6. รูปปริจฺเฉทวณฺณนา

[1] เอวํ ตาว จิตฺตเจตสิกวเสน ทุวิธํ อภิธมฺมตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ รูปํ, ตทนนฺตรญฺจ นิพฺพานํ ทสฺเสตุมารภนฺโต อาห ‘‘เอตฺตาวตา’’ตฺยาทิฯ สปฺปเภทปฺปวตฺติกา อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสวเสน ตีหิ ปริจฺเฉเทหิ วุตฺตปฺปเภทวนฺโต, ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ทฺวีหิ ปริจฺเฉเทหิ วุตฺตปฺปวตฺติวนฺโต จ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เอตฺตาวตา ปญฺจหิ ปริจฺเฉเทหิ วิภตฺตา หิ ยสฺมา, อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ รูปํ ปวุจฺจตีติ โยชนาฯ

[2] อิทานิ ยถาปฏิญฺญาตรูปวิภาคตฺถํ มาติกํ ฐเปตุํ ‘‘สมุทฺเทสา’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ สงฺเขปโต อุทฺทิสนํ สมุทฺเทโสฯ เอกวิธาทิวเสน วิภชนํ วิภาโค, สมุฏฺฐาติ เอตสฺมา ผลนฺติ สมุฏฺฐานํ, กมฺมาทโย รูปชนกปจฺจยาฯ จกฺขุทสกาทโย กลาปาฯ ปวตฺติกฺกมโต เจติ ภวกาลสตฺตเภเทน รูปานํ อุปฺปตฺติกฺกมโตฯ

รูปสมุทฺเทสวณฺณนา

[3] อุปาทินฺนานุปาทินฺนสนฺตาเนสุ สสมฺภารธาตุวเสน มหนฺตา หุตฺวา ภูตา ปาตุภูตาติ มหาภูตา (ธ. ส. อฏฺฐ. 584)ฯ อถวา อเนกวิธอพฺภุตวิเสสทสฺสเนน, อเนกาภูตทสฺสเนน วา มหนฺตานิ อพฺภุตานิ, อภูตานิ วา เอเตสูติ มหาภูตา, มายาการาทโยฯ เตหิ สมานา สยํ อนีลาทิสภาวาเนว นีลาทิอุปาทายรูปทสฺสนาทิโตติ มหาภูตาฯ มนาปวณฺณสณฺฐานาทีหิ วา สตฺตานํ วญฺจิกา ยกฺขินิอาทโย วิย มนาปอิตฺถิปุริสรูปทสฺสนาทินา สตฺตานํ วญฺจกตฺตา มหนฺตานิ อภูตานิ เอเตสูติ มหาภูตาฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ –

‘‘มหนฺตา ปาตุภูตาติ, มหาภูตสมาติ วา;

วญฺจกตฺตา อภูเตน, ‘มหาภูตา’ติ สมฺมตา’’ติฯ (อภิธ. 626);

อถ วา มหนฺตปาตุภาวโต มหนฺตานิ ภวนฺติ เอเตสุ อุปาทารูปานิ, ภูตานิ จาติ มหาภูตานิฯ มหาภูเต อุปาทาย ปวตฺตํ รูปํ อุปาทายรูปํฯ ยทิ เอวํ ‘‘เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโต มหาภูตา’’ตฺยาทิวจนโต (ปฏฺฐา. 1.1.53) เอเกกมหาภูตา เสสมหาภูตานํ นิสฺสยา โหนฺตีติ เตสมฺปิ อุปาทายรูปตาปสงฺโคติ? นยิทเมวํ อุปาทาเยว ปวตฺตรูปานํ ตํสมญฺญาสิทฺธิโตฯ ยญฺหิ มหาภูเต อุปาทิยติ, สยญฺจ อญฺเญหิ อุปาทียติฯ น ตํ อุปาทายรูปํฯ ยํ ปน อุปาทียเตว, น เกนจิ อุปาทียติ, ตเทว อุปาทายรูปนฺติ นตฺถิ ภูตานํ ตพฺโพหารปฺปสงฺโคฯ อปิจ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติ อุปาทายรูปลกฺขณนฺติ นตฺถิ ตโย อุปาทาย ปวตฺตานํ อุปาทายรูปตาติฯ

[4] ปถนฏฺเฐน ปถวี, ตรุปพฺพตาทีนํ ปกติปถวี วิย สหชาตรูปานํ ปติฏฺฐานภาเวน ปกฺขายติ, อุปฏฺฐาตีติ วุตฺตํ โหติ, ปถวี เอว ธาตุ สลกฺขณธารณาทิโต นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน สรีรเสลาวยวธาตุสทิสตฺตา จาติ ปถวีธาตุฯ อาเปติ สหชาตรูปานิ ปตฺถรติ, อาปายติ วา พฺรูเหติ วฑฺเฒตีติ อาโปฯ เตเชติ ปริปาเจติ, นิเสติ วา ติกฺขภาเวน เสสภูตตฺตยํ อุสฺมาเปตีติ เตโชฯ วายติ เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน ภูตสงฺฆาตํ ปาเปตีติ วาโยฯ จตสฺโสปิ ปเนตา ยถากฺกมํ กถินตฺตทวตฺตอุณฺหตฺตวิตฺถมฺภนตฺตลกฺขณาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[5] จกฺขาทีนํ วจนตฺโถ เหฏฺฐา กถิโตวฯ ปสาทรูปํ นาม จตุนฺนํ มหาภูตานํ ปสนฺนภาวเหตุกตฺตาฯ

ตํ ปน ยถากฺกมํ ทฏฺฐุกามตาโสตุกามตาฆายิตุกามตาสายิตุกามตาผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขณํฯ ตตฺถ จกฺขุ ตาว มชฺเฌ กณฺหมณฺฑลสฺส อูกาสิรปฺปมาเณ อภิมุเข ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติปเทเส เตลมิว ปิจุปฏลานิ สตฺตกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ธารณนหาปนมณฺฑนพีชนกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตีหิ วิย ขตฺติยกุมาโร สนฺธารณพนฺธนปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา ปริปาลิยมานํ วณฺณาทีหิ ปริวาริตํ ยถาโยคํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺถุทฺวารภาวํ สเธนฺตํ ปวตฺตติ, อิตรํ ‘‘สสมฺภารจกฺขู’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ โสตาทโยปิ ยถากฺกมํ โสตพิลพฺภนฺตเร องฺคุลิเวธนาการํ อุปจิตตนุตมฺพโลมํ, นาสิกพฺภนฺตเร อชปทสณฺฐานํ, ชิวฺหามชฺเฌ อุปฺปลทลคฺคสณฺฐานํ ปเทสํ อภิพฺยาเปตฺวา ปวตฺตนฺติ, อิตรํ ปน ฐเปตฺวา กมฺมชเตชสฺส ปติฏฺฐานฏฺฐานํ เกสคฺคโลมคฺคนขคฺคสุกฺขจมฺมานิ จ อวเสสํ สกลสรีรํ ผริตฺวา ปวตฺตติฯ เอวํ สนฺเตปิ อิตเรหิ ตสฺส สงฺกโร น โหติ ภินฺนนิสฺสยลกฺขณตฺตาฯ เอกนิสฺสยานิปิ หิ รูปรสาทีนิ ลกฺขณเภทโต อสํกิณฺณาติ กิํ ปน ภินฺนนิสฺสยา ปสาทาฯ

[6] อาโปธาตุยา สุขุมภาเวน ผุสิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตํ ‘‘อาโปธาตุ วิวชฺชิตํ ภูตตฺตยสงฺขาต’’นฺติฯ กิญฺจาปิ หิ สีตตา ผุสิตฺวา คยฺหติ, สา ปน เตโชเยวฯ มนฺเท หิ อุณฺหตฺเต สีตพุทฺธิ สีตตาสงฺขาตสฺส กสฺสจิ คุณสฺส อภาวโตฯ ตยิทํ สีตพุทฺธิยา อนวฏฺฐิตภาวโต วิญฺญายติ ปาราปาเร วิยฯ ตถา หิ ฆมฺมกาเล อาตเป ฐตฺวา ฉายํ ปวิฏฺฐานํ สีตพุทฺธิ โหติ, ตตฺเถว จิรกาลํ ฐิตานํ อุณฺหพุทฺธิฯ

ยทิ จ อาโปธาตุ สีตตา สิยา, อุณฺหภาเวน สห เอกสฺมิํ กลาเป อุปลพฺเภยฺย, น เจวํ อุปลพฺภติ, ตสฺมา วิญฺญายติ ‘‘น อาโปธาตุ สีตตา’’ติฯ เย ปน ‘‘ทวตา อาโปธาตุ, สา จ ผุสิตฺวา คยฺหตี’’ติ วทนฺติ, เต วตฺตพฺพา ‘‘ทวตา นาม ผุสิตฺวา คยฺหตีติ อิทํ อายสฺมนฺตานํ อภิมานมตฺตํ สณฺฐาเน วิยา’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –

‘‘ทวตาสหวุตฺตีนิ, ตีณิ ภูตานิ สมฺผุสํ;

ทวตํ สมฺผุสามีติ, โลโกยมภิมญฺญติฯ

‘‘ภูเต ผุสิตฺวา สณฺฐานํ, มนสา คณฺหโต ยถา;

ปจฺจกฺขโต ผุสามีติ, วิญฺเญยฺยา ทวตา ตถา’’ติฯ

โคจรรูปํ นาม ปญฺจวิญฺญาณวิสยภาวโตฯ คาโว อินฺทฺริยานิ จรนฺติ เอตฺถาติ โคจรนฺติ หิ อารมฺมณสฺเสตํ นามํฯ ตํ ปเนตํ ปญฺจวิธมฺปิ ยถากฺกมํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ โคจรภาวลกฺขณํ, จกฺขาทิปฏิหนนลกฺขณํ วาฯ

[7] อิตฺถิยา ภาโว อิตฺถตฺตํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 632)ฯ ปุริสสฺส ภาโว ปุริสตฺตํฯ ตตฺถ อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปเหตุภาวลกฺขณํ อิตฺถตฺตํ, ปุริสลิงฺคาทิเหตุภาวลกฺขณํ ปุริสตฺตํฯ ตตฺถ อิตฺถีนํ องฺคชาตํ อิตฺถิลิงฺคํฯ สราธิปฺปายา อิตฺถินิมิตฺตํ ‘‘อิตฺถี’’ติ สญฺชานนสฺส ปจฺจยภาวโตฯ อวิสทฐานคมนนิสชฺชาทิ อิตฺถิกุตฺตํฯ อิตฺถิสณฺฐานํ อิตฺถากปฺโปฯ ปุริสลิงฺคาทีนิปิ วุตฺตนเยน ทฏฺฐพฺพานิฯ อฏฺฐกถายํ ปน อญฺญถา อิตฺถิลิงฺคาทีนิ วณฺณิตานิฯ ตํ ปน เอวํ สงฺคเหตฺวา วทนฺติ –

‘‘ลิงฺคํ หตฺถาทิสณฺฐานํ, นิมิตฺตํ มิหิตาทิกํ;

กุตฺตํ สุปฺปาทินา กีฬา, อากปฺโป คมนาทิก’’นฺติฯ

ภาวรูปํ นาม ภวติ เอเตน อิตฺถาทิอภิธานํ, พุทฺธิ จาติ กตฺวาฯ ตํ ปเนตํ กายินฺทฺริยํ วิย สกลสรีรํ ผริตฺวา ติฏฺฐติฯ

[8] หทยเมว มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ นิสฺสยตฺตา วตฺถุ จาติ หทยวตฺถุฯ ตถา หิ ตํ ธาตุทฺวยนิสฺสยภาวลกฺขณํ, ตญฺจ หทยโกสพฺภนฺตเร อฑฺฒปสตมตฺตํ โลหิตํ นิสฺสาย ปวตฺตติฯ รูปกณฺเฑ อวุตฺตสฺสปิ ปเนตสฺส อาคมโต, ยุตฺติโต จ อตฺถิภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ, ตํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ วตฺตนฺติ ‘‘ยํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิญฺญาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.8) เอวมาคตํ ปฏฺฐานวจนํ อาคโมฯ ยุตฺติ ปเนวํ ทฏฺฐพฺพา –

‘‘นิปฺผนฺนภูติกาธารา, ทฺเว ธาตู กามรูปินํ;

รูปานุพนฺธวุตฺติตฺตา, จกฺขุวิญฺญาณาทโย วิยฯ

‘‘จกฺขาทินิสฺสิตาเนตา, ตสฺสญฺญาธารภาวโต;

นาปิ รูปาทิเก เตสํ, พหิทฺธาปิ ปวตฺติโตฯ

‘‘น จาปิ ชีวิตํ ตสฺส, กิจฺจนฺตรนิยุตฺติโต;

น จ ภาวทฺวยํ ตสฺมิํ, อสนฺเตปิ ปวตฺติโตฯ

‘‘ตสฺมา ตทญฺญํ วตฺถุ ตํ, ภูติกนฺติ วิชานิยํ;

วตฺถาลมฺพทุกานนฺตุ, เทสนาเภทโต อิทํ;

ธมฺมสงฺคณิปาฐสฺมิํ, น อกฺขาตํ มเหสินา’’ติฯ

[9] ชีวนฺติ เตนาติ ชีวิตํ, ตเทว กมฺมชรูปปริปาลเน อาธิปจฺจโยคโต อินฺทฺริยนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตถา เหตํ กมฺมชรูปปริปาลนลกฺขณํฯ ยถาสกํ ขณมตฺตฏฺฐายีนมฺปิ หิ สหชาตานํ ปวตฺติเหตุภาเวเนว อนุปาลกํฯ น หิ เตสํ กมฺมํเยว ฐิติการณํ โหติ อาหารชาทีนํ อาหาราทิ วิย กมฺมสฺส ตงฺขณาภาวโตฯ อิทํ ปน สห ปาจนคฺคินา อนวเสสอุปาทินฺนกายํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตติฯ

[10] กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหรียตีติ กพฬีกาโร อาหาโร, อิทญฺจ สวตฺถุกํ กตฺวา อาหารํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เสนฺทฺริยกาโยปตฺถมฺภนเหตุภูตา ปน องฺคมงฺคานุสารี รสหรสงฺขาตา อชฺโฌหริตพฺพาหารสิเนหภูตา โอชา อิธ อาหารรูปํ นามฯ ตถา เหตํ เสนฺทฺริยกาโยปตฺถมฺภนเหตุภาวลกฺขณํ, โอชฏฺฐมกรูปาหรณลกฺขณํ วาฯ

[11] กกฺขฬตฺตาทินา อตฺตโน อตฺตโน สภาเวน อุปลพฺภนโต สภาวรูปํ นามฯ อุปฺปาทาทีหิ, อนิจฺจตาทีหิ วา ลกฺขเณหิ สหิตนฺติ สลกฺขณํฯ ปริจฺเฉทาทิภาวํ วินา อตฺตโน สภาเวเนว กมฺมาทีหิ ปจฺจเยหิ นิปฺผนฺนตฺตา นิปฺผรูปํ นามฯ รุปฺปนสภาโว รูปํ, เตน ยุตฺตมฺปิ รูปํ, ยถา ‘‘อริสโส, นีลุปฺปล’’นฺติ, สฺวายํ รูป-สทฺโท รุฬฺหิยา อตํสภาเวปิ ปวตฺตตีติ อปเรน รูป-สทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘รูปรูป’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘ทุกฺขทุกฺข’’นฺติฯ ปริจฺเฉทาทิภาวํ อติกฺกมิตฺวา สภาเวเนว อุปลพฺภนโต ลกฺขณตฺตยาโรปเนน สมฺมสิตุํ อรหตฺตา สมฺมสนรูปํฯ

