จิตฺตุปฺปาทา จิตฺตานํ วิสุํ วิสุํ อุปฺปตฺติวเสน อุปฺปชฺชมานจิตฺตานิเยว วา จตุทฺทส อาวชฺชนาทิปญฺจกสตฺตชวนตทารมฺมณทฺวยวเสนฯ วิตฺถารา ปน จตุปญฺญาส สพฺเพสเมว กามาวจรานํ ยถาสมฺภวํ ตตฺถ อุปฺปชฺชนโต,

เอตฺถาติ วิสยปฺปวตฺติสงฺคเหฯ

ปญฺจทฺวารวีถิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มโนทฺวารวีถิ

ปริตฺตชวนวารวณฺณนา

[17] มโนทฺวาริกจิตฺตานํ อตีตานาคตมฺปิ อารมฺมณํ โหตีติ เตสํ อติมหนฺตาทิวเสน วิสยววตฺถานํ กาตุํ น สกฺกาติ วิภูตาวิภูตวเสเนเวตํ นิยเมตุํ ‘‘ยทิ วิภูตมารมฺมณ’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ

[19] เอตฺถาติ มโนทฺวาเรฯ เอกจตฺตาลีส ปญฺจทฺวาราเวณิกานํ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณมโนธาตุตฺตยวเสน เตรสจิตฺตานํ ตตฺถ อปฺปวตฺตนโตฯ

ปริตฺตชวนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อปฺปนาชวนวารวณฺณนา

[20] วิภูตาวิภูตเภโท นตฺถิ อารมฺมณสฺส วิภูตกาเลเยว อปฺปนาสมฺภวโตฯ

[21] ตตฺถ หิ ฉพฺพีสติมหคฺคตโลกุตฺตรชวเนสุ ยํ กิญฺจิ ชวนํ อปฺปนาวีถิโมตรตีติ สมฺพนฺโธฯ

ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุนาเมน ยถากฺกมํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเทติ โยชนาฯ ปฐมจิตฺตญฺหิ อปฺปนาย ปริกมฺมตฺตา ปฏิสงฺขารกภูตตฺตา ปริกมฺมํฯ ทุติยํ สมีปจาริตฺตา อุปจารํฯ นาจฺจาสนฺโนปิ หิ นาติทูรปฺปวตฺติ สมีปจารี นาม โหติ, อปฺปนํ อุเปจฺจ จรตีติ วา อุปจารํฯ ตติยํ ปุพฺพภาเค ปริกมฺมานํ, อุปริอปฺปนาย จ อนุกูลตฺตา อนุโลมํฯ จตุตฺถํ ปริตฺตโคตฺตสฺส, ปุถุชฺชนโคตฺตสฺส จ อภิภวนโต, มหคฺคตโคตฺตสฺส, โลกุตฺตรโคตฺตสฺส จ ภาวนโต วฑฺฒนโต โคตฺรภุ, อิมานิ จตฺตาริ นามานิ จตุกฺขตฺตุํ ปวตฺติยํ อนวเสสโต ลพฺภนฺติ, ติกฺขตฺตุํ ปวตฺติยํ ปน อุปจารานุโลมโคตฺรภุนาเมเนว ลพฺภนฺติฯ อฏฺฐกถายํ (วิสุทฺธิ. 2.804) ปน ปุริมานํ ติณฺณํ , ทฺวินฺนํ วา อวิเสเสนปิ ปริกมฺมาทินามํ วุตฺตํ, จตุกฺขตฺตุํ, ติกฺขตฺตุเมว วา ปญฺจมํ, จตุตฺถํ วา อุปฺปชฺชิตพฺพอปฺปนานุรูปโตติ อธิปฺปาโยฯ ปริกมฺมาทินามานํ อนวเสสโต ลพฺภมานวารทสฺสนตฺถํ ‘‘จตุกฺขตฺตุ’’นฺติ อาทิโต วุตฺตํ, คณนปฏิปาฏิวเสน ปน ‘‘ปญฺจมํ วา’’ติ โอสาเน วุตฺตํฯ

ยถารหนฺติ ขิปฺปาภิญฺญทนฺธาภิญฺญานุรูปํฯ ขิปฺปาภิญฺญสฺส หิ ติกฺขตฺตุํ ปวตฺตกามาวจรชวนานนฺตรํ จตุตฺถํ อปฺปนาจิตฺตมุปฺปชฺชติฯ ทนฺธาภิญฺญสฺส จตุกฺขตฺตุํ ปวตฺตชวนานนฺตรํ ปญฺจมํ อปฺปนา อุปฺปชฺชติ, ยสฺมา ปน อลทฺธาเสวนํ อนุโลมํ โคตฺรภุํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, ลทฺธาเสวนมฺปิ จ ฉฏฺฐํ สตฺตมํ ภวงฺคสฺส อาสนฺนภาเวน ปปาตาสนฺนปุริโส วิย อปฺปนาวเสน ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา จตุตฺถโต โอรํ, ปญฺจมโต ปรํ วา อปฺปนา น โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาภินีหารวเสนาติ รูปารูปโลกุตฺตรมคฺคผลานุรูปสมถวิปสฺสนาภาวนาจิตฺตาภินีหรณานุรูปโต, อปฺปนาย วีถิ อปฺปนาวีถิฯ

‘‘ตโต ปรํ ภวงฺคปาโตว โหตี’’ติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต จตุตฺถํ, ปญฺจมํ วา โอติณฺณอปฺปนาโต ปรํ ภวงฺคปาโตว โหติ, น มคฺคานนฺตรํ ผลจิตฺตํ, สมาปตฺติวีถิยญฺจ ฌานผลจิตฺตานิ ปุนปฺปุนนฺติ คณฺเหยฺยุนฺติ ปุน ‘‘อปฺปนาวสาเน’’ติ วุตฺตํฯ นิกายนฺตริยา กิร โลกิยปฺปนาสุ ปฐมกปฺปนาโต ปรํ สตฺตมชวนปูรณตฺถํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ กามาวจรชวนานมฺปิ ปวตฺติํ วณฺเณนฺตีติ เตสํ มตินิเสธนตฺถํ ‘‘ภวงฺคปาโตวา’’ติ สาวธารณํ วุตฺตํฯ

[22] ตตฺถาติ เตสุ อฏฺฐญาณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวเนสุ, เตสุ จ ฉพฺพีสติมหคฺคตโลกุตฺตรชวเนสุฯ ตตฺถาติ วา ตสฺมิํ อปฺปนาวาเรฯ โสมนสฺสสหคตชวนานนฺตรนฺติ โสมนสฺสสหคตานํ จตุนฺนํ กุสลกิริยชวนานํ อนนฺตรํฯ โสมนสฺสสหคตาวาติ จตุกฺกชฺฌานสฺส, สุกฺขวิปสฺสกาทีนํ มคฺคผลสฺส จ วเสน โสมนสฺสสