ปฏิสนฺธิจตุกฺกวณฺณนา

[16] โอกฺกนฺติกฺขเณติ ปฏิสนฺธิกฺขเณฯ

[17] ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธฯ กิญฺจาปิ ชาติกฺขเณ อณฺฑชชลาพุชา สพฺเพปิ อจกฺขุกาว ฯ ตถาปิ จกฺขาทิอุปฺปชฺชนารหกาเลปิ จกฺขุปฺปตฺติวิพนฺธกกมฺมปฺปฏิพาหิตสามตฺถิเยน ทินฺนปฏิสนฺธินา, อิตเรนปิ วา กมฺเมน อนุปฺปาเทตพฺพจกฺขุโก สตฺโต ชจฺจนฺโธ นามฯ อปเร ปน ‘‘ชจฺจนฺโธติ ปสูติยํเยว อนฺโธ, มาตุกุจฺฉิยํ อนฺโธ หุตฺวา นิกฺขนฺโตติ อตฺโถ, เตน ทุเหตุกติเหตุกานํ มาตุกุจฺฉิยํ จกฺขุสฺส อวิปชฺชนํ สิทฺธ’’นฺติ วทนฺติฯ ชจฺจนฺธาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน ชจฺจพธิรชจฺจมูคชจฺจชฬชจฺจุมฺมตฺตกปณฺฑกอุภโตพฺยญฺชนกนปุํสกมมฺมาทีนํ สงฺคโหฯ อปเร ปน ‘‘เอกจฺเจ อเหตุกปฏิสนฺธิกา อวิกลินฺทฺริยา หุตฺวา โถกํ วิจารณปกติกา โหนฺติ, ตาทิสานมฺปิ อาทิสทฺเทน สงฺคโห’’ติ วทนฺติฯ ภุมฺมเทเว สิตา นิสฺสิตา ตคฺคติกตฺตาติ ภุมฺมสฺสิตาฯ สุขสมุสฺสยโต วินิปาตาติ วินิปาติกาฯ

[18] สพฺพตฺถาปิ กามสุคติยนฺติ เทวมนุสฺสวเสน สตฺตวิธายปิ กามสุคติยํฯ

[21] เตสูติ ยถาวุตฺตปฏิสนฺธิยุตฺเตสุ ปุคฺคเลสุ, อปายาทีสุ วาฯ อายุปฺปมาณคณนาย นิยโม นตฺถิ เกสญฺจิ จิรายุกตฺตา, เกสญฺจิ จิรตรายุกตฺตา จฯ ตถาจาหุ –

‘‘อาปายิกมนุสฺสายุ-

ปริจฺเฉโท น วิชฺชติ;

ตถา หิ กาโล มนฺธาตา,

ยกฺขา เกจิ จิรายุโน’’ติฯ –

อปาเยสุ หิ กมฺมเมว ปมาณํ, ตตฺถ นิพฺพตฺตานํ ยาว กมฺมํ นขียติฯ ตาว จวนาภาวโต, ตถา ภุมฺมเทวานํฯ เตสุปิ หิ นิพฺพตฺตา เกจิ สตฺตาหาทิกาลํ ติฏฺฐนฺติ, เกจิ กปฺปมตฺตมฺปิ, ตถา มนุสฺสานมฺปิ กทาจิ เตสมฺปิ อสงฺเขฺยยฺยายุกตฺตา กทาจิ ทสวสฺสายุกตฺตาฯ ‘‘โย จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ ชีวติ, อปฺปํ วา ภิยฺโย (ที. นิ. 2.7; สํ. นิ. 1.145; อ. นิ. 7.74), ทุติยํ วสฺสสตํ น ปาปุณาตี’’ติ อิทํ ปน อชฺชตนกาลิเก สนฺธาย วุตฺตํฯ

[22] ทิพฺพานิ ปญฺจวสฺสสตานีติ มนุสฺสานํ ปญฺญาส วสฺสานิ เอกทินํ, ตทนุรูปโต มาสสํวจฺฉเร ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทิพฺพปฺปมาณานิ ปญฺจวสฺสสตานิ อายุปฺปมาณํ โหติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ยานิ ปญฺญาส วสฺสานิ, มนุสฺสานํ ทิโน ตหิํ;

ติํสรตฺติทิโว มาโส, มาสา ทฺวาทส สํวจฺฉรํ;

เตน สํวจฺฉเรนายุ, ทิพฺพํ ปญฺจสตํ มต’’นฺติฯ

มนุสฺสคณนายาติ มนุสฺสานํ สํวจฺฉรคณนายฯ ตโต จตุคฺคุณนฺติ จาตุมหาราชิกานํ ปญฺญาสมานุสฺสกวสฺสปริมิตํ ทิวสํ, ทิพฺพานิ จ ปญฺจวสฺสสตานิ ทิคุณํ กตฺวา ทิพฺพวสฺสสหสฺสานิ ตาวติํสานํ สมฺภวตีติ เอวํ ทิวสสํวจฺฉรทิคุณวเสน จตุคฺคุณํ, ตํ ปน ทิพฺพคณนาย วสฺสสหสฺสํ, มนุสฺสคณนาย สฏฺฐิวสฺสสตสหสฺสาธิกติโกฏิปฺปมาณํ โหติฯ ตโต จตุคฺคุณํ ยามานนฺติ ตาวติํสานมายุปฺปมาณโต วุตฺตนเยน จตุคฺคุณํ, ทิพฺพคณนาย ทฺวิสหสฺสํ, มนุสฺสคณนาย จตฺตาลีสวสฺสสตสหสฺสาธิกา จุทฺทส วสฺสโกฏิโย โหนฺติฯ

ตโต จตุคฺคุณํ ตุสิตานนฺติ ทิพฺพานิ จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ, มนุสฺสคณนาย สฏฺฐิวสฺสสตสหสฺสาธิกา สตฺตปญฺญาส วสฺสโกฏิโยฯ ตโต จตุคฺคุณํ นิมฺมานรตีนนฺติ ทิพฺพานิ อฏฺฐวสฺสสหสฺสานิ, มนุสฺสคณนาย ทฺเว วสฺสโกฏิสตานิ จตฺตาลีสวสฺสสตสหสฺสาธิกา ติํส วสฺสโกฏิโย จฯ ตโต จตุคฺคุณํ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนนฺติ ทิพฺพานิ โสฬส วสฺสสหสฺสานิฯ

[23] มนุสฺสคณนํ ปน สยเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นวสตญฺจา’’ตฺยาทิฯ วสฺสานํ สมฺพนฺธิ นวสตํ เอกวีส โกฏิโย, ตถา สฏฺฐิ จ วสฺสสตสหสฺสานิ วสวตฺตีสุ อายุปฺปมาณนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[25] ทุติยชฺฌานภูมิยนฺติ จตุกฺกนยวเสน วุตฺตํฯ ตโต ปรํ ปวตฺติยํ, จวนกาเล จ ตถารูปเมว ภวงฺคจุติวเสน ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌตีติ โยชนาฯ

[29] เตสูติ ตาหิ คหิตปฏิสนฺธิเกสุ พฺรหฺเมสุฯ กปฺปสฺสาติ อสงฺเขฺยยฺยกปฺปสฺสฯ น หิ พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนํ ติณฺณํ มหากปฺปวเสน อายุปริจฺเฉโท สมฺภวติ เอกกปฺเปปิ เตสํ อวินาสาภาเวน ปริปุณฺณกปฺเป อสมฺภวโตฯ ตถา เหส (วิสุทฺธิ. 2.409) โลโก สตฺตวาเรสุ อคฺคินา วินสฺสติ, อฏฺฐเม วาเร อุทเกน, ปุน สตฺตวาเรสุ อคฺคินา, อฏฺฐเม วาเร อุทเกนาติ เอวํ อฏฺฐสุ อฏฺฐเกสุ ปริปุณฺเณสุ ปจฺฉิเม วาเร วาเตน วินสฺสติฯ ตตฺถ ปฐมชฺฌานตลํ อุปาทาย อคฺคินา, ทุติยตติยชฺฌานตลํ อุปาทาย อุทเกน, จตุตฺถชฺฌานตลํ อุปาทาย วาเตน วินสฺสติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สตฺต สตฺตคฺคินา วารา, อฏฺฐเม อฏฺฐเม ทกา;

จตุสฏฺฐิ ยทา ปุณฺณา, เอโก วายุวโร สิยาฯ

‘‘อคฺคินาภสฺสรา เหฏฺฐา, อาเปน สุภกิณฺหโต;

เวหปฺผลโต วาเตน, เอวํ โลโก วินสฺสตี’’ติฯ –

ตสฺมา ติณฺณมฺปิ ปฐมชฺฌานตลานํ เอกกปฺเปปิ อวินาสาภาวโต สกลกปฺเป เตสํ สมฺภโว นตฺถีติ อสงฺเขฺยยฺยกปฺปวเสน เตสํ อายุปริจฺเฉโท ทฏฺฐพฺโพฯ ทุติยชฺฌานาทิตลโต ปฏฺฐาย ปน ปริปุณฺณสฺส มหากปฺปสฺส วเสน, น อสงฺเขฺยยฺยกปฺปวเสนฯ อสงฺเขฺยยฺยกปฺโปติ จ โยชนายามวิตฺถารโต เสตสาสปราสิโต วสฺสสตวสฺสสตจฺจเยน เอเกกพีชสฺส หรเณน สาสปราสิโน ปริกฺขเยปิ อกฺขยสภาวสฺส มหากปฺปสฺส จตุตฺถภาโคฯ โส ปน สตฺถโรคทุพฺภิกฺขานํ อญฺญตรสํวฏฺเฏน พหูสุ วินาสมุปคเตสุ อวสิฏฺฐสตฺตสนฺตานปฺปวตฺตกุสลกมฺมานุภาเวน ทสวสฺสโต ปฏฺฐาย อนุกฺกเมน อสงฺเขฺยยฺยายุกปฺปมาเณสุ สตฺเตสุ ปุน อสทฺธมฺมสมาทานวเสน กเมน ปริหายิตฺวา ทสวสฺสายุเกสุ ชาเตสุ โรคาทีนํ อญฺญตรสํวฏฺเฏน สตฺตานํ วินาสปฺปตฺติยาว ‘‘อยเมโก อนฺตรกปฺโป’’ติ เอวํ ปริจฺฉินฺนสฺส อนฺตรกปฺปสฺส วเสน จตุสฏฺฐิอนฺตรกปฺปปฺปมาโณ โหติ, ‘‘วีสติอนฺตรกปฺปปฺปมาโณ’’ติ จ วทนฺติฯ

[45] อากาสานญฺจายตนํ อุปคจฺฉนฺตีติ อากาสานญฺจายตนูปคาฯ

[49] เอกเมวาติ ภูมิโต, ชาติโต, สมฺปยุตฺตธมฺมโต, สงฺขารโต จ สมานเมวฯ เอกชาติยนฺติ เอกสฺมิํ ภเวฯ

ปฏิสนฺธิจตุกฺกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กมฺมจตุกฺกวณฺณนา

[50] อิทานิ กมฺมจตุกฺกํ จตูหากาเรหิ ทสฺเสตุํ ‘‘ชนก’’นฺตฺยาทิ อารทฺธํ, ชนยตีติ ชนกํฯ อุปตฺถมฺเภตีติ อุปตฺถมฺภกํฯ อุปคนฺตฺวา ปีเฬตีติ อุปปีฬกํฯ อุปคนฺตฺวา ฆาเตตีติ อุปฆาตกํฯ

ตตฺถ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ วิปากกฏตฺตารูปานํ นิพฺพตฺตกา กุสลากุสลเจตนา ชนกํ นามฯ สยํ วิปากํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตมฺปิ กมฺมนฺตรสฺส จิรตรวิปากนิพฺพตฺตเน ปจฺจยภูตํ, วิปากสฺเสว วา สุขทุกฺขภูตสฺส วิจฺเฉทปจฺจยานุปฺปตฺติยา, อุปพฺรูหนปจฺจยุปฺปตฺติยา จ ชนกสามตฺถิยานุรูปํ จิรตรปฺปวตฺติปจฺจยภูตํ กุสลากุสลกมฺมํ อุปตฺถมฺภกํ นามฯ กมฺมนฺตรชนิตวิปากสฺส พฺยาธิธาตุสมตาทินิมิตฺตวิพาธเนน จิรตรปฺปวตฺติวินิพนฺธกํ ยํ กิญฺจิ กมฺมํ อุปปีฬกํ นามฯ ทุพฺพลสฺส ปน กมฺมสฺส ชนกสามตฺถิยํ อุปหจฺจ วิจฺเฉทกปจฺจยุปฺปาทเนน ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา สยํ วิปากนิพฺพตฺตกกมฺมํ อุปฆาตกํ นามฯ

ชนโกปฆาตกานญฺหิ อยํ วิเสโส – ชนกํ กมฺมนฺตรสฺส วิปากํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวาว วิปากํ ชเนติ, อุปฆาตกํ อุปจฺเฉทนปุพฺพกนฺติ อิทํ ตาว อฏฺฐกถาสุ (วิสุทฺธิ. 2.687; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.34) สนฺนิฏฺฐานํฯ อปเร ปน อาจริยา ‘‘อุปปีฬกกมฺมํ พหฺวาพาธตาทิปจฺจโยปสํหาเรน กมฺมนฺตรสฺส วิปากํ อนฺตรนฺตรา วิพาธติฯ อุปฆาตกํ ปน ตํ สพฺพโส อุปจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญสฺส โอกาสํ เทติ, น ปน สยํ วิปากนิพฺพตฺตกํฯ เอวญฺหิ ชนกโต อิมสฺส วิเสโส สุปากโฏ’’ติ วทนฺติฯ กิจฺจวเสนาติ ชนนอุปตฺถมฺภนอุปปีฬนอุปจฺเฉทนกิจฺจวเสนฯ

[51] ครุกนฺติ มหาสาวชฺชํ, มหานุภาวญฺจ อญฺเญน กมฺเมน ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยกมฺมํฯ อาสนฺนนฺติ มรณกาเล อนุสฺสริตํ, ตทา กตญฺจฯ