[12] น กสฺสตีติ อกาโสฯ อกาโสเยว อากาโส, นิชฺชีวฏฺเฐน ธาตุ จาติ อากาสธาตุฯ จกฺขุทสกาทิเอเกกกลาปคตรูปานํ กลาปนฺตเรหิ อสํกิณฺณภาวาปาทนวเสน ปริจฺเฉทกํ, เตหิ วา ปริจฺฉิชฺชมานํ, เตสํ ปริจฺเฉทมตฺตํ วา รูปํ ปริจฺเฉทรูปํฯ ตญฺหิ ตํ ตํ รูปกลาปํ ปริจฺฉินฺทนฺตํ วิย โหติฯ วิชฺชมาเนปิ จ กลาปนฺตรภูเตหิ กลาปนฺตรภูตานํ สมฺผุฏฺฐภาเว ตํตํรูปวิวิตฺตตา รูปปริยนฺโต อากาโสฯ เยสญฺจ โส ปริจฺเฉโท, เตหิ สยํ อสมฺผุฏฺโฐเยวฯ อญฺญถา ปริจฺฉินฺนตา น สิยา เตสํ รูปานํ พฺยาปีภาวาปตฺติโตฯ

อพฺยาปิตา หิ อสมฺผุฏฺฐตาฯ เตนาห ภควา ‘‘อสมฺผุฏฺฐํ จตูหิ มหาภูเตหี’’ติ (ธ. ส. 637)ฯ

[13] จลมานกาเยน อธิปฺปายํ วิญฺญาเปติ, สยญฺจ เตน วิญฺญายตีติ กายวิญฺญตฺติฯ สวิญฺญาณกสทฺทสงฺขาตวาจาย อธิปฺปายํ วิญฺญาเปติ, สยญฺจ ตาย วิญฺญายตีติ วจีวิญฺญตฺติฯ ตตฺถ อภิกฺกมาทิชนกจิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตุยา สหชาตรูปสนฺถมฺภนสนฺธารณจลิเตสุ สหการีการณภูโต ผนฺทมานกายผนฺทนตํเหตุกวาโยธาตุวินิมุตฺโต มหนฺตํ ปาสาณํ อุกฺขิปนฺตสฺส สพฺพถาเมน คหณกาเล อุสฺสาหนวิกาโร วิย รูปกายสฺส ปริผนฺทนปจฺจยภาเวน อุปลพฺภมาโน วิกาโร กายวิญฺญตฺติฯ สา หิ ผนฺทมานกาเยน อธิปฺปายํ วิญฺญาเปติฯ น หิ วิญฺญตฺติวิการรหิเตสุ รุกฺขจลนาทีสุ ‘‘อิทเมส กาเรตี’’ติ อธิปฺปายคฺคหณํ ทิฏฺฐนฺติฯ หตฺถจลนาทีสุ จ ผนฺทมานกายคฺคหณานนฺตรํ อวิญฺญายมานนฺตเรหิ มโนทฺวารชวเนหิ คยฺหมานตฺตา สยญฺจ กาเยน วิญฺญายติฯ

กถํ ปน วิญฺญตฺติวเสน หตฺถจลนาทโย โหนฺตีติ? วุจฺจเต – เอกาวชฺชนวีถิยํ สตฺตสุ ชวเนสุ สตฺตมชวนสมุฏฺฐานวาโยธาตุ วิญฺญตฺติวิการสหิตาว ปฐมชวนาทิสมุฏฺฐานาหิ วาโยธาตูหิ ลทฺโธปตฺถมฺภา เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน จลยติ จิตฺตชํ, ปุริมชวนาทิสมฺภูตา ปน สนฺถมฺภนสนฺธารณมตฺตกรา ตสฺส อุปการาย โหนฺตีติฯ ยถา หิ สตฺตหิ ยุเคหิ อากฑฺฒิตพฺพสกเฏ สตฺตมยุคยุตฺตาเยว โคณา เหฏฺฐา ฉสุ ยุเคสุ ยุตฺตโคเณหิ ลทฺธูปตฺถมฺภา สกฏํ จาเลนฺติ, ปฐมยุคาทิยุตฺตา ปน อุปตฺถมฺภนสนฺธารณมตฺตเมว สาเธนฺตา เตสํ อุปการาย โหนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

เทสนฺตรุปฺปตฺติเยว เจตฺถ จลนํ อุปฺปนฺนเทสโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ ธมฺมานํ สงฺกมนาภาวโตฯ อิตรถา เนสํ อพฺยาปารกตา, ขณิกตา จ น สิยาฯ เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาโวติ จ ยถา อตฺตนา สหชรูปานิ เหฏฺฐิมชวนสมุฏฺฐิตรูเปหิ ปติฏฺฐิตฏฺฐานโต อญฺญตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ เตหิ สห ตตฺถ อุปฺปตฺติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํ, เอตฺถ ปน จิตฺตเช จลิเต ตํสมฺพนฺเธน อิตรมฺปิ จลติ นทีโสเต ปกฺขิตฺตสุกฺขโคมยปิณฺฑํ วิยฯ ตถา จลยิตุํ อสกฺโกนฺติ โยปิ ปฐมชวนาทิสมุฏฺฐานวาโยธาตุโย วิญฺญตฺติวิการสหิตาเยว เยน ทิสาภาเคน อยํ อภิกฺกมาทีนิ ปวตฺเตตุกาโม, ตทภิมุขภาววิการสมฺภวโตฯ เอวญฺจ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนสฺสปิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตฺตํ วกฺขติฯ วจีเภทกรจิตฺตสมุฏฺฐานปถวีธาตุยา อกฺขรุปฺปตฺติฏฺฐานคตอุปาทินฺนรูเปหิ สห ฆฏฺฏนปจฺจยภูโต เอโก วิกาโร วจีวิญฺญตฺติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ กายวิญฺญตฺติยํ วุตฺตนเยน ทฏฺฐพฺพํฯ

อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ ‘‘ผนฺทมานกายคฺคหณานนฺตร’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธ ‘‘สุยฺยมานสทฺทสวนานนฺตร’’นฺติ โยเชตพฺพํฯ อิธ จ สนฺถมฺภนาทีนํ อภาวโต สตฺตมชวนสมุฏฺฐิตาตฺยาทินโย น ลพฺภติฯ ฆฏฺฏเนน หิ สทฺธิํเยว สทฺโท อุปฺปชฺชติฯ ฆฏฺฏนญฺจ ปฐมชวนาทีสุปิ ลพฺภเตวฯ เอตฺถ จ ยถา อุสฺสาเปตฺวา พทฺธโคสีสตาลปณฺณาทิรูปานิ ทิสฺวา ตทนนฺตรปฺปวตฺตาย อวิญฺญายมานนฺตราย มโนทฺวารวีถิยา โคสีสาทีนํ อุทกสหจาริตปฺปการํ สญฺญาณํ คเหตฺวา อุทกคฺคหณํ โหติ, เอวํ วิปฺผนฺทมานสมุจฺจาริยมานกายสทฺเท คเหตฺวา ตทนนฺตรปฺปวตฺตาย อวิญฺญายมานนฺตราย มโนทฺวารวีถิยา ปุริมสิทฺธสมฺพนฺธูปนิสฺสยาย สาธิปฺปายวิการคฺคหณํ โหตีติ อยํ ทฺวินฺนํ สาธารณา อุปมาฯ

[14] ลหุภาโว ลหุตาฯ มุทุภาโว มุทุตาฯ กมฺมญฺญภาโว กมฺมญฺญตาฯ ยถากฺกมญฺเจตา อโรคิโน วิย รูปานํ อครุตา สุปริมทฺทิตจมฺมสฺส วิย อกถินตา สุธนฺตสุวณฺณสฺส วิย สรีรกิริยานํ อนุกูลภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญมญฺญํ อวิชหนฺตสฺสปิ หิ ลหุตาทิตฺตยสฺส ตํตํวิการาธิกรูเปหิ นานตฺตํ วุจฺจติ, ทนฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฺปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐาโน หิ รูปวิกาโร ลหุตาฯ ถทฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฺปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐาโน มุทุตาฯ สรีรกิริยานํ อนนุกูลภาวกรธาตุกฺโขภปฺปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐาโน กมฺมญฺญตาติฯ

[15] อุปจยนํ อุปจโย, ปฐมจโยตฺยตฺโถ ‘‘อุปญฺญตฺต’’นฺตฺยาทีสุ วิย อุป-สทฺทสฺส ปฐมตฺถโชตนโตฯ สนฺตาโน สนฺตติ, ปพนฺโธตฺยตฺโถฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ยาว จกฺขาทิทสกานํ อุปฺปตฺติ, เอตฺถนฺตเร รูปุปฺปาโท อุปจโย นามฯ ตโต ปรํ สนฺตติ นามฯ ยถาสกํ ขณมตฺตฏฺฐายีนํ รูปานํ นิโรธาภิมุขภาววเสน ชีรณํ ชรา, สาเยว ชรตา, นิจฺจธุวภาเวน น อิจฺจํ อนุปคนฺตพฺพนฺติ อนิจฺจํ, ตสฺส ภาโว อนิจฺจตา, รูปปริเภโทฯ ลกฺขณรูปํ นาม ธมฺมานํ ตํตํอวตฺถาวเสน ลกฺขณเหตุตฺตาฯ

[16] ชาติรูปเมวาติ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย รูปานํ ขเณ ขเณ อุปฺปตฺติภาวโต ชาติสงฺขาตํ รูปุปฺปตฺติภาเวน จตุสนฺตติรูปปฺปฏิพทฺธวุตฺติตฺตา รูปสมฺมตญฺจ ชาติรูปเมว อุปจยสนฺตติภาเวน ปวุจฺจติ ปฐมุปรินิจฺจตฺตสงฺขาตปฺปวตฺติอาการเภทโต เวเนยฺยวเสน ‘‘อุปจโย สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. 642) วิภชิตฺวา วุตฺตตฺตาฯ เอวญฺจ กตฺวา ตาสํ นิทฺเทเส อตฺถโต อเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย อายตนานํ อาจโย, โส รูปสฺส อุปจโยฯ

โย รูปสฺส อุปจโย, สา รูปสฺส สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. 641-642) วุตฺตํฯ เอกาทสวิธมฺปีติ สภาคสงฺคหวเสน เอกาทสปฺปการมฺปิฯ

[17] จตฺตาโร ภูตา, ปญฺจ ปสาทา, จตฺตาโร วิสยา, ทุวิโธ ภาโว, หทยรูปมิจฺจปิ อิทํ ชีวิตาหารรูเปหิ ทฺวีหิ สห อฏฺฐารสวิธํ, ตถา ปริจฺเฉโท จ ทุวิธา วิญฺญตฺติ, ติวิโธ วิกาโร, จตุพฺพิธํ ลกฺขณนฺติ รูปานํ ปริจฺเฉทวิการาทิภาวํ วินา วิสุํ ปจฺจเยหิ อนิพฺพตฺตตฺตา อิเม อนิปฺผนฺนา ทส เจติ อฏฺฐวีสติวิธํ ภเวฯ

รูปสมุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รูปวิภาควณฺณนา

[18] อิทานิ ยถาอุทฺทิฏฺฐรูปานํ เอกวิธาทินยทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺพญฺจ ปเนต’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ สมฺปยุตฺตสฺส อโลภาทิเหตุโน อภาวา อเหตุกํฯ ยถาสกํ ปจฺจยวนฺตตาย สปฺปจฺจยํฯ อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺเตหิ กามาสวาทีหิ สหิตตฺตา สาสวํฯ ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตตฺตา สงฺขตํฯ อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาเต โลเก นิยุตฺตตาย โลกิยํฯ กามตณฺหาย อวจริตตฺตา กามาวจรํฯ อรูปธมฺมานํ วิย กสฺสจิ อารมฺมณสฺส อคฺคหณโต นาสฺส อารมฺมณนฺติ อนารมฺมณํฯ ตทงฺคาทิวเสน ปหาตพฺพตาภาวโต อปฺปหาตพฺพํฯ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, เตน ‘‘อพฺยากต’’นฺตฺยาทิกํ สพฺพํ เอกวิธนยํ สงฺคณฺหาติฯ

[19] อชฺฌตฺติกรูปํ อตฺตภาวสงฺขาตํ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตตฺตาฯ กามํ อญฺเญปิ หิ อชฺฌตฺตสมฺภูตา อตฺถิ, รุฬฺหีวเสน ปน จกฺขาทิกํเยว อชฺฌตฺติกํฯ