ชวนนิยมวณฺณนา

[32] มนฺทปฺปวตฺติยนฺติ มรณาสนฺนกาเล วตฺถุทุพฺพลตาย มนฺทีภูตเวคตฺตา มนฺทํ หุตฺวา ปวตฺติยํฯ มรณกาลาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน มุจฺฉากาลํ สงฺคณฺหาติฯ

[33] ภควโต…เป.… วทนฺตีติ ภควโต ยมกปาฏิหาริยกาลาทีสุ อุทกกฺขนฺธอคฺคิกฺขนฺธปฺปวตฺตนาทิอตฺถํ วิสุํ วิสุํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ฌานธมฺเม วิสุํ วิสุํ อาวชฺเชนฺตสฺส อาวชฺชนวสิตาย มตฺถกปฺปตฺติยา อาวชฺชนตปฺปโรว จิตฺตาภินีหาโร โหตีติ ยถาวชฺชิตฌานงฺคารมฺมณานิ จตฺตาริ, ปญฺจวา ปจฺจเวกฺขณชวนจิตฺตานิ ปวตฺตนฺตีติ วทนฺติ (วิสุทฺธิ. 1.78) อฏฺฐกถาจริยาฯ ‘‘ภควโต’’ติ จ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ อญฺเญสมฺปิ ธมฺมเสนาปติอาทีนํ เอวรูเป อจฺจายิกกาเล อปริปุณฺณชวนานํ ปวตฺตนโตฯ ตถา จ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อยญฺจ มตฺถกปฺปตฺตา วสิตา ภควโต ยมกปาฏิหาริยกาเล อญฺเญสํ วา เอวรูเป กาเล’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.78)ฯ ‘‘จตฺตาริ ปญฺจ วา’’ติ จ ปเนตํ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยวเสน คเหตพฺพนฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (วิสุทฺธิ. มหา. 1.78) วุตฺตํ, ตสฺมา ภควโต จตฺตาริ, อญฺเญสํ ปญฺจปีติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ

[34] อาทิกมฺมิกสฺสาติ อาทิโต กตโยคกมฺมสฺสฯ ปฐมํ นิพฺพตฺตา อปฺปนา ปฐมกปฺปนาฯ อภิญฺญาชวนานมฺปิ ‘‘ปฐมกปฺปนายา’’ติ อธิกาโร สิยาติ อาห ‘‘สพฺพทาปี’’ติ, ปฐมุปฺปตฺติกาเล, จิณฺณวสีกาเล จ ปญฺจาภิญฺญาชวนานิ เอกวารเมว ชวนฺตีตฺยตฺโถฯ

[35] มคฺคาเยว อุปฺปชฺชนโต มคฺคุปฺปาทาฯ ยถารหนฺติ ปญฺจมํ วา จตุตฺถํ วา อุปฺปนฺนมคฺคานุรูปํฯ

สตฺตชวนปรมตฺตา หิ เอกาวชฺชนวีถิยา จตุตฺถํ อุปฺปนฺนมคฺคโต ปรํ ตีติ ผลจิตฺตานิ, ปญฺจมํ อุปฺปนฺนมคฺคโต ปรํ ทฺเว วา โหนฺติฯ

[36] นิโรธสมาปตฺติกาเลติ นิโรธสฺส ปุพฺพภาเคฯ จตุตฺถารุปฺปชวนนฺติ กุสลกิริยานํ อญฺญตรํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนชวนํฯ อนาคามิขีณาสวาเยว นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺติ, น โสตาปนฺนสกทามิโนติ วุตฺตํ ‘‘อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา’’ติฯ วิภตฺติวิปลฺลาโส เจตฺถ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘อนาคามิผเล วา อรหตฺตผเล วา’’ติฯ เตนาห ‘‘นิรุทฺเธ’’ติฯ ยถารหนฺติ ตํตํปุคฺคลานุรูปํฯ

[38] สพฺพตฺถาปิ สมาปตฺติวีถิยนฺติ สกลายปิ ฌานสมาปตฺติวีถิยํ, ผลสมาปตฺติวีถิยญฺจฯ

[39] ปริตฺตานิ ชวนานิ สตฺตกฺขตฺตุํ มตานิ อุกฺกํสโกฏิยาฯ มคฺคาภิญฺญา ปน สกิํ เอกวารเมว มตาฯ อวเสสานิ อภิญฺญามคฺควชฺชิตานิ มหคฺคตโลกุตฺตรชวนานิ พหูนิปิ ลพฺภนฺติ สมาปตฺติวีถิยํ อโหรตฺตมฺปิ ปวตฺตนโตฯ อปิ-สทฺเทน โลกิยชฺฌานานิ ปฐมกปฺปนายํ, อนฺติมผลทฺวยญฺจ นิโรธานนฺตรํ เอกวารํ, ผลจิตฺตานิ มคฺคานนฺตรํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุมฺปีติ สมฺปิณฺเฑติฯ

ชวนนิยมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุคฺคลเภทวณฺณนา

[40] อิทานิ ทุเหตุกาเหตุกาปายิกาเหตุกติเหตุกวเสน จตุพฺพิธานํ ปุถุชฺชนานํ, มคฺคฏฺฐผลฏฺฐวเสน อฏฺฐวิธานํ อริยานนฺติ ทฺวาทสนฺนํ ปุคฺคลานํ อุปฺปชฺชนกวีถิจิตฺตปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ ปฐมํ ตาว เตสํ วชฺชิตพฺพจิตฺตานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทุเหตุกานมเหตุกานญฺจา’’ตฺยาทิฯ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสหคตาโลภาโทสวเสน ทฺเว เหตู อิเมสนฺติ ทฺวิเหตุกาฯ ตาทิสานํ เหตูนํ อภาวโต อเหตุกาฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ อปฺปนาชวนานิ น ลพฺภนฺติ วิปากาวรณสพฺภาวโตฯ ทฺวิเหตุกาเหตุกปฏิสนฺธิ หิ ‘‘วิปากาวรณ’’นฺติ วุจฺจติฯ อปฺปนาชวนาภาวโตเยว อรหตฺตํ นตฺถีติ กิริยชวนานิ น ลพฺภนฺติฯ

[41] ‘‘สเหตุกํ (ปฏฺฐา. 3.1.102) ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ปาฐโต อเหตุกานมฺปิ นานากมฺเมน ทฺวิเหตุกตทารมฺมณํ สมฺภวติ, ทฺวิเหตุกานํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ มูลสนฺธิยา ปน ชฬภาวโต อุภินฺนมฺปิ นตฺถิ ติเหตุกตทารมฺมณนฺติ อาห ‘‘ตถา ญาณสมฺปยุตฺตวิปากานิ จา’’ติฯ อาจริยโชติปาลตฺเถเรน ปน ‘‘สเหตุกํ ภวงฺค’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อเหตุกานมฺปิ ติเหตุกตทารมฺมณํ วตฺวา อิธ ญาณสมฺปยุตฺตวิปากาภาววจนสฺส ปริหาสวเสน ‘‘โส เอว ปุจฺฉิตพฺโพ, โย ตสฺส กตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปน ปริหาสวเสน วุตฺตมฺปิ อาจริยํ ปุจฺฉิตฺวาว วิชานนตฺถํ วุตฺตวจนํ วิย ฐิตํฯ ตถา หิ อาจริเยเนเวตฺถ การณํ ปรมตฺถวินิจฺฉเย วุตฺตํ –

‘‘ญาณปากา น วตฺตนฺติ, ชฬตฺตา มูลสนฺธิยา’’ติ; (ปรม. วิ. 271);

อปเร ปน ‘‘ยถา อเหตุกานํ สเหตุกตทารมฺมณํ โหติ, เอวํ ทฺวิเหตุกานํ ติเหตุกตทารมฺมณมฺปี’’ติ วณฺเณนฺติ, เตสํ มตานุโรเธน จ อิธาปิ ญาณสมฺปยุตฺตวิปากปฏิกฺเขโป อเหตุเกเยว สนฺธายาติ วทนฺติฯ ตตฺถ ปน ปมาณปาฐาภาวโต อาจริเยน อุภินฺนมฺปิ สาธารณวเสน ญาณสมฺปยุตฺตวิปากาภาเว การณํ วตฺวา สมกเมว จิตฺตปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา เตสํ วจนํ วีมํสิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