รูปสมุฏฺฐานนยวณฺณนา

[29] กานิ ปน ตานิ กมฺมาทีนิ, กถํ, กตฺถ, กทา จ รูปสมุฏฺฐานานีติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ตฺยาทิฯ ปฏิสนฺธิมุปาทายาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํ อุปาทายฯ ขเณ ขเณติ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ, นิรนฺตรเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ อปเร ปน จิตฺตสฺส ฐิติกฺขณํ (วิภ. มูลฏี. 20 ปกิณฺณกกถาวณฺณนา), ภงฺคกฺขเณ จ รูปุปฺปาทํ (วิภ. มูลฏี. 20 ปกิณฺณกกถาวณฺณนา) ปฏิเสเธนฺติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ฐิติกฺขณาภาเว เตสํ อุปปตฺติ เจว ตตฺถ วตฺตพฺพญฺจ เหฏฺฐา กถิตเมว, อิธาปิ ปน ภงฺคกฺขเณ รูปุปฺปาทาภาเว อุปปตฺติยา ตตฺถ วตฺตพฺเพน จ สห สุขคฺคหณตฺถํ สงฺคเหตฺวา วุจฺจติ –

‘‘อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานนฺติ, วิภงฺเค เอวมาทินํ;

ภงฺคกฺขณสฺมิํ อุปฺปนฺนํ, โน จ อุปฺปชฺชมานกํฯ

‘‘อุปฺปชฺชมานมุปฺปาเท, อุปฺปนฺนญฺจาติอาทินา;

ภงฺคุปฺปาทาว อกฺขาตา, น จิตฺตสฺส ฐิติกฺขโณฯ

‘‘‘อุปฺปาโท จ วโย เจว, อญฺญถตฺตํ ฐิตสฺส จ;

ปญฺญายตี’ติ (อ. นิ. 3.47) วุตฺตตฺตา, ฐิติ อตฺถีติ เจ มตํฯ

‘‘อญฺญถตฺตสฺส เอกสฺมิํ, ธมฺเม อนุปลทฺธิโต;

ปญฺญาณวจนา เจว, ปพนฺธฏฺฐิติ ตตฺถปิฯ

‘‘วุตฺตา ตสฺมา น จิตฺตสฺส, ฐิติ ทิสฺสติ ปาฬิยํ;

อภิธมฺเม อภาโวปิ, นิเสโธเยว สพฺพถาฯ

‘‘ยทา สมุทโย ยสฺส, นิรุชฺฌติ ตทาสฺส กิํ;

ทุกฺขมุปฺปชฺชตีตฺเยตฺถ, ปญฺเห โนติ นิเสธโตฯ

‘‘รูปุปฺปาโท น ภงฺคสฺมิํ, ตสฺมา สพฺเพปิ ปจฺจยา;

อุปฺปาเทเยว จิตฺตสฺส, รูปเหตูติ เกจนฯ

‘‘วุจฺจเต ตตฺถ เอกสฺมิํ, ธมฺเมเยว ยถา มตา;

อุปฺปาทาวตฺถโต ภินฺนา, ภงฺคาวตฺถา ตเถว ตุฯ

‘‘ภงฺคสฺสาภิมุขาวตฺถา, อิจฺฉิตพฺพา อยํ ฐิติ;

นยทสฺสนโต เอสา, วิภงฺเค น ตุ เทสิตาฯ

‘‘ลกฺขณํ สงฺขตสฺเสว, วตฺตุมุปฺปาทอาทินํ;

เทสิตตฺตา น ตตฺถาปิ, ปพนฺธสฺส ฐิตีริตาฯ

‘‘อุปสคฺคสฺส ธาตูนมตฺเถเยว ปวตฺติโต;

ปญฺญายตีติ เจตสฺส, อตฺโถ วิญฺญายเต อิติฯ