อิเม ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานา’’ตฺยาทีสุ (ธ. ส. 1201) ชาติยา กุโตจิชาตตฺตํ อนุญฺญาตํ , ตมฺปิ รูปชนกปจฺจยานํ รูปุปฺปาทนํ ปติ อนุปรตพฺยาปารานํ ปจฺจยภาวูปคมนกฺขเณ ชายมานธมฺมวิการภาเวน อุปลพฺภมานตํ สนฺธายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยมฺปิ ‘‘ชาติ, ภิกฺขเว, อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาฯ ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ วจนํ (สํ. นิ. 2.20), ตตฺถาปิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ลกฺขณภาวโตติ อยเมตฺถาภิสนฺธิฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ปาเฐ กุโตจิ ชาตตฺตํ, ชาติยา ปริยายโต;

สงฺขตานํ สภาวตฺตา, ตีสุ สงฺขตโตทิตา’’ติฯ

รูปสมุฏฺฐานนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กลาปโยชนาวณฺณนา

[45] ยสฺมา ปเนตานิ รูปานิ กมฺมาทิโต อุปฺปชฺชมานานิปิ น เอเกกํ สมุฏฺฐหนฺติ, อถ โข ปิณฺฑโตวฯ ตสฺมา ปิณฺฑานํ คณนปริจฺเฉทํ, สรูปญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกุปฺปาทา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ ฯ สหวุตฺติโนติ วิสุํ วิสุํ กลาปคตรูปวเสน สหวุตฺติโน, น สพฺพกลาปานํ อญฺญมญฺญํ สหุปฺปตฺติวเสนฯ

[46] ทส ปริมาณา อสฺสาติ ทสกํ, สมุทายสฺเสตํ นามํ, จกฺขุนา อุปลกฺขิตํ, ตปฺปธานํ วา ทสกํ จกฺขุทสกํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

[47] วจีวิญฺญตฺติคฺคหเณน สทฺโทปิ สงฺคหิโต โหติ ตสฺสา ตทวินาภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘วจีวิญฺญตฺติทสก’’นฺติฯ

[50] กิํ ปเนเต เอกวีสติ กลาปา สพฺเพปิ สพฺพตฺถ โหนฺติ, อุทาหุ เกจิ กตฺถจีติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ตฺยาทิฯ

กลาปโยชนาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปปวตฺติกฺกมวณฺณนา

[52] อิทานิ เนสํ สมฺภววเสน, ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน, โยนิวเสน จ ปวตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพานิปิ ปเนตานี’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ ยถารหนฺติ สภาวกปริปุณฺณายตนานํ อนุรูปโตฯ

[53] กมลกุหรคพฺภมลาทิสํเสทฏฺฐาเนสุ ชาตา สํเสทชาฯ อุปปาโต เนสํ อตฺถีติ โอปปาติกา, อุกฺกํสคติปริจฺเฉทวเสน เจตฺถ วิสิฏฺฐอุปปาโต คหิโต ยถา ‘‘อภิรูปสฺส กญฺญา ทาตพฺพา’’ติฯ สตฺต ทสกานิ ปาตุภวนฺติ ปริปุณฺณายตนภาเวน อุปลพฺภนโตฯ กทาจิ น ลพฺภนฺติ ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจาฆานนปุํสกอาทิกปฺปิกานํ วเสนฯ ตตฺถ สุคติยํ มหานุภาเวน กมฺมุนา นิพฺพตฺตมานานํ โอปปาติกานํ อินฺทฺริยเวกลฺลาโยคโต จกฺขุโสตฆานาลาโภ สํเสทชานํ, ภาวาลาโภ ปฐมกปฺปิกโอปปาติกานํ วเสนปิฯ ทุคฺคติยํ ปน จกฺขุโสตภาวาลาโภ ทฺวินฺนมฺปิ วเสน, ฆานาลาโภ สํเสทชานเมว วเสน, น โอปปาติกานํ วเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ธมฺมหทยวิภงฺเค ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทส, กสฺสจิ อปรานิปิ ทส, กสฺสจิ นว, กสฺสจิ สตฺตา’’ติ (วิภ. 1007) วจนโต ปริปุณฺณินฺทฺริยสฺส โอปปาติกสฺส สทฺทายตนวชฺชิตานิ เอกาทสายตนานิ วุตฺตานิฯ