ยาวตายุกนฺติ ปฏิสนฺธิโต ปรํ ภวนิกนฺติวเสน ปวตฺตมโนทฺวาริกจิตฺตวีถิโต ปฏฺฐาย จุติจิตฺตาวสานํ , ตโต ปุพฺเพ ปวตฺตภวงฺคาวสานํ วา อพฺโพจฺฉินฺนา อสติ นิโรธสมาปตฺติยนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย

วีถิปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. วีถิมุตฺตปริจฺเฉทวณฺณนา

[1] เอตฺตาวตา วีถิสงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วีถิมุตฺตสงฺคหํ ทสฺเสตุมารภนฺโต อาห ‘‘วีถิจิตฺตวเสเนว’’นฺตฺยาทิฯ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน วีถิจิตฺตวเสน ปวตฺติยํ ปฏิสนฺธิโต อปรภาเค จุติปริโยสานํ ปวตฺติสงฺคโห นาม สงฺคโห อุทีริโต, อิทานิ ตทนนฺตรํ สนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกาเล, ตทาสนฺนตาย ตํคหเณเนว คหิตจุติกาเล จ ปวตฺติสงฺคโห วุจฺจตีติ โยชนาฯ

ภูมิจตุกฺกวณฺณนา

[3] ปุญฺญสมฺมตา อยา เยภุยฺเยน อปคโตติ อปาโย, โสเยว ภูมิ ภวนฺติ เอตฺถ สตฺตาติ อปายภูมิฯ อเนกวิธสมฺปตฺติอธิฏฺฐานตาย โสภนา คนฺตพฺพโต อุปปชฺชิตพฺพโต คตีติ สุคติ, กามตณฺหาสหจริตา สุคติ กามสุคติ, สาเยว ภูมีติ กามสุคติภูมิฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

[4] อยโต สุขโต นิคฺคโตติ นิรโยฯ ติโร อญฺจิตาติ ติรจฺฉานา, เตสํ โยนิ ติรจฺฉานโยนิฯ ยวนฺติ ตาย สตฺตา อมิสฺสิตาปิ สมานชาติตาย มิสฺสิตา วิย โหนฺตีติ โยนิฯ สา ปน อตฺถโต ขนฺธานํ ปวตฺติวิเสโสฯ

ปกฏฺเฐน สุขโต อิตา คตาติ เปตา, นิชฺฌามตณฺหิกาทิเภทานํ เปตานํ วิสโย เปตฺติวิสโย ฯ เอตฺถ ปน ติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยคฺคหเณน ขนฺธานํเยว คหณํ เตสํ ตาทิสสฺส ปริจฺฉินฺโนกาสสฺส อภาวโตฯ ยตฺถ วา เต อรญฺญปพฺพตปาทาทิเก นิพทฺธวาสํ วสนฺติ, ตาทิสสฺส ฐานสฺส วเสน โอกาโสปิ คเหตพฺโพฯ น สุรนฺติ อิสฺสริยกีฬาทีหิ น ทิพฺพนฺตีติ อสุรา, เปตาสุราฯ อิตเร ปน น สุรา สุรปฺปฏิปกฺขาติ อสุรา, อิธ จ เปตาสุรานเมว คหณํ อิตเรสํ ตาวติํเสสุ คหณสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ อาจริเยน –

‘‘ตาวติํเสสุ เทเวสุ, เวปจิตฺตาสุรา คตา’’ติ; (นาม. ปริ. 438);

[5] สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุเณหิ อุกฺกฏฺฐมนตาย มโน อุสฺสนฺนํ เอเตสนฺติ มนุสฺสาฯ ตถา หิ ปรมสติเนปกฺกาทิปฺปตฺตา พุทฺธาทโยปิ มนุสฺสภูตาเยวฯ ชมฺพุทีปวาสิโน เจตฺถ นิปฺปริยายโต มนุสฺสาฯ เตหิ ปน สมานรูปาทิตาย สทฺธิํ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ ‘‘มนุสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ โลกิยา ปน ‘‘มนุโน อาทิขตฺติยสฺส อปจฺจํ ปุตฺตาติ มนุสฺสา’’ติ วทนฺติฯ มนุสฺสานํ นิวาสภูตา ภูมิ อิธ มนุสฺสาฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

จตูสุ มหาราเชสุ ภตฺติ เอเตสํ, จตุนฺนํ วา มหาราชานํ นิวาสฏฺฐานภูเต จาตุมหาราเช ภวาติ จาตุมหาราชิกาฯ มาเฆน มาณเวน สทฺธิํ เตตฺติํส สหปุญฺญการิโน เอตฺถ นิพฺพตฺตาติ ตํสหจริตฏฺฐานํ เตตฺติํสํ, ตเทว ตาวติํสํ, ตํนิวาโส เอเตสนฺติ ตาวติํสาติ วทนฺติฯ ยสฺมา ปน ‘‘สหสฺสํ จาตุมหาราชิกานํ สหสฺสํ ตาวติํสาน’’นฺติ (อ. นิ. 3.81) วจนโต เสสจกฺกวาเฬสุปิ ฉกามาวจรเทวโลกา อตฺถิ, ตสฺมา นามมตฺตเมว เอตํ ตสฺส เทวโลกสฺสาติ คเหตพฺพํฯ

ทุกฺขโต ยาตา อปยาตาติ ยามาฯ อตฺตโน สิริสมฺปตฺติยา ตุสํ ปีติํ อิตา คตาติ ตุสิตาฯ นิมฺมาเน รติ เอเตสนฺติ นิมฺมานรติโนฯ ปรนิมฺมิเตสุ โภเคสุ อตฺตโน วสํ วตฺเตนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺติโนฯ

[7] มหาพฺรหฺมานํ ปริจาริกตฺตา เตสํ ปริสติ ภวาติ พฺรหฺมปาริสชฺชาฯ เตสํ ปุโรหิตฏฺฐาเน ฐิตตฺตา พฺรหฺมปุโรหิตาฯ เตหิ เตหิ ฌานาทีหิ คุณวิเสเสหิ พฺรูหิตา ปริวุทฺธาติ พฺรหฺมาโน, วณฺณวนฺตตาย เจว ทีฆายุกตาทีหิ จ พฺรหฺมปาริสชฺชาทีหิ มหนฺตา พฺรหฺมาโนติ มหาพฺรหฺมาโนฯ ตโยเปเต ปณีตรตนปภาวภาสิตสมานตลวาสิโนฯ

[8] อุปริเมหิ ปริตฺตา อาภา เอเตสนฺติ ปริตฺตาภาฯ อปฺปมาณา อาภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณาภาฯ วลาหกโต วิชฺชุ วิย อิโต จิโต จ อาภา สรติ นิสฺสรติ เอเตสํ สปฺปีติกชฺฌานนิพฺพตฺตกฺขนฺธสนฺตานตฺตาติ อาภสฺสราฯ ทณฺฑทีปิกาย วา อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรติ นิสฺสรตีติ อาภสฺสราฯ ยถาวุตฺตาย วา ปภาย อาภาสนสีลาติ อาภสฺสราฯ เอเตปิ ตโย ปณีตรตนปภาวภาสิเตกตลวาสิโนฯ

[9] สุภาติ เอกคฺฆนา อจลา สรีราภา วุจฺจติ, สา อุปริพฺรหฺเมหิ ปริตฺตา เอเตสนฺติ ปริตฺตสุภาฯ อปฺปมาณา สุภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณสุภาฯ ปภาสมุทยสงฺขาเตหิ สุเภหิ กิณฺณา อากิณฺณาติ สุภกิณฺหาฯ ‘‘สุภากิณฺณา’’ติ จ วตฺตพฺเพ อา-สทฺทสฺส รสฺสตฺตํ, อนฺติมณ-การสฺส จ ห-การํ กตฺวา ‘‘สุภกิณฺหา’’ติ วุตฺตํฯ เอเตปิ ปณีตรตนปภาวภาสิเตกตลวาสิโนฯ

[10] ฌานปฺปภาวนิพฺพตฺตํ วิปุลํ ผลเมเตสนฺติ เวหปฺผลาฯ สญฺญาวิราคภาวนานิพฺพตฺตรูปสนฺตติมตฺตตฺตา นตฺถิ สญฺญา, ตํมุเขน วุตฺตาวเสสา อรูปกฺขนฺธา จ เอเตสนฺติ อสญฺญาฯ เตเยว สตฺตาติ อสญฺญสตฺตาฯ เอเตปิ ปณีตรตนปภาวภาสิเตกตลวาสิโนฯ สุทฺธานํ อนาคามิอรหนฺตานเมว อาวาสาติ สุทฺธาวาสาฯ อนุนยปฏิฆาภาวโต วา สุทฺโธ อาวาโส เอเตสนฺติ สุทฺธาวาสา, เตสํ นิวาสภูมิปิ สุทฺธาวาสาฯ

[11] อิเมสุ ปน ปฐมตลวาสิโน อปฺปเกน กาเลน อตฺตโน ฐานํ น วิชหนฺตีติ อวิหาฯ ทุติยตลวาสิโน น เกนจิ ตปฺปนฺตีติ อตปฺปาฯ ตติยตลวาสิโน ปรมสุนฺทรรูปตฺตา สุเขน ทิสฺสนฺตีติ สุทสฺสาฯ จตุตฺถตลวาสิโน สุปริสุทฺธทสฺสนตฺตา สุเขน ปสฺสนฺตีติ สุทสฺสิโนฯ ปญฺจมตลวาสิโน ปน อุกฺกฏฺฐสมฺปตฺติกตฺตา นตฺถิ เอเตสํ กนิฏฺฐภาโวติ อกนิฏฺฐาฯ

[12] อากาสานญฺจายตเน ปวตฺตา ปฐมารุปฺปวิปากภูตจตุกฺขนฺธา เอว, เตหิ ปริจฺฉินฺนโอกาโส วา อากาสานญฺจายตนภูมิฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

[13] ปุถุชฺชนา, โสตาปนฺนา จ สกทาคามิโน จาปิ ปุคฺคลา สุทฺธาวาเสสุ สพฺพถา น ลพฺภนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ปุถุชฺชนาทีนญฺจ ปฏิกฺเขเปน อนาคามิอรหนฺตานเมว ตตฺถ ลาโภ วุตฺโต โหติฯ

[14] เสสฏฺฐาเนสูติ สุทฺธาวาสอปายอสญฺญิวชฺชิเตสุ เสสฏฺฐาเนสุ อริยา, อนริยาปิ จ ลพฺภนฺติฯ

ภูมิจตุกฺกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฏิสนฺธิจตุกฺกวณฺณนา

[16] โอกฺกนฺติกฺขเณติ ปฏิสนฺธิกฺขเณฯ

[17] ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธฯ กิญฺจาปิ ชาติกฺขเณ อณฺฑชชลาพุชา สพฺเพปิ อจกฺขุกาว ฯ ตถาปิ จกฺขาทิอุปฺปชฺชนารหกาเลปิ จกฺขุปฺปตฺติวิพนฺธกกมฺมปฺปฏิพาหิตสามตฺถิเยน ทินฺนปฏิสนฺธินา, อิตเรนปิ วา กมฺเมน อนุปฺปาเทตพฺพจกฺขุโก สตฺโต ชจฺจนฺโธ นามฯ อปเร ปน ‘‘ชจฺจนฺโธติ ปสูติยํเยว อนฺโธ, มาตุกุจฺฉิยํ อนฺโธ หุตฺวา นิกฺขนฺโตติ อตฺโถ, เตน ทุเหตุกติเหตุกานํ มาตุกุจฺฉิยํ จกฺขุสฺส อวิปชฺชนํ สิทฺธ’’นฺติ วทนฺติฯ ชจฺจนฺธาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน ชจฺจพธิรชจฺจมูคชจฺจชฬชจฺจุมฺมตฺตกปณฺฑกอุภโตพฺยญฺชนกนปุํสกมมฺมาทีนํ สงฺคโหฯ อปเร ปน ‘‘เอกจฺเจ อเหตุกปฏิสนฺธิกา อวิกลินฺทฺริยา หุตฺวา โถกํ วิจารณปกติกา โหนฺติ, ตาทิสานมฺปิ อาทิสทฺเทน สงฺคโห’’ติ วทนฺติฯ ภุมฺมเทเว สิตา นิสฺสิตา ตคฺคติกตฺตาติ ภุมฺมสฺสิตาฯ สุขสมุสฺสยโต วินิปาตาติ วินิปาติกาฯ

[18] สพฺพตฺถาปิ กามสุคติยนฺติ เทวมนุสฺสวเสน สตฺตวิธายปิ กามสุคติยํฯ

[21] เตสูติ ยถาวุตฺตปฏิสนฺธิยุตฺเตสุ ปุคฺคเลสุ, อปายาทีสุ วาฯ อายุปฺปมาณคณนาย นิยโม นตฺถิ เกสญฺจิ จิรายุกตฺตา, เกสญฺจิ จิรตรายุกตฺตา จฯ ตถาจาหุ –

‘‘อาปายิกมนุสฺสายุ-

ปริจฺเฉโท น วิชฺชติ;

ตถา หิ กาโล มนฺธาตา,

ยกฺขา เกจิ จิรายุโน’’ติฯ –