กมฺมจตุกฺกวณฺณนา

[50] อิทานิ กมฺมจตุกฺกํ จตูหากาเรหิ ทสฺเสตุํ ‘‘ชนก’’นฺตฺยาทิ อารทฺธํ, ชนยตีติ ชนกํฯ อุปตฺถมฺเภตีติ อุปตฺถมฺภกํฯ อุปคนฺตฺวา ปีเฬตีติ อุปปีฬกํฯ อุปคนฺตฺวา ฆาเตตีติ อุปฆาตกํฯ

ตตฺถ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ วิปากกฏตฺตารูปานํ นิพฺพตฺตกา กุสลากุสลเจตนา ชนกํ นามฯ สยํ วิปากํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตมฺปิ กมฺมนฺตรสฺส จิรตรวิปากนิพฺพตฺตเน ปจฺจยภูตํ, วิปากสฺเสว วา สุขทุกฺขภูตสฺส วิจฺเฉทปจฺจยานุปฺปตฺติยา, อุปพฺรูหนปจฺจยุปฺปตฺติยา จ ชนกสามตฺถิยานุรูปํ จิรตรปฺปวตฺติปจฺจยภูตํ กุสลากุสลกมฺมํ อุปตฺถมฺภกํ นามฯ กมฺมนฺตรชนิตวิปากสฺส พฺยาธิธาตุสมตาทินิมิตฺตวิพาธเนน จิรตรปฺปวตฺติวินิพนฺธกํ ยํ กิญฺจิ กมฺมํ อุปปีฬกํ นามฯ ทุพฺพลสฺส ปน กมฺมสฺส ชนกสามตฺถิยํ อุปหจฺจ วิจฺเฉทกปจฺจยุปฺปาทเนน ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา สยํ วิปากนิพฺพตฺตกกมฺมํ อุปฆาตกํ นามฯ

ชนโกปฆาตกานญฺหิ อยํ วิเสโส – ชนกํ กมฺมนฺตรสฺส วิปากํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวาว วิปากํ ชเนติ, อุปฆาตกํ อุปจฺเฉทนปุพฺพกนฺติ อิทํ ตาว อฏฺฐกถาสุ (วิสุทฺธิ. 2.687; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.34) สนฺนิฏฺฐานํฯ อปเร ปน อาจริยา ‘‘อุปปีฬกกมฺมํ พหฺวาพาธตาทิปจฺจโยปสํหาเรน กมฺมนฺตรสฺส วิปากํ อนฺตรนฺตรา วิพาธติฯ อุปฆาตกํ ปน ตํ สพฺพโส อุปจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญสฺส โอกาสํ เทติ, น ปน สยํ วิปากนิพฺพตฺตกํฯ เอวญฺหิ ชนกโต อิมสฺส วิเสโส สุปากโฏ’’ติ วทนฺติฯ กิจฺจวเสนาติ ชนนอุปตฺถมฺภนอุปปีฬนอุปจฺเฉทนกิจฺจวเสนฯ

[51] ครุกนฺติ มหาสาวชฺชํ, มหานุภาวญฺจ อญฺเญน กมฺเมน ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยกมฺมํฯ อาสนฺนนฺติ มรณกาเล อนุสฺสริตํ, ตทา กตญฺจฯ

อาจิณฺณนฺติ อภิณฺหโส กตํ , เอกวารํ กตฺวาปิ วา อภิณฺหโส สมาเสวิตํฯ กฏตฺตากมฺมนฺติ ครุกาทิภาวํ อสมฺปตฺตํ กตมตฺตโตเยว กมฺมนฺติ วตฺตพฺพกมฺมํฯ

ตตฺถ กุสลํ วา โหตุ อกุสลํ วา, ครุกาครุเกสุ ยํ ครุกํ อกุสลปกฺเข มาตุฆาตกาทิกมฺมํ , กุสลปกฺเข มหคฺคตกมฺมํ วา, ตเทว ปฐมํ วิปจฺจติ สติปิ อาสนฺนาทิกมฺเม ปริตฺตํ อุทกํ โอตฺถริตฺวา คจฺฉนฺโต มโหโฆ วิยฯ ตถา หิ ตํ ‘‘ครุก’’นฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ อสติ ทูราสนฺเนสุ ยํ อาสนฺนํ มรณกาเล อนุสฺสริตํ, ตเทว ปฐมํ วิปจฺจติ, อาสนฺนกาเล กเต วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตสฺมิมฺปิ อสติ อาจิณฺณานาจิณฺเณสุ จ ยํ อาจิณฺณํ สุสีลฺยํ วา, ทุสฺสีลฺยํ วา, ตเทว ปฐมํ วิปจฺจติฯ กฏตฺตากมฺมํ ปน ลทฺธาเสวนํ ปุริมานํ อภาเวน ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒตีติ ครุกํ สพฺพปฐมํ วิปจฺจติฯ ครุเก อสติ อาสนฺนํ, ตสฺมิมฺปิ อสติ อาจิณฺณํ, ตสฺมิมฺปิ อสติ กฏตฺตากมฺมํฯ เตนาห ‘‘ปากทานปริยาเยนา’’ติ, วิปากทานานุกฺกเมนาตฺยตฺโถฯ อภิธมฺมาวตาราทีสุ ปน อาสนฺนโต อาจิณฺณํ ปฐมํ วิปจฺจนฺตํ กตฺวา วุตฺตํฯ ยถา ปน โคคณปริปุณฺณสฺส วชสฺส ทฺวาเร วิวเฏ อปรภาเค ทมฺมควพลวคเวสุ สนฺเตสุปิ โย วชทฺวารสฺส อาสนฺโน โหติ, อนฺตมโส ทุพฺพลชรคฺคโวปิ, โสเยว ปฐมตรํ นิกฺขมติ, เอวํ ครุกโต อญฺเญสุ กุสลากุสเลสุ สนฺเตสุปิ มรณกาลสฺส อาสนฺนตฺตา อาสนฺนเมว ปฐมํ วิปากํ เทตีติ อิธ ตํ ปฐมํ วุตฺตํฯ

[52] ทิฏฺฐธมฺโม ปจฺจกฺขภูโต ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโว, ตตฺถ เวทิตพฺพํ วิปากานุภวนวเสนาติ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํฯ ทิฏฺฐธมฺมโต อนนฺตรํ อุปปชฺชิตฺวา เวทิตพฺพํ อุปปชฺชเวทนียํฯ อปเร อปเร ทิฏฺฐธมฺมโต อญฺญสฺมิํ ยตฺถ กตฺถจิ อตฺตภาเว เวทิตพฺพํ กมฺมํ อปราปริยเวทนียํฯ

อโหสิ เอว กมฺมํ , น ตสฺส วิปาโก อโหสิ, อตฺถิ, ภวิสฺสติ จาติ เอวํ วตฺตพฺพกมฺมํ อโหสิกมฺมํฯ

ตตฺถ ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตาย, ปจฺจยวิเสเสน ปฏิลทฺธวิเสสตาย จ พลวภาวปฺปตฺตา ตาทิสสฺส ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส วเสน สาติสยา หุตฺวา ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว ผลทายินี ปฐมชวนเจตนา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ นามฯ สา หิ วุตฺตปฺปกาเรน พลวชนสนฺตาเน คุณวิเสสยุตฺเตสุ อุปการานุปการวสปฺปวตฺติยา, อาเสวนาลาเภน อปฺปวิปากตาย จ อิตรทฺวยํ วิย ปวตฺตสนฺตานุปรมาเปกฺขํ, โอกาสลาภาเปกฺขญฺจ กมฺมํ น โหตีติ อิเธว ปุปฺผมตฺตํ วิย ปวตฺติวิปากมตฺตํ อเหตุกผลํ เทติฯ อตฺถสาธิกา ปน สตฺตมชวนเจตนา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาภูตา วุตฺตนเยน ปฏิลทฺธวิเสสา อนนฺตรตฺตภาเว วิปากทายินี อุปปชฺชเวทนียํ นามฯ สา จ ปฏิสนฺธิํ ทตฺวาว ปวตฺติวิปากํ เทติฯ ปฏิสนฺธิยา ปน อทินฺนาย ปวตฺติวิปากํ เทตีติ นตฺถิฯ จุติ อนนฺตรญฺหิ อุปปชฺชเวทนียสฺส โอกาโสฯ ปฏิสนฺธิยา ปน ทินฺนาย ชาติสเตปิ ปวตฺติวิปากํ เทตีติ อาจริยาฯ ยถาวุตฺตกอารณวิรหโต ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาทิภาวํ อสมฺปตฺตา อาทิปริโยสานเจตนานํ มชฺเฌ ปวตฺตา ปญฺจ เจตนา วิปากทานสภาวสฺส อนุปจฺฉินฺนตฺตา ยทา กทาจิ โอกาสลาเภ สติ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ วิปากํ อภินิปฺผาเทนฺตี อปราปริยเวทนิยํ นามฯ สกสกกาลาตีตํ ปน ปุริมกมฺมทฺวยํ, ตติยมฺปิ จ สํสารปฺปวตฺติยา โวจฺฉินฺนาย อโหสิกมฺมํ นามฯ

ปากกาลวเสนาติ ปจฺจุปฺปนฺเน, ตทนนฺตเร, ยทา กทาจีติ เอวํ ปุริมานํ ติณฺณํ ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน, อิตรสฺส ตํกาลาภาววเสน จฯ อโหสิกมฺมสฺส หิ กาลาติกฺกมโตว ตํ โวหาโรฯ

[53] ปากฐานวเสนาติ ปฏิสนฺธิยา วิปจฺจนภูมิวเสนฯ

[54] อิทานิ อกุสลาทิกมฺมานํ กายกมฺมทฺวาราทิวเสน ปวตฺติํ, ตํนิทฺเทสมุเขน จ เตสํ ปาณาติปาตาทิวเสน ทสวิธาทิเภทญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ อกุสล’’นฺตฺยาทิ อารทฺธํฯ กายทฺวาเร ปวตฺตํ กมฺมํ กายกมฺมํฯ เอวํ วจีกมฺมาทีนิฯ

[55] ปาณสฺส สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา อตีว ปาตนํ ปาณาติปาโตฯ กายวาจาหิ อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํฯ เมถุนวีติกฺกมสงฺขาเตสุ กาเมสุ มิจฺฉา จรณํ กาเมสุ มิจฺฉาจาโรฯ

ตตฺถ ปาโณติ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตสฺมิํ ปาเณ ปาณสญฺญิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา วธกเจตนา ปาณาติปาโตฯ ปรภณฺเฑ ตถาสญฺญิโน ตทาทายกปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํฯ อสทฺธมฺมเสวนวเสน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคนฺตพฺพฏฺฐานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโร นามฯ สุราปานมฺปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหตีติ วทนฺติ รสสงฺขาเตสุ กาเมสุ มิจฺฉาจารภาวโตฯ กายวิญฺญตฺติสงฺขาเต กายทฺวาเรติ กาเยน อธิปฺปายวิญฺญาปนโต, สยญฺจ กาเยน วิญฺเญยฺยตฺตา กายวิญฺญตฺติสงฺขาเต อภิกฺกมาทิชนกจิตฺตชวาโยธาตฺวาธิกกลาปสฺส วิการภูเต สนฺถมฺภนาทีนํ สหการีการณภูเต โจปนกายภาวโต, กมฺมานํ ปวตฺติมุขภาวโต จ กายทฺวารสงฺขาเต กมฺมทฺวาเรฯ

กิญฺจาปิ หิ ตํตํกมฺมสหคตจิตฺตุปฺปาเทเนว สา วิญฺญตฺติ ชนียติฯ ตถาปิ ตสฺสา ตถา ปวตฺตมานาย ตํสมุฏฺฐาปกกมฺมสฺส กายกมฺมาทิโวหาโร โหตีติ สา ตสฺเสว ปวตฺติมุขภาเวน วตฺตุํ ลพฺภติฯ

‘‘กายทฺวาเร วุตฺติโต’’ติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต ‘‘ยทิ เอวํ กมฺมทฺวารววตฺถานํ น สิยาฯ กายทฺวาเร หิ ปวตฺตํ ‘กายกมฺม’นฺติ วุจฺจติ, กายกมฺมสฺส จ ปวตฺติมุขภูตํ ‘กายทฺวาร’นฺติฯ ปาณาติปาตาทิกํ ปน วาจาย อาณาเปนฺตสฺส กายกมฺมํ วจีทฺวาเรปิ ปวตฺตตีติ ทฺวาเรน กมฺมววตฺถานํ น สิยา, ตถา มุสาวาทาทิํ กายวิกาเรน กโรนฺตสฺส วจีกมฺมํ กายทฺวาเรปิ ปวตฺตตีติ กมฺเมน ทฺวารววตฺถานมฺปิ น สิยา’’ติ อยํ โจทนา ปจฺจุปฏฺเฐยฺยาติ พาหุลฺลวุตฺติยา ววตฺถานํ ทสฺเสตุํ ‘‘พาหุลฺลวุตฺติโต’’ติ วุตฺตํฯ กายกมฺมญฺหิ กายทฺวาเรเยว พหุลํ ปวตฺตติ, อปฺปํ วจีทฺวาเร, ตสฺมา กายทฺวาเรเยว พหุลํ ปวตฺตนโต กายกมฺมภาโว สิทฺโธ วนจรกาทีนํ วนจรกาทิภาโว วิยฯ ตถา กายกมฺมเมว เยภุยฺเยน กายทฺวาเร ปวตฺตติ, น อิตรานิ, ตสฺมา กายกมฺมสฺส เยภุยฺเยน เอตฺเถว ปวตฺตนโต กายกมฺมทฺวารภาโว สิทฺโธ พฺราหฺมณคามาทีนํ พฺราหฺมณคามาทิภาโว วิยาติ นตฺถิ กมฺมทฺวารววตฺถาเน โกจิ วิพนฺโธติ อยเมตฺถาธิปฺปาโยฯ

[56] มุสาติ อภูตํ วตฺถุ, ตํ ตจฺฉโต วทนฺติ เอเตนาติ มุสาวาโทฯ ปิสติ สามคฺคิํ สญฺจุณฺเณติ วิกฺขิปติ, ปิยภาวํ สุญฺญํ กโรตีติ วา ปิสุณาฯ อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, กกโจ วิย ขรสมฺผสฺสาติ วา ผรุสาฯ สํ สุขํ, หิตญฺจ ผลติ วิสรติ วินาเสตีติ สมฺผํ, อตฺตโน, ปเรสญฺจ อนุปการํ ยํ กิญฺจิ, ตํ ปลปติ เอเตนาติ สมฺผปฺปลาโปฯ

ตตฺถ อภูตํ วตฺถุํ ภูตโต ปรํ วิญฺญาเปตุกามสฺส ตถา วิญฺญาปนปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโทฯ

โส ปรสฺส อตฺถเภทกโรว กมฺมปโถ โหติ, อิตโร กมฺมเมวฯ ปเรสํ เภทกามตาย, อตฺตปฺปิยกามตาย วา ปรเภทกรวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา สํกิลิฏฺฐเจตนา ปิสุณวาจา, สาปิ ทฺวีสุ ภินฺเนสุเยว กมฺมปโถฯ ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกรวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสวาจาฯ น หิ จิตฺตสณฺหตาย สติ ผรุสวาจา นาม โหติฯ สีตาหรณาทิอนตฺถวิญฺญาปนปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา สํกิลิฏฺฐเจตนา สมฺผปฺปลาโป, โส ปน ปเรหิ ตสฺมิํ อนตฺเถ คหิเตเยว กมฺมปโถฯ วจีวิญฺญตฺติสงฺขาเต วจีทฺวาเรติ วาจาย อธิปฺปายํ วิญฺญาเปติ, สยญฺจ วาจาย วิญฺญายตีติ วจีวิญฺญตฺติสงฺขาเต วจีเภทกรปฺปโยคสมุฏฺฐาปกจิตฺตสมุฏฺฐานปถวีธาตฺวาธิกกลาปสฺส วิการภูเต โจปนวาจาภาวโต, กมฺมานํ ปวตฺติมุขภาวโต จ วจีทฺวารสงฺขาเต กมฺมทฺวาเรฯ พาหุลฺลวุตฺติโตติ อิทํ วุตฺตนยเมวฯ

[57] ปรสมฺปตฺติํ อภิมุขํ ฌายติ โลภวเสน จินฺเตตีติ อภิชฺฌาฯ พฺยาปชฺชติ หิตสุขํ เอเตนาติ พฺยาปาโทฯ มิจฺฉา วิปรีตโต ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ

ตตฺถ ‘‘อโห วต อิทํ มม สิยา’’ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนํ อภิชฺฌา, สา ปรภณฺฑสฺส อตฺตโน นามเนเนว กมฺมปโถ โหติฯ ‘‘อโห วตายํ สตฺโต วินสฺเสยฺยา’’ติ เอวํ มโนปโทโส พฺยาปาโทฯ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนํ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ เอตฺถ ปน นตฺถิกอเหตุกอกิริยทิฏฺฐีหิเยว กมฺมปถเภโทฯ อิเมสํ ปน องฺคาทิววตฺถานวเสน ปปญฺโจ ตตฺถ ตตฺถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.8; ธ. ส. อฏฺฐ. 1 อกุสลกมฺมปถกถา; ปารา. อฏฺฐ. 2.172) อาคตนเยน ทฏฺฐพฺโพฯ อญฺญตฺราปิ วิญฺญตฺติยาติ กายวจีวิญฺญตฺติํ วินาปิ, ตํ อสมุฏฺฐาเปตฺวาปีตฺยตฺโถฯ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกจิตฺตสมฺปยุตฺตา เจตฺถ อภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกาว โหนฺติฯ

[58] โทสมูเลน ชายนฺตีติ สหชาตาทิปจฺจเยน โทสสงฺขาตมูเลน, โทสมูลกจิตฺเตน วา ชายนฺติ, น โลภมูลาทีหิฯ หสมานาปิ หิ ราชาโน โทสจิตฺเตเนว ปาณวธํ อาณาเปนฺติ, ตถา ผรุสวาจาพฺยาปาเทสุปิ ยถารหํ ทฏฺฐพฺพํฯ มิจฺฉาทสฺสนสฺส อภินิวิสิตพฺพวตฺถูสุ โลภปุพฺพงฺคมเมว อภินิวิสนโต อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิ จ โลภมูเลนา’’ติฯ เสสานิ จตฺตาริปิ ทฺวีหิ มูเลหิ สมฺภวนฺตีติ โย ตาว อภิมตํ วตฺถุํ, อนภิมตํ วา อตฺตพนฺธุปริตฺตาณาทิปฺปโยชนํ สนฺธาย หรติ, ตสฺส อทินฺนาทานํ โลภมูเลน โหติฯ เวรนิยฺยาตนตฺถํ หรนฺตสฺส โทสมูเลนฯ นีติปาฐกปฺปมาณโต ทุฏฺฐนิคฺคหณตฺถํ ปรสนฺตกํ หรนฺตานํ ราชูนํ, พฺราหฺมณานญฺจ ‘‘สพฺพมิทํ พฺราหฺมณานํ ราชูหิ ทินฺนํ, เตสํ ปน สพฺพทุพฺพลภาเวน อญฺเญ ปริภุญฺชนฺติ, อตฺตสนฺตกเมว พฺราหฺมณา ปริภุญฺชนฺตี’’ตฺยาทีนิ วตฺวา สกสญฺญาย เอวํ ยํ กิญฺจิ หรนฺตานํ, กมฺมผลสมฺพนฺธาปวาทีนญฺจ โมหมูเลนฯ เอวํ มุสาวาทาทีสุปิ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ

[63] ฉสุ อารมฺมเณสุ ติวิธกมฺมวเสน อุปฺปชฺชมานมฺเปตํ ติวิธนิยเมน อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘ตถา ทานสีลภาวนาวเสนา’’ติฯ ทสธา นิทฺทิสิยมานานํ หิ ทฺวินฺนํ, ปุน ทฺวินฺนํ, ติณฺณญฺจ ยถากฺกมํ ทานาทีสุ ตีสฺเวว สงฺคโหฯ การณํ ปเนตฺถ ปรโต วกฺขามฯ ฉฬารมฺมเณสุ ปน ติวิธกมฺมทฺวาเรสุ จ เนสํ ปวตฺติโยชนา อฏฺฐกถาทีสุ (ธ. ส. อฏฺฐ. 156-159) อาคตนเยน คเหตพฺพาฯ

[65] ทียติ เอเตนาติ ทานํ, ปริจฺจาคเจตนาฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

สีลตีติ สีลํ, กายวจีกมฺมานิ สมาทหติ, สมฺมา ฐเปตีตฺยตฺโถ, สีลยติ วา อุปธาเรตีติ สีลํ , อุปธารณํ ปเนตฺถ กุสลานํ อธิฏฺฐานภาโวฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สีเล ปติฏฺฐายา’’ตฺยาทิ (สํ. นิ. 1.23, 192)ฯ ภาเวติ กุสเล ธมฺเม อาเสวติ วฑฺเฒติ เอตายาติ ภาวนาฯ อปจายติ ปูชาวเสน สามีจิํ กโรติ เอเตนาติ อปจายนํฯ ตํตํกิจฺจกรเณ พฺยาวฏสฺส ภาโว เวยฺยาวจฺจํฯ อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตา ปตฺติ ทียติ เอเตนาติ ปตฺติทานํฯ ปตฺติํ อนุโมทติ เอตายาติ ปตฺตานุโมทนาฯ ธมฺมํ สุณนฺติ เอเตนาติ ธมฺมสฺสวนํฯ ธมฺมํ เทเสนฺติ เอตายาติ ธมฺมเทสนาฯ ทิฏฺฐิยา อุชุกรณํ ทิฏฺฐิชุกมฺมํฯ

ตตฺถ สานุสยสนฺตานวโต ปเรสํ ปูชานุคฺคหกามตาย อตฺตโน วิชฺชมานวตฺถุปริจฺจชนวสปฺปวตฺตเจตนา ทานํ นาม, ทานวตฺถุปริเยสนวเสน, ทินฺนสฺส โสมนสฺสจิตฺเตน อนุสฺสรณวเสน จ ปวตฺตา ปุพฺพปจฺฉาภาคเจตนา เอตฺเถว สโมธานํ คจฺฉนฺติฯ เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํ ทฏฺฐพฺพํฯ นิจฺจสีลาทิวเสน ปญฺจ, อฏฺฐ, ทส วา สีลานิ สมาทิยนฺตสฺส, ปริปูเรนฺตสฺส, อสมาทิยิตฺวาปิ สมฺปตฺตกายวจีทุจฺจริตโต วิรมนฺตสฺส, ปพฺพชนฺตสฺส, อุปสมฺปทมาฬเก สํวรํ สมาทิยนฺตสฺส, จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปริปูเรนฺตสฺส จ ปวตฺตเจตนา สีลํ นามฯ จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ, ขนฺธาทีสุ จ ภูมีสุ ปริกมฺมสมฺมสนวสปฺปวตฺตา อปฺปนํ อปฺปตฺตา โคตฺรภุปริโยสานเจตนา ภาวนา นาม, นิรวชฺชวิชฺชาทิปริยาปุณนเจตนาปิ เอตฺเถว สโมธานํ คจฺฉติฯ

วยสา, คุเณหิ จ เชฏฺฐานํ จีวราทีสุ ปจฺจาสารหิเตน อสํกิลิฏฺฐชฺฌาสเยน ปจฺจุฏฺฐานอาสนาภินีหาราทิวิธินา พหุมานกรณเจตนา อปจายนํ นามฯ เตสเมว, คิลานานญฺจ ยถาวุตฺตชฺฌาสเยน ตํตํกิจฺจกรณเจตนา เวยฺยาวจฺจํ นามฯ

อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตสฺส ปุญฺญสฺส ปเรหิ สาธารณภาวํ ปจฺจาสีสนเจตนา ปตฺติทานํ นามฯ ปเรหิ ทินฺนสฺส, อทินฺนสฺสปิ วา ปุญฺญสฺส มจฺเฉรมลวินิสฺสเฏน จิตฺเตน อพฺภานุโมทนเจตนา ปตฺตานุโมทนา นาม ฯ เอวมิมํ ธมฺมํ สุตฺวา ตตฺถ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชนฺโต ‘‘โลกิยโลกุตฺตรคุณวิเสสสฺส ภาคี ภวิสฺสามิ, พหุสฺสุโต วา หุตฺวา ปเรสํ ธมฺมเทสนาทีหิ อนุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ เอวํ อตฺตโน, ปเรสํ วา หิตผรณวสปฺปวตฺเตน อสํกิลิฏฺฐชฺฌาสเยน หิตูปเทสสวนเจตนา ธมฺมสฺสวนํ นาม, นิรวชฺชวิชฺชาทิสวนเจตนาปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหติฯ ลาภสกฺการาทินิรเปกฺขตาย โยนิโส มนสิ กโรโต หิตูปเทสเจตนา ธมฺมเทสนา นาม, นิรวชฺชวิชฺชาทิอุปทิสนเจตนาปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉติฯ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทินยปฺปวตฺตสมฺมาทสฺสนวเสน ทิฏฺฐิยา อุชุกรณํ ทิฏฺฐิชุกมฺมํ นามฯ

ยทิ เอวํ ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส ทิฏฺฐิชุกมฺมปุญฺญกิริยภาโว น ลพฺภตีติ? โน น ลพฺภติ ปุริมปจฺฉิมเจตนานมฺปิ ตํตํปุญฺญกิริยาสฺเวว สงฺคณฺหนโตฯ กิญฺจาปิ หิ อุชุกรณเวลายํ ญาณสมฺปยุตฺตเมว จิตฺตํ โหติ, ปุริมปจฺฉาภาเค ปน ญาณวิปฺปยุตฺตมฺปิ สมฺภวตีติ ตสฺสปิ ทิฏฺฐิชุกมฺมภาโว อุปปชฺชตีติ อลมติปฺปปญฺเจนฯ

อิเมสุ ปน ทสสุ ปตฺติทานานุโมทนา ทาเน สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ตํสภาวตฺตาฯ ทานมฺปิ หิ อิสฺสามจฺเฉรานํ ปฏิปกฺขํ, เอเตปิฯ ตสฺมา สมานปฺปฏิปกฺขตาย เอกลกฺขณตฺตา เต ทานมยปุญฺญกิริยวตฺถุมฺหิ สงฺคยฺหนฺติฯ อปจายนเวยฺยาวจฺจาสีลมยปุญฺเญว สงฺคยฺหนฺติ จาริตฺตสีลภาวโตฯ เทสนาสวนทิฏฺฐิชุกา ปน กุสลธมฺมาเสวนภาวโต ภาวนามเย สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ (ที. นิ. ฏี. 3.305) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํฯ

อปเร ปน ‘‘เทเสนฺโต, สุณนฺโต จ เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌ ปฏิวิชฺฌ เทเสติ, สุณาติ จ, ตานิ จ เทสนาสวนานิ ปฏิเวธเมวาหรนฺตีติ เทสนาสวนาภาวนามเย สงฺคหํ คจฺฉนฺตี’’ติ วทนฺติฯ ธมฺมทานสภาวโต เทสนา ทานมเย สงฺคหํ คจฺฉตีติปิ สกฺกา วตฺตุํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาตี’’ติ (ธ. ป. 354)ฯ ตถา ทิฏฺฐิชุกมฺมํ สพฺพตฺถาปิ สพฺเพสํ นิยมนลกฺขณตฺตาฯ ทานาทีสุ หิ ยํ กิญฺจิ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทินยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา วิโสธิตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสํ, เอวญฺจ กตฺวา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.305; ธ. ส. อฏฺฐ. 156-159 ปุญฺญากิริยวตฺถาทิกถา) ‘‘ทิฏฺฐิชุกมฺมํ สพฺเพสํ นิยมลกฺขณ’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวํ ทานสีลภาวนาวเสน ตีสุ อิตเรสํ สงฺคณฺหนโต สงฺเขปโต ติวิธเมว ปุญฺญกิริยวตฺถุ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ, ตถา เจว อาจริเยน เหฏฺฐา ทสฺสิตํฯ

[67] มโนกมฺมเมว วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตฺตาภาเวน กายทฺวาราทีสุ อปฺปวตฺตนโตฯ ตญฺจ รูปาวจรกุสลํ ภาวนามยํ ทานาทิวเสน อปฺปวตฺตนโตฯ อปฺปนาปฺปตฺตํ ปุพฺพภาคปฺปวตฺตานํ กามาวจรภาวโตฯ ฌานงฺคเภเทนาติ ปฏิปทาทิเภทโต อเนกวิธตฺเตปิ องฺคาติกฺกมวเสน นิพฺพตฺตชฺฌานงฺคเภทโต ปญฺจวิธํ โหติฯ

[68] อารมฺมณเภเทนาติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, อากาสวิสยํ มโน, ตทภาโว, ตทาลมฺพํ วิญฺญาณนฺติ จตุพฺพิธนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ อารมฺมณานํ เภเทนฯ

[69] เอตฺถาติ อิเมสุ ปากฏฺฐานวเสน จตุพฺพิเธสุ กมฺเมสุฯ อุทฺธจฺจรหิตนฺติ อุทฺธจฺจสหคตเจตนารหิตํ เอกาทสวิธํ อกุสลกมฺมํฯ

กิํ ปเนตฺถ การณํ อธิโมกฺขวิรเหน สพฺพทุพฺพลมฺปิ วิจิกิจฺฉาสหคตํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติ, อธิโมกฺขสมฺปโยเคน ตโต พลวนฺตมฺปิ อุทฺธจฺจสหคตํ นากฑฺฒตีติ ? ปฏิสนฺธิทานสภาวาภาวโตฯ พลวํ อากฑฺฒติ, ทุพฺพลํ นากฑฺฒตีติ หิ อยํ วิจารณา ปฏิสนฺธิทานสภาเวสุเยวฯ ยสฺส ปน ปฏิสนฺธิทานสภาโวเยว นตฺถิ, น ตสฺส พลวภาโว ปฏิสนฺธิอากฑฺฒเน การณํฯ

กถํ ปเนตํ วิญฺญาตพฺพํ อุทฺธจฺจสหคตสฺส ปฏิสนฺธิทานสภาโว นตฺถีติ? ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ อนาคตตฺตาฯ ติวิธา หิ อกุสลา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพาติฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิสหคตวิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺตุปฺปาทา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา นาม ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนวเสน ‘‘ทสฺสน’’นฺติ ลทฺธนาเมน โสตาปตฺติมคฺเคน ปหาตพฺพตฺตาฯ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาโท ภาวนาย ปหาตพฺโพ นาม อคฺคมคฺเคน ปหาตพฺพตฺตาฯ อุปริมคฺคตฺตยญฺหิ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐนิพฺพาเน ภาวนาวเสน ปวตฺตนโต ‘‘ภาวนา’’ติ วุจฺจติฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา ปน สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา เตสํ อปายนิพฺพตฺตกาวตฺถาย ปฐมมคฺเคน, เสสพหลาพหลาวตฺถาย อุปริมคฺเคหิ ปหียมานตฺตาฯ ตตฺถ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพมฺปิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพสามญฺเญน อิธ ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺพ’’นฺติ โวหรนฺติฯ

ยทิ จ อุทฺธจฺจสหคตํ ปฏิสนฺธิํ ทเทยฺย, ตทา อกุสลปฏิสนฺธิยา สุคติยํ อสมฺภวโต อปาเยสฺเวว ทเทยฺยฯ อปายคมนียญฺจ อวสฺสํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ สิยาฯ อิตรถา อปายคมนียสฺส อปฺปหีนตฺตา เสกฺขานํ อปายุปฺปตฺติ อาปชฺชติ, น จ ปเนตํ ยุตฺตํ ‘‘จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต (ขุ. ปา. 6.11; สุ. นิ. 234), อวินิปาตธมฺโม’’ติ (ปารา. 21; สํ. นิ. 5.998) อาทิวจเนหิ สห วิรุชฺฌนโตฯ

สติ จ ปเนตสฺส ทสฺสเนน ปหาตพฺพภาเว ‘‘สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา’’ติ อิมสฺส วิภงฺเค วตฺตพฺพํ สิยา, น จ ปเนตํ วุตฺตนฺติ ฯ อถ สิยา ‘‘อปายคามินิโย ราโค โทโส โมโห ตเทกฏฺฐา จ กิเลสา’’ติ เอวํ ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ วุตฺตตฺตา อุทฺธจฺจสหคตเจตนาย ตตฺถ สงฺคโห สกฺกา วตฺตุนฺติฯ ตํ น, ตสฺส เอกนฺตโต ภาวนาย ปหาตพฺพภาเวน วุตฺตตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘กตเม ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพา? อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ (ธ. ส. 1406), ตสฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ อวจนํ อิมสฺส ปฏิสนฺธิทานาภาวํ สาเธติฯ นนุ จ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค –

‘‘ยสฺมิํ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา, ยํ ยํ วา ปนารพฺภ ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา อกุสลาฯ อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 730-731) –

เอวํ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาทํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส วิปาโกปิ อุทฺธโฏติ กถมสฺส ปฏิสนฺธิทานาภาโว สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพติ? นายํ ปฏิสนฺธิทานํ สนฺธาย อุทฺธโฏฯ อถ โข ปวตฺติวิปากํ สนฺธายฯ ปฏฺฐาเน ปน –

‘‘สหชาตา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา เจตนา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย, นานากฺขณิกา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ, กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.8.89) –

ทสฺสเนน ปหาตพฺพเจตนาย เอว สหชาตนานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาวํ อุทฺธริตฺวา ‘‘สหชาตา ภาวนาย ปหาตพฺพา เจตนา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.8.89) ภาวนาย ปหาตพฺพเจตนาย สหชาตกมฺมปจฺจยภาโวว อุทฺธโฏ, น ปน นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว, น จ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยํ วินา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนํ อตฺถิ , ตสฺมา นตฺถิ ตสฺส สพฺพถาปิ ปฏิสนฺธิทานนฺติฯ ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘อุทฺธจฺจเจตนา อุภยวิปากมฺปิ น เทติ ปฏฺฐาเน นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตา’’ติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค อุทฺธจฺจสหคตานมฺปิ ปวตฺติวิปากสฺส อุทฺธฏตฺตา, ปฏฺฐาเน จ ปฏิสนฺธิวิปากภาวเมว สนฺธาย นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตาฯ ยทิ หิ ปวตฺติวิปากํ สนฺธาย นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว วุจฺเจยฺย, ตทา ปฏิสนฺธิวิปากมฺปิสฺส มญฺเญยฺยุนฺติ ลพฺภมานสฺสปิ ปวตฺติวิปากสฺส วเสน นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว น วุตฺโต, ตสฺมา น สกฺกา ตสฺส ปวตฺติวิปากํ นิวาเรตุํฯ เตนาห ‘‘ปวตฺติยํ ปนา’’ตฺยาทิฯ อาจริยพุทฺธมิตฺตาทโย ปน อตฺถิ อุทฺธจฺจสหคตํ ภาวนาย ปหาตพฺพมฺปิฯ อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺพมฺปิ, เตสุ ภาวนาย ปหาตพฺพํ เสกฺขสนฺตานปฺปวตฺตํ, อิตรํ ปุถุชฺชนสนฺตานปฺปวตฺตํ, ผลทานญฺจ ปุถุชฺชนสนฺตานปฺปวตฺตสฺเสว น อิตรสฺสาติ เอวํ อุทฺธจฺจสหคตํ ทฺวิธา วิภชิตฺวา เอกสฺส อุภยวิปากทานํ, เอกสฺส สพฺพถาปิ วิปากาภาวํ วณฺเณนฺติฯ โย ปเนตฺถ เตสํ วินิจฺฉโย, ยญฺจ ตสฺส นิรากรณํ, ยญฺจ สพฺพถาปิ วิปากาภาววาทีนํ มตปฏิกฺเขปนํ อิธ อวุตฺตํ, ตํ สพฺพํ ปรมตฺถมญฺชูสาทีสุ, วิเสสโต จ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

สพฺพตฺถาปิ กามโลเกติ สุคติทุคฺคติวเสน สพฺพสฺมิมฺปิ กามโลเกฯ ยถารหนฺติ ทฺวารารมฺมณานุรูปํฯ

อปาเยสุปิ ยํ นาคสุปณฺณาทีนํ มหาสมฺปตฺติวิสยํ วิปากวิญฺญาณํ, ยญฺจ นิรยวาสีนํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรทสฺสนาทีสุ อุปฺปชฺชติ วิปากวิญฺญาณํ , ตํ กุสลกมฺมสฺเสว ผลํฯ น หิ อกุสลสฺส อิฏฺฐวิปาโก สมฺภวติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ อกุสลสฺส กมฺมสฺส อิฏฺโฐ กนฺโต วิปาโก สํวิชฺชตี’’ติ (ม. นิ. 3.131; อ. นิ. 1.284-286; วิภ. 809), ตสฺมา กุสลกมฺมํ อปาเยสุปิ อเหตุกวิปากานิ ชเนติฯ อญฺญภูมิกสฺส จ กมฺมสฺส อญฺญภูมิกวิปากาภาวโต กามวิราคภาวนาย กามตณฺหาวิสยวิญฺญาณุปฺปาทนาโยคโต เอกนฺตสทิสวิปากตฺตา จ มหคฺคตานุตฺตรกุสลานํ รูปาวจรกมฺเมน อเหตุกวิปากุปฺปตฺติยา อภาวโต รูปโลเกปิ ยถารหํ รูปาทิวิสยานิ ตานิ อภินิปฺผาเทตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพตฺถาปิ กามโลเก’’ตฺยาทิฯ

[71] เอวํ ปน วิปจฺจนฺตํ กมฺมํ โสฬสกทฺวาทสกอฏฺฐกวเสน ติธา วิปจฺจตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถาปิ’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาปีติ เอวํ วิปจฺจมาเนปิ กุสลกมฺเมฯ อุกฺกฏฺฐนฺติ กุสลปริวารลาภโต , ปจฺฉา อาเสวนปฺปวตฺติยา วา วิสิฏฺฐํฯ ยญฺหิ กมฺมํ อตฺตโน ปวตฺติกาเล ปุริมปจฺฉาภาคปฺปวตฺเตหิ กุสลกมฺเมหิ ปริวาริตํ, ปจฺฉา วา อาเสวนลาเภน สมุทาจิณฺณํฯ ตํ อุกฺกฏฺฐํฯ ยํ ปน กรณกาเล อกุสลกมฺเมหิ ปริวาริตํ, ปจฺฉา วา ‘‘ทุกฺกฏเมตํ มยา’’ติ วิปฺปฏิสารุปฺปาทเนน ปริภาวิตํ, ตํ โอมกนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปฏิสนฺธินฺติ เอกเมว ปฏิสนฺธิํฯ น หิ เอเกน กมฺเมน อเนกาสุ ชาตีสุ ปฏิสนฺธิ โหติ, ปวตฺติวิปาโก ปน ชาติสเตปิ ชาติสหสฺเสปิ โหติฯ ยถาห ‘‘ติรจฺฉานคเต ทานํ ทตฺวา สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. 3.379)ฯ

ยสฺมา ปเนตฺถ ญาณํ ชจฺจนฺธาทิวิปตฺตินิมิตฺตสฺส โมหสฺส, สพฺพากุสลสฺเสว วา ปฏิปกฺขํ, ตสฺมา ตํสมฺปยุตฺตํ กมฺมํ ชจฺจนฺธาทิวิปตฺติปจฺจยํ น โหตีติ ติเหตุกํ อติทุพฺพลมฺปิ สมานํ ทุเหตุกปฏิสนฺธิเมว อากฑฺฒติ, นาเหตุกํฯ ทุเหตุกญฺจ กมฺมํ ญาณสมฺปโยคาภาวโต ญาณผลุปฺปาทเน อสมตฺถํ, ยถา ตํ อโลภสมฺปโยคาภาวโต อโลภผลุปฺปาทเน อสมตฺถํ อกุสลกมฺมนฺติ ตํ อติอุกฺกฏฺฐมฺปิ สมานํ ทุเหตุกเมว ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติ, น ติเหตุกนฺติ วุตฺตํ ‘‘ติเหตุกโมมกํ ทุเหตุกมุกฺกฏฺฐญฺจา’’ตฺยาทิฯ

เอตฺถ สิยา – ยถา ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.231) กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ติณฺณํ, นิกนฺติกฺขเณ ทฺวินฺนํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ติณฺณญฺจ เหตูนํ วเสน อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา ญาณสมฺปยุตฺตูปปตฺติ, ตถา ‘‘คติสมฺปตฺติยา ญาณวิปฺปยุตฺเต ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.233) ชวนกฺขเณ ทฺวินฺนํ, นิกนฺติกฺขเณ ทฺวินฺนํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺวินฺนญฺจ เหตูนํ วเสน ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา ญาณวิปฺปยุตฺตูปปตฺติ วุตฺตา, เอวํ ‘‘คติสมฺปตฺติยา ญาณวิปฺปยุตฺเต สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตี’’ติ ติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิยา อวุตฺตตฺตา นตฺถิ ติเหตุกสฺส ทุเหตุกปฏิสนฺธิอากฑฺฒนนฺติ? นยิทเมวํ ทุเหตุโกมกกมฺเมน อเหตุกปฏิสนฺธิยา วิย ติเหตุโกมกกมฺเมน สามตฺถิยานุรูปโต ทุเหตุกปฏิสนฺธิยาว ทาตพฺพตฺตา, กมฺมสริกฺขกวิปากทสฺสตฺถํ ปน มหาเถเรน สาวเสโส ปาโฐ กโตฯ

อิตรถา ‘‘จตุนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา’’ติ วจนาภาวโต ทุเหตุกกมฺเมน อเหตุกูปปตฺติยาปิอภาโว อาปชฺชติ, ตสฺมา ยถา สุคติยํ ชจฺจนฺธพธิราทิวิปตฺติยา อเหตุกูปปตฺติํ วชฺเชตฺวา คติสมฺปตฺติยา สเหตุกูปปตฺติทสฺสนตฺถํ ทุเหตุกูปปตฺติ เอว อุทฺธฏา, น อเหตุกูปปตฺติ, เอวํ กมฺมสริกฺขกวิปากทสฺสนตฺถํ ติเหตุกกมฺเมน ติเหตุกูปปตฺติ เอว อุทฺธฏา, น ทุเหตุกูปปตฺติ, น ปน อลพฺภนโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[74] เอวํ เอกาย เจตนาย โสฬส วิปากานิ เอตฺเถว ทฺวาทสกมคฺโค อเหตุกฏฺฐกมฺปีติ ปวตฺตสฺส ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาทสฺส วเสน วิปากปฺปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอกาย เจตนาย ทฺวาทส วิปากานิ เอตฺเถว ทสกมคฺโค อเหตุกฏฺฐกมฺปีติ อาคตสฺส โมรวาปีวาสีมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาทสฺสปิ วเสน ทสฺเสตุํ อสงฺขารํ สสงฺขารวิปากานี’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ ยถา มุเข จลิเต อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ จลติ, เอวํ อสงฺขารกุสลสฺส อสงฺขารวิปาโกว โหติ, น สสงฺขาโรติ เอวํ อาคมนโตว สงฺขารเภโทติ อยเมตฺถาธิปฺปาโยฯ ยสฺมา ปน วิปากสฺส สงฺขารเภโท ปจฺจยวเสน อิจฺฉิโต, น กมฺมวเสน, ตสฺมา เอส เกจิวาโท กโตฯ

เตสนฺติ เตสํ เอวํวาทีนํฯ ยถากฺกมนฺติ ติเหตุกุกฺกฏฺฐาทีนํ อนุกฺกเมนฯ ทฺวาทส วิปากานีติ ติเหตุกุกฺกฏฺฐอสงฺขาริกสสงฺขาริกกมฺมสฺส วเสน ยถากฺกมํ สสงฺขาริกจตุกฺกวชฺชิตานิ, อสงฺขาริกจตุกฺกวชฺชิตานิ จ ทฺวาทส วิปากานิ, ตถา ติเหตุโกมกสฺส, ทุเหตุกุกฺกฏฺฐสฺส จ กมฺมสฺส วเสน ทุเหตุกสสงฺขารทฺวยวชฺชิตานิ, ทุเหตุกาสงฺขารทฺวยวชฺชิตานิ จ ทส วิปากานิ, ทุเหตุโกมกสฺส วเสน ทุเหตุกทฺวยวชฺชิตานิ จ อฏฺฐ วิปากานิ ยถาวุตฺตสฺส ‘‘ติเหตุกมุกฺกฏฺฐ’’นฺตฺยาทินา วุตฺตนยสฺส อนุสาเรน อนุสฺสรเณน ยถาสมฺภวํ ตสฺส ตสฺส สมฺภวานุรูปโต อุทฺทิเสฯ

[75] ปริโต อตฺตํ ขณฺฑิตํ วิย อปฺปานุภาวนฺติ ปริตฺตํฯ ปกฏฺฐภาวํ นีตนฺติ ปณีตํ, อุภินฺนํ มชฺเฌ ภวํ มชฺฌิมํฯ

ตตฺถ ‘‘ปฏิลทฺธมตฺตํ อนาเสวิตํ ปริตฺต’’นฺติ อวิเสสโตว อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตถา ‘‘นาติสุภาวิตํ อปริปุณฺณวสีภาวํ มชฺฌิมํฯ อติวิย สุภาวิตํ ปน สพฺพโส ปริปุณฺณวสีภาวํ ปณีต’’นฺติฯ อาจริเยน ปเนตฺถ ปริตฺตมฺปิ อีสกํ ลทฺธาเสวนเมวาธิปฺเปตนฺติ ทิสฺสติฯ ตถา หาเนน นามรูปปริจฺเฉเท –

‘‘สมานาเสวเน ลทฺเธ, วิชฺชมาเน มหพฺพเล;

อลทฺธา ตาทิสํ เหตุํ, อภิญฺญา น วิปจฺจตี’’ติฯ (นาม. ปริ. 474);

สมานภูมิกโตว อาเสวนลาเภน พลวภาวโต มหคฺคตธมฺมานํ วิปากทานํ วตฺวา ตทภาวโต อภิญฺญาย อวิปจฺจนํ วุตฺตํฯ หีเนหิ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสาหิ นิพฺพตฺติตํ วา ปริตฺตํฯ มชฺฌิเมหิ ฉนฺทาทีหิ มชฺฌิมํฯ ปณีเตหิ ปณีตนฺติ อลมติปฺปปญฺเจนฯ

[84] ปญฺจมชฺฌานํ ภาเวตฺวาติ อภิญฺญาภาวํ อสมฺปตฺตํ ปญฺจมชฺฌานํ ติวิธมฺปิ ภาเวตฺวาฯ อภิญฺญาภาวปฺปตฺตสฺส ปน อวิปากภาโว ‘‘อลทฺธา ตาทิส’’นฺตฺยาทินา (นาม. ปริ. 474) อาจริเยน สาธิโตฯ มูลฏีกาการาทโย ปน อญฺญถาปิ ตํ สาเธนฺติฯ ตํ ปน สงฺเขปโต, ตตฺถ ตตฺถ วิตฺถารโต จ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยํ วุตฺตนเยน ทฏฺฐพฺพํฯ

สญฺญาวิราคํ ภาเวตฺวาติ ‘‘สญฺญา โรโค, สญฺญา คณฺโฑ’’ตฺยาทินา, ‘‘ธี จิตฺตํ ธิพฺพตํ จิตฺต’’นฺตฺยาทินา วา นเยน อรูปปฺปวตฺติยา อาทีนวทสฺสเนน ตทภาเว จ ปณีตภาวสนฺนิฏฺฐาเนน วาโยกสิเณ เกสญฺจิ มเตน ปริจฺฉินฺนากาสกสิเณ วา ภาวนาพเลน เตน ปฏิลภิตพฺพภาเว อรูปสฺส อนิพฺพตฺติสภาวาปาทนวเสน อรูปวิราคภาวนํ ภาเวตฺวา อญฺญสตฺเตสุ อุปฺปชฺชนฺติ กมฺมกิริยวาทิโน ติตฺถิยา เอวาตฺยธิปฺปาโย ฯ เต ปน เยน อิริยาปเถน อิธ มรนฺติฯ เตเนว ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[86] อนาคามิโน ปน สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ อนาคามิโนเยว อริยา ปุถุชฺชนาทิกาเล, ปจฺฉาปิ วา ปญฺจมชฺฌานํ ติวิธมฺปิ ภาเวตฺวา สทฺธาทิอินฺทฺริยเวมตฺตตานุกฺกเมน ปญฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปชฺชนฺติฯ

[87] ยถากฺกมํ ภาเวตฺวา ยถากฺกมํ อารุปฺเปสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ โยชนา ยถากฺกมนฺติ จ ปฐมารุปฺปาทิอนุกฺกเมนฯ สพฺพมฺปิ เจตํ ตสฺส ตสฺเสว ฌานสฺส อาเวณิกภูมิวเสน วุตฺตํฯ นิกนฺติยา ปน สติ ปุถุชฺชนาทโย ยถาลทฺธชฺฌานสฺส ภูมิภูเตสุ สุทฺธาวาสวชฺชิเตสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตนฺติ, ตถา กามภเวปิ กามาวจรกมฺมพเลนฯ ‘อิชฺฌติ, ภิกฺขเว, สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’ติ (อ. นิ. 8.35) หิ วุตฺตํฯ อนาคามิโน ปน กามราคสฺส สพฺพโส ปหีนตฺตา กามภเวสุ นิกนฺติํ น อุปฺปาเทนฺตีติ กามโลกวชฺชิเต ยถาลทฺธชฺฌานภูมิภูเต ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตนฺติฯ สุทฺธาวาเสสุ หิ อนาคามิโนเยว นิพฺพตฺตนฺตีติ นิยโม อตฺถิฯ เต ปน อญฺญตฺถ น นิพฺพตฺตนฺตีติ นิยโม นตฺถิฯ เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ อาจริเยน –

‘‘สุทฺธาวาเสสฺวนาคามิ-ปุคฺคลาโวปปชฺชเร;

กามธาตุมฺหิ ชายนฺติ, อนาคามิวิวชฺชิตา’’ติฯ (ปรม. วิ. 205);

สุกฺขวิปสฺสกาปิ ปเนเต มรณกาเล เอกนฺเตเนว สมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตนฺติ สมาธิมฺหิ ปริปูรการีภาวโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อิตฺถิโยปิ ปน อริยา วา อนริยา วา อฏฺฐสมาปตฺติลาภินิโย พฺรหฺมปาริสชฺเชสุเยว นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ อฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 809; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.279 อาทโย; ม. นิ. อฏฺฐ. 3.130) วุตฺตํฯ

อปิเจตฺถ เวหปฺผลอกนิฏฺฐจตุตฺถารุปฺปภวานํ เสฏฺฐภวภาวโต ตตฺถ นิพฺพตฺตา อริยา อญฺญตฺถ นุปฺปชฺชนฺติ, ตถา อวเสเสสุ อุปรูปริ พฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตา เหฏฺฐิมเหฏฺฐิเมสุฯ วุตฺตญฺเหตํ อาจริเยน –

‘‘เวหปฺผเล อกนิฏฺเฐ, ภวคฺเค จ ปติฏฺฐิตา;

น ปุนาญฺญตฺถ ชายนฺติ, สพฺเพ อริยปุคฺคลา;

พฺรหฺมโลกคตา เหฏฺฐา, อริยา โนปปชฺชเร’’ติฯ (นาม. ปริ. 452-453);

กมฺมจตุกฺกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จุติปฏิสนฺธิกฺกมวณฺณนา

[89] ‘‘อายุกฺขเยนา’’ตฺยาทีสุ สติปิ กมฺมานุภาเว ตํตํคตีสุ ยถาปริจฺฉินฺนสฺส อายุโน ปริกฺขเยน มรณํ อายุกฺขยมรณํฯ สติปิ ตตฺถ ตตฺถ ปริจฺฉินฺนายุเสเส คติกาลาทิปจฺจยสามคฺคิยญฺจ ตํตํภวสาธกสฺส กมฺมุโน ปรินิฏฺฐิตวิปากตฺตา มรณํ กมฺมกฺขยมรณํฯ อายุกมฺมานํ สมกเมว ปริกฺขีณตฺตา มรณํ อุภยกฺขยมรณํฯ สติปิ ตสฺมิํ ทุวิเม ปุริมภวสิทฺธสฺส กสฺสจิ อุปจฺเฉทกกมฺมุโน พเลน สตฺถหรณาทีหิ อุปกฺกเมหิ อุปจฺฉิชฺชมานสนฺตานานํ, คุณมหนฺเตสุ วา กเตน เกนจิ อุปกฺกเมน อายูหิตอุปจฺเฉทกกมฺมุนา ปฏิพาหิตสามตฺถิยสฺส กมฺมสฺส ตํตํอตฺตภาวปฺปวตฺตเน อสมตฺถภาวโต ทุสิมารกลาพุราชาทีนํ วิย ตงฺขเณเยว ฐานาจาวนวเสน ปวตฺตมรณํ อุปจฺเฉทกมรณํ นามฯ อิทํ ปน เนรยิกานํ อุตฺตรกุรุวาสีนํ เกสญฺจิ เทวานญฺจ น โหติฯ เตนาหุ –

‘‘อุปกฺกเมน วา เกสญฺจุปจฺเฉทกกมฺมุนา’’ติฯ (ส. ส. 62);

มรณสฺส อุปฺปตฺติ ปวตฺติ มรณุปฺปตฺติฯ