โย รูปสฺส อุปจโย, สา รูปสฺส สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. 641-642) วุตฺตํฯ เอกาทสวิธมฺปีติ สภาคสงฺคหวเสน เอกาทสปฺปการมฺปิฯ

[17] จตฺตาโร ภูตา, ปญฺจ ปสาทา, จตฺตาโร วิสยา, ทุวิโธ ภาโว, หทยรูปมิจฺจปิ อิทํ ชีวิตาหารรูเปหิ ทฺวีหิ สห อฏฺฐารสวิธํ, ตถา ปริจฺเฉโท จ ทุวิธา วิญฺญตฺติ, ติวิโธ วิกาโร, จตุพฺพิธํ ลกฺขณนฺติ รูปานํ ปริจฺเฉทวิการาทิภาวํ วินา วิสุํ ปจฺจเยหิ อนิพฺพตฺตตฺตา อิเม อนิปฺผนฺนา ทส เจติ อฏฺฐวีสติวิธํ ภเวฯ

รูปสมุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปวิภาควณฺณนา

[18] อิทานิ ยถาอุทฺทิฏฺฐรูปานํ เอกวิธาทินยทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺพญฺจ ปเนต’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ สมฺปยุตฺตสฺส อโลภาทิเหตุโน อภาวา อเหตุกํฯ ยถาสกํ ปจฺจยวนฺตตาย สปฺปจฺจยํฯ อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺเตหิ กามาสวาทีหิ สหิตตฺตา สาสวํฯ ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตตฺตา สงฺขตํฯ อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาเต โลเก นิยุตฺตตาย โลกิยํฯ กามตณฺหาย อวจริตตฺตา กามาวจรํฯ อรูปธมฺมานํ วิย กสฺสจิ อารมฺมณสฺส อคฺคหณโต นาสฺส อารมฺมณนฺติ อนารมฺมณํฯ ตทงฺคาทิวเสน ปหาตพฺพตาภาวโต อปฺปหาตพฺพํฯ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, เตน ‘‘อพฺยากต’’นฺตฺยาทิกํ สพฺพํ เอกวิธนยํ สงฺคณฺหาติฯ

[19] อชฺฌตฺติกรูปํ อตฺตภาวสงฺขาตํ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตตฺตาฯ กามํ อญฺเญปิ หิ อชฺฌตฺตสมฺภูตา อตฺถิ, รุฬฺหีวเสน ปน จกฺขาทิกํเยว อชฺฌตฺติกํฯ

อถ วา ‘‘ยทิ มยํ น โหม, ตฺวํ กฏฺฐกลิงฺครูปโม ภวิสฺสสี’’ติ วทนฺตา วิย อตฺตภาวสฺส สาติสยํ อุปการตฺตา จกฺขาทีเนว วิเสสโต อชฺฌตฺติกานิ นามฯ อตฺตสงฺขาตํ วา จิตฺตํ อธิกิจฺจ ตสฺส ทฺวารภาเวน ปวตฺตตีติ อชฺฌตฺตํ, ตเทว อชฺฌตฺติกํฯ ตโต พหิภูตตฺตา อิตรํ เตวีสติวิธํ พาหิรรูปํฯ

[20] อิตรํ พาวีสติวิธํ อวตฺถุรูปํฯ

[22] อฏฺฐวิธมฺปิ อินฺทฺริยรูปํ ปญฺจวิญฺญาเณสุ ลิงฺคาทีสุ สหชรูปปริปาลเน จ อาธิปจฺจโยคโตฯ ปสาทรูปสฺส หิ ปญฺจวิธสฺส จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ อาธิปจฺจํ อตฺตโน ปฏุมนฺทาทิภาเวน เตสมฺปิ ปฏุมนฺทาทิภาวาปาทนโตฯ ภาวทฺวยสฺสาปิ อิตฺถิลิงฺคาทีสุ อาธิปจฺจํ ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชมานานมฺปิ เตสํ เยภุยฺเยน สภาวกสนฺตาเนเยว ตํตทากาเรน อุปฺปชฺชนโต, น ปน อินฺทฺริยปจฺจยภาวโตฯ ชีวิตสฺส จ กมฺมชปริปาลเน อาธิปจฺจํ เตสํ ยถาสกํ ขณฏฺฐานสฺส ชีวิตินฺทฺริยปฺปฏิพทฺธตฺตาฯ สยญฺจ อตฺตนา ฐปิตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ นาวิโก วิยฯ

[23] วิสยวิสยิภาวปฺปตฺติวเสน ถูลตฺตา โอฬาริกรูปํฯ ตโตเยว คหณสฺส สุกรตฺตา สนฺติเกรูปํ อาสนฺนรูปํ นามฯ โย สยํ, นิสฺสยวเสน จ สมฺปตฺตานํ, อสมฺปตฺตานญฺจ ปฏิมุขภาโว อญฺญมญฺญปตนํ, โส ปฏิโฆ วิยาติ ปฏิโฆฯ ยถา หิ ปฏิฆาเต สติ ทุพฺพลสฺส จลนํ โหติ, เอวํ อญฺญมญฺญํ ปฏิมุขภาเว สติ อรูปสภาวตฺตา ทุพฺพลสฺส ภวงฺคสฺส จลนํ โหติฯ ปฏิโฆ ยสฺส อตฺถิ ตํ สปฺปฏิฆํฯ ตตฺถ สยํ สมฺปตฺติ โผฏฺฐพฺพสฺส, นิสฺสยวเสน สมฺปตฺติ ฆานชิวฺหากายคนฺธรสานํ, อุภยถาปิ อสมฺปตฺติ จกฺขุโสตรูปสทฺทานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิตรํ โสฬสวิธํ โอฬาริกตาทิสภาวาภาวโต สุขุมรูปาทิกํฯ

[24] กมฺมโต ชาตํ อฏฺฐารสวิธํ อุปาทินฺนรูปํ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อุเปเตน กมฺมุนา อตฺตโน ผลภาเวน อาทินฺนตฺตา คหิตตฺตาฯ อิตรํ อคฺคหิตคฺคหเณนทสวิธํ อนุปาทินฺนรูปํฯ

[25] ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาเตน นิทสฺสเนน สห วตฺตตีติ สนิทสฺสนํฯ จกฺขุวิญฺญาณโคจรภาโว หิ นิทสฺสนนฺติ วุจฺจติ ตสฺส จ รูปายตนโต อนญฺญตฺเตปิ อญฺเญหิ ธมฺเมหิ ตํ วิเสเสตุํ อญฺญํ วิย กตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏตีติ สห นิทสฺสเนน สนิทสฺสนนฺติฯ ธมฺมภาวสามญฺเญน หิ เอกีภูเตสุ ธมฺเมสุ โย นานตฺตกโร วิเสโส, โส อญฺโญ วิย กตฺวา อุปจริตุํ ยุตฺโตฯ เอวญฺหิ อตฺถวิเสสาวโพโธ โหติฯ

[26] อสมฺปตฺตวเสนาติ อตฺตานํ อสมฺปตฺตสฺส โคจรสฺส วเสน, อตฺตนา วิสยปฺปเทสํ วา อสมฺปตฺตวเสนฯ จกฺขุโสตานิ หิ รูปสทฺเทหิ อสมฺปตฺตานิ, สยํ วา ตานิ อสมฺปตฺตาเนว อารมฺมณํ คณฺหนฺติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘จกฺขุโสตํ ปเนเตสุ, โหตาสมฺปตฺตคาหกํ;

วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุตฺตา, สนฺตราธิกโคจเรฯ

‘‘ตถา หิ ทูรเทสฏฺฐํ, ผลิกาทิติโรหิตํ;

มหนฺตญฺจ นคาทีนํ, วณฺณํ จกฺขุ อุทิกฺขติฯ

‘‘อากาสาทิคโต กุจฺฉิ-จมฺมานนฺตริโกปิ จ;

มหนฺโต จ ฆณฺฏาทีนํ, สทฺโท โสตสฺส โคจโรฯ

‘‘คนฺตฺวา วิสยเทสํ ตํ, ผริตฺวา คณฺหตีติ เจ;

อธิฏฺฐานวิธาเนปิ, ตสฺส โส โคจโร สิยาฯ

‘‘ภูตปฺปพนฺธโต โส เจ, ยาติ อินฺทฺริยสนฺนิธิํ;

กมฺมจิตฺโตชสมฺภูโต, วณฺโณ สทฺโท จ จิตฺตโชฯ

‘‘น เตสํ โคจรา โหนฺติ, น หิ สมฺโภนฺติ เต พหิ;

วุตฺตา จ อวิเสเสน, ปาเฐ ตํวิสยาว เตฯ

‘‘ยทิ เจตํ ทฺวยํ อตฺตสมีปํเยว คณฺหติ;

อกฺขิวณฺณํ ตถา มูลํ, ปสฺเสยฺย ภมุกสฺส จฯ

‘‘ทิสาเทสววตฺถานํ, สทฺทสฺส น ภเวยฺย จ;

สิยา จ สรเวธิสฺส, สกณฺเณ สรปาตน’’นฺติฯ

โคจรคฺคาหิกรูปํ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ หุตฺวา ตํตํโคจรคฺคหณสภาวตฺตาฯ อิตรํ เตวีสติวิธํ อโคจรคฺคาหิกรูปํ โคจรคฺคหณาภาวโตฯ

[27] วณฺณิตพฺโพ ทฏฺฐพฺโพติ วณฺโณฯ อตฺตโน อุทยานนฺตรํ รูปํ ชเนตีติ โอชาฯ อวินิพฺโภครูปํ กตฺถจิปิ อญฺญมญฺญํ วินิภุญฺชนสฺส วิสุํ วิสุํ ปวตฺติยา อภาวโตฯ รูปโลเก คนฺธาทีนํ อภาววาทิมตมฺปิ หิ ตตฺถ ตตฺถ (วิภ. มูลฏี. 227; วิภ. อนุฏี. 227) อาจริเยหิ ปฏิกฺขิตฺตเมวฯ

[28] อิจฺเจวนฺติ เอตฺถปิ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, เตน อิธ อนาคตมฺปิ สพฺพํ ทุกติกาทิเภทํ สงฺคณฺหาติฯ

รูปวิภาควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปสมุฏฺฐานนยวณฺณนา

[29] กานิ ปน ตานิ กมฺมาทีนิ, กถํ, กตฺถ, กทา จ รูปสมุฏฺฐานานีติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ตฺยาทิฯ ปฏิสนฺธิมุปาทายาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํ อุปาทายฯ ขเณ ขเณติ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ, นิรนฺตรเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ อปเร ปน จิตฺตสฺส ฐิติกฺขณํ (วิภ. มูลฏี. 20 ปกิณฺณกกถาวณฺณนา), ภงฺคกฺขเณ จ รูปุปฺปาทํ (วิภ. มูลฏี. 20 ปกิณฺณกกถาวณฺณนา) ปฏิเสเธนฺติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ฐิติกฺขณาภาเว เตสํ อุปปตฺติ เจว ตตฺถ วตฺตพฺพญฺจ เหฏฺฐา กถิตเมว, อิธาปิ ปน ภงฺคกฺขเณ รูปุปฺปาทาภาเว อุปปตฺติยา ตตฺถ วตฺตพฺเพน จ สห สุขคฺคหณตฺถํ สงฺคเหตฺวา วุจฺจติ –

‘‘อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานนฺติ, วิภงฺเค เอวมาทินํ;

ภงฺคกฺขณสฺมิํ อุปฺปนฺนํ, โน จ อุปฺปชฺชมานกํฯ

‘‘อุปฺปชฺชมานมุปฺปาเท, อุปฺปนฺนญฺจาติอาทินา;

ภงฺคุปฺปาทาว อกฺขาตา, น จิตฺตสฺส ฐิติกฺขโณฯ

‘‘‘อุปฺปาโท จ วโย เจว, อญฺญถตฺตํ ฐิตสฺส จ;

ปญฺญายตี’ติ (อ. นิ. 3.47) วุตฺตตฺตา, ฐิติ อตฺถีติ เจ มตํฯ

‘‘อญฺญถตฺตสฺส เอกสฺมิํ, ธมฺเม อนุปลทฺธิโต;

ปญฺญาณวจนา เจว, ปพนฺธฏฺฐิติ ตตฺถปิฯ

‘‘วุตฺตา ตสฺมา น จิตฺตสฺส, ฐิติ ทิสฺสติ ปาฬิยํ;

อภิธมฺเม อภาโวปิ, นิเสโธเยว สพฺพถาฯ

‘‘ยทา สมุทโย ยสฺส, นิรุชฺฌติ ตทาสฺส กิํ;

ทุกฺขมุปฺปชฺชตีตฺเยตฺถ, ปญฺเห โนติ นิเสธโตฯ

‘‘รูปุปฺปาโท น ภงฺคสฺมิํ, ตสฺมา สพฺเพปิ ปจฺจยา;

อุปฺปาเทเยว จิตฺตสฺส, รูปเหตูติ เกจนฯ

‘‘วุจฺจเต ตตฺถ เอกสฺมิํ, ธมฺเมเยว ยถา มตา;

อุปฺปาทาวตฺถโต ภินฺนา, ภงฺคาวตฺถา ตเถว ตุฯ

‘‘ภงฺคสฺสาภิมุขาวตฺถา, อิจฺฉิตพฺพา อยํ ฐิติ;

นยทสฺสนโต เอสา, วิภงฺเค น ตุ เทสิตาฯ

‘‘ลกฺขณํ สงฺขตสฺเสว, วตฺตุมุปฺปาทอาทินํ;

เทสิตตฺตา น ตตฺถาปิ, ปพนฺธสฺส ฐิตีริตาฯ

‘‘อุปสคฺคสฺส ธาตูนมตฺเถเยว ปวตฺติโต;

ปญฺญายตีติ เจตสฺส, อตฺโถ วิญฺญายเต อิติฯ