ปุคฺคลเภทวณฺณนา

[40] อิทานิ ทุเหตุกาเหตุกาปายิกาเหตุกติเหตุกวเสน จตุพฺพิธานํ ปุถุชฺชนานํ, มคฺคฏฺฐผลฏฺฐวเสน อฏฺฐวิธานํ อริยานนฺติ ทฺวาทสนฺนํ ปุคฺคลานํ อุปฺปชฺชนกวีถิจิตฺตปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ ปฐมํ ตาว เตสํ วชฺชิตพฺพจิตฺตานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทุเหตุกานมเหตุกานญฺจา’’ตฺยาทิฯ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสหคตาโลภาโทสวเสน ทฺเว เหตู อิเมสนฺติ ทฺวิเหตุกาฯ ตาทิสานํ เหตูนํ อภาวโต อเหตุกาฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ อปฺปนาชวนานิ น ลพฺภนฺติ วิปากาวรณสพฺภาวโตฯ ทฺวิเหตุกาเหตุกปฏิสนฺธิ หิ ‘‘วิปากาวรณ’’นฺติ วุจฺจติฯ อปฺปนาชวนาภาวโตเยว อรหตฺตํ นตฺถีติ กิริยชวนานิ น ลพฺภนฺติฯ

[41] ‘‘สเหตุกํ (ปฏฺฐา. 3.1.102) ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ปาฐโต อเหตุกานมฺปิ นานากมฺเมน ทฺวิเหตุกตทารมฺมณํ สมฺภวติ, ทฺวิเหตุกานํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ มูลสนฺธิยา ปน ชฬภาวโต อุภินฺนมฺปิ นตฺถิ ติเหตุกตทารมฺมณนฺติ อาห ‘‘ตถา ญาณสมฺปยุตฺตวิปากานิ จา’’ติฯ อาจริยโชติปาลตฺเถเรน ปน ‘‘สเหตุกํ ภวงฺค’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อเหตุกานมฺปิ ติเหตุกตทารมฺมณํ วตฺวา อิธ ญาณสมฺปยุตฺตวิปากาภาววจนสฺส ปริหาสวเสน ‘‘โส เอว ปุจฺฉิตพฺโพ, โย ตสฺส กตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปน ปริหาสวเสน วุตฺตมฺปิ อาจริยํ ปุจฺฉิตฺวาว วิชานนตฺถํ วุตฺตวจนํ วิย ฐิตํฯ ตถา หิ อาจริเยเนเวตฺถ การณํ ปรมตฺถวินิจฺฉเย วุตฺตํ –

‘‘ญาณปากา น วตฺตนฺติ, ชฬตฺตา มูลสนฺธิยา’’ติ; (ปรม. วิ. 271);

อปเร ปน ‘‘ยถา อเหตุกานํ สเหตุกตทารมฺมณํ โหติ, เอวํ ทฺวิเหตุกานํ ติเหตุกตทารมฺมณมฺปี’’ติ วณฺเณนฺติ, เตสํ มตานุโรเธน จ อิธาปิ ญาณสมฺปยุตฺตวิปากปฏิกฺเขโป อเหตุเกเยว สนฺธายาติ วทนฺติฯ ตตฺถ ปน ปมาณปาฐาภาวโต อาจริเยน อุภินฺนมฺปิ สาธารณวเสน ญาณสมฺปยุตฺตวิปากาภาเว การณํ วตฺวา สมกเมว จิตฺตปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา เตสํ วจนํ วีมํสิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ

อเหตุกาเปกฺขาย เจตฺถ ‘‘สุคติย’’นฺติ วจนํ, ตํ ปน อตฺถโต อนุญฺญาตทฺวิเหตุกวิปากานํ ตตฺเถว สมฺภวทสฺสนปรํฯ เตนาห ‘‘ทุคฺคติยํ ปนา’’ตฺยาทิฯ

[43] ติเหตุเกสูติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสหคตาโลภาโทสาโมหวเสน ติเหตุเกสุ ปุถุชฺชาทีสู นววิธปุคฺคเลสุฯ

[45] ทิฏฺฐี…เป.… เสกฺขานนฺติ สิกฺขาย อปริปูรการิตาย สิกฺขนสีลตาย ‘‘เสกฺขา’’ติ ลทฺธนามานํ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ ปุคฺคลานํ ปฐมมคฺเคเนว สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานํ ปหีนตฺตา ตํสหคตชวนานิ เจว จ-สทฺเทน อากฑฺฒิตานิ ขีณาสวาเวณิกานิ กิริยชวนานิ จ น ลพฺภนฺติฯ

[46] ปฏิฆชวนานิ จาติ โทมนสฺสชวนานิ เจว ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตวิจิกิจฺฉาสหคตกิริยชวนานิ จฯ

[47] โลกุตฺตร…เป.… สมุปฺปชฺชนฺตีติ จตุนฺนํ มคฺคานํ เอกจิตฺตกฺขณิกภาเวน ปุคฺคลนฺตเรสุ อสมฺภวโต, เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมานญฺจ อุปรูปริสมาปตฺติยา อนธิคตตฺตา, อุปรูปริปุคฺคลานญฺจ อสมุคฺฆาฏิตกมฺมกิเลสนิโรเธน ปุถุชฺชเนหิ วิย โสตาปนฺนานํ โสตาปนฺนาทีหิ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา จ อฏฺฐปิ โลกุตฺตรชวนานิ ยถาสกํ มคฺคผลฏฺฐานํ อริยานเมว สมุปฺปชฺชนฺติฯ

[48] อิทานิ เตสํ เตสํ ปุคฺคลานํ ยถาปฏิกฺขิตฺตชวนานิ วชฺเชตฺวา ปาริเสสโต ลพฺภมานชวนานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อเสกฺขาน’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ

ติวิธสิกฺขาย ปริปูรการิภาวโต อเสกฺขานํ ขีณาสวานํ เตตฺติํสวิธกุสลากุสลสฺส, เหฏฺฐิมผลตฺตยสฺส, วีถิมุตฺตานญฺจ นวมหคฺคตวิปากานํ วเสน ปญฺจจตฺตาลีสวชฺชิตานิ เสสานิ เตวีสติกอามาวจรวิปากวีสติกิริยอรหตฺตผลวเสน จตุจตฺตาลีส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา ยถาลาภํ กามภเว ฐิตานํ วเสน อุทฺทิเสฯ

เสกฺขานํ อฏฺฐารสกิริยชวนทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสหคตปญฺจกอคฺคผลมหคฺคตวิปากวเสน เตตฺติํส วชฺเชตฺวา เตวีสติกามาวจรวิปากอาวชฺชนทฺวยเอกวีสติกุสลสตฺตากุสลเหฏฺฐิมผลตฺตยวเสน ฉปฺปญฺญาส วีถิจิตฺตานิ ยถาสมฺภวํ อุทฺทิเส อวิเสสโตฯ วิเสสโต ปน โสตาปนฺนสกทาคามีนํ เอกปญฺญาส, อนาคามีนํ เอกูนปญฺญาส, อวเสสานํ จตุนฺนํ ปุถุชฺชนานํ อฏฺฐารสกิริยชวนสพฺพโลกุตฺตรมหคฺคตวิปากวเสน ปญฺจติํส วชฺเชตฺวา อวเสสานิ กามาวจรวิปากอาวชฺชนทฺวยโลกิยกุสลากุสลวเสน จตุปญฺญาส วีถิจิตฺตานิ ยถาสมฺภวโต อุทฺทิเส อวิเสสโตฯ วิเสสโต ปน ติเหตุกานํ จตุปญฺญาเสว ลพฺภนฺติ, ทฺวิเหตุกาเหตุกานํ ญาณสมฺปยุตฺตวิปากอปฺปนาชวนวชฺชิตานิ เอกจตฺตาลีส, อาปายิกานํ ตาเนว ทฺวิเหตุกวิปากวชฺชิตานิ สตฺตติํส วีถิจิตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปุคฺคลานํ วเสน จิตฺตปฺปวตฺติเภโท ปุคฺคลเภโทฯ

ปุคฺคลเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภูมิวิภาควณฺณนา

[49] สพฺพานิปิ วีถิจิตฺตานิ อุปลพฺภนฺติ ฉนฺนํ ทฺวารานํ, สพฺเพสญฺจ ปุคฺคลานํ ตตฺถ สมฺภวโตฯ ยถารหนฺติ ตํตํภวานุรูปํ, ตํตํปุคฺคลานุรูปญฺจฯ