาลโต ปฏฺฐายฯ

[56] จุติจิตฺตํ อุปริมํ เอตสฺสาติ จุติจิตฺโตปริฯ กมฺมชรูปานิ น อุปฺปชฺชนฺติ ตทุปฺปตฺติยํ มรณาภาวโตฯ กมฺมชรูปวิจฺเฉเท หิ ‘‘มโต’’ติ วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘อายุ อุสฺมา จ วิญฺญาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;

อปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺคร’’นฺติฯ (สํ. นิ. 3.95 โถกํ วิสทิสํ);

ปุเรตรนฺติ สตฺตรสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณฯ

ตโตปรํ จิตฺตชาหารชรูปญฺจ โวจฺฉิชฺชตีติ อชีวกสนฺตาเน เตสํ อุปฺปตฺติยา อภาวโต ยถานิพฺพตฺตํ จิตฺตชํ, อาหารชญฺจ ตโต ปรํ กิญฺจิ กาลํ ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌติฯ อปเร ปน อาจริยา ‘‘จิตฺตชรูปํ จุติจิตฺตโต ปุเรตรเมว โวจฺฉิชฺชตี’’ติ วณฺเณนฺติฯ

[58] รูปโลเก ฆานชิวฺหากายานํ อภาเว การณํ วุตฺตเมวฯ ภาวทฺวยํ ปน พหลกามราคูปนิสฺสยตฺตา พฺรหฺมานญฺจ ตทภาวโต ตตฺถ น ปวตฺตติฯ อาหารชกลาปานิ จ น ลพฺภนฺติ อชฺโฌหฏาหาราภาเวน สรีรคตสฺสปิ อาหารสฺส รูปสมุฏฺฐาปนาภาวโตฯ พาหิรญฺหิ อุตุํ, อาหารญฺจ อุปนิสฺสยํ ลภิตฺวา อุตุอาหารา รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติฯ ชีวิตนวกนฺติ กายาภาวโต กายทสกฏฺฐานิยํ ชีวิตนวกํฯ

[59] อติริจฺฉติ เสสพฺรหฺมานํ ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต จ อุปลภิตพฺพรูปโต อวสิฏฺฐํ โหติ , มรณกาเล ปน พฺรหฺมานํ สรีรนิกฺเขปาภาวโต สพฺเพสมฺปิ ติสมุฏฺฐานานิ, ทฺวิสมุฏฺฐานานิ จ สเหว นิรุชฺฌนฺติฯ

[61] รูเปสุ เตวีสติ ฆานชิวฺหากายภาวทฺวยวเสน ปญฺจนฺนํ อภาวโตฯ เกจิ ปน ‘‘ลหุตาทิตฺตยมฺปิ เตสุ นตฺถิ ทนฺธตฺตกราทิธาตุกฺโขภาภาวโต’’ติ วทนฺติ, ตํ อการณํฯ น หิ วูปสเมตพฺพาเปกฺขา ตพฺพิโรธิธมฺมปฺปวตฺติ ตถา สติ สเหตุกกิริยจิตฺเตสุ ลหุตาทีนํ อภาวปฺปสงฺคโตฯ ‘‘สทฺโท วิกาโร’’ตฺยาทิ สพฺเพสมฺปิ สาธารณวเสน วุตฺตํฯ

รูปปวตฺติกฺกมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิพฺพานเภทวณฺณนา

[62] เอตฺตาวตา จิตฺตเจตสิกรูปานิ วิภาคโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ นิพฺพานํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘นิพฺพานํ ปนา’’ตฺยาทิฯ ‘‘จตุมคฺคญาเณน สจฺฉิกาตพฺพ’’นฺติ อิมินา นิพฺพานสฺส ตํตํอริยปุคฺคลานํ ปจฺจกฺขสิทฺธตํ ทสฺเสติฯ ‘‘มคฺคผลานมารมฺมณภูต’’นฺติ อิมินา กลฺยาณปุถุชฺชนานํ อนุมานสิทฺธตํฯ สงฺขตธมฺมารมฺมณญฺหิ, ปญฺญตฺตารมฺมณํ วา ญาณํ กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสมฺภเน อสมตฺถํ, อตฺถิ จ โลเก กิเลสสมุจฺเฉทาทิฯ ตสฺมา อตฺถิ สงฺขตสมฺมุติธมฺมวิปรีโต กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิกรานํ มคฺคผลานํ อารมฺมณภูโต นิพฺพานํ นาม เอโก ธมฺโมติ สิทฺธํฯ ปจฺจกฺขานุมานสิทฺธตาสนฺทสฺสเนน จ อภาวมตฺตํ นิพฺพานนฺติ วิปฺปฏิปนฺนานํ วาทํ นิเสเธตีติ อลมติปฺปปญฺเจนฯ ขนฺธาทิเภเท เตภูมกธมฺเม เหฏฺฐุปริยวเสน วินนโต สํสิพฺพนโต วานสงฺขาตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา วิสยาติกฺกมวเสน อตีตตฺตาฯ

[63] สภาวโตติ อตฺตโน สนฺติลกฺขเณนฯ อุปาทียติ กามุปาทาทีหีติ อุปาทิ, ปญฺจกฺขนฺธสฺเสตํ อธิวจนํ, อุปาทิเยว เสโส กิเลเสหีติ อุปาทิเสโส, เตน สห วตฺตตีติ สอุปาทิเสสา , สา เอว นิพฺพานธาตูติ สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุฯ การณปริยาเยนาติ สอุปาทิเสสาทิวเสน ปญฺญาปเน การณภูตสฺส อุปาทิเสส ภาวาภาวสฺส เลเสนฯ

[64] อารมฺมณโต, สมฺปโยคโต จ ราคโทสโมเหหิ สุญฺญตฺตา สุญฺญํ, สุญฺญเมว สุญฺญตํ, ตถา ราคาทินิมิตฺตรหิตตฺตา อนิมิตฺตํฯ ราคาทิปณิธิรหิตตฺตา อปฺปณิหิตํฯ สพฺพสงฺขาเรหิ วา สุญฺญตฺตา สุญฺญตํฯ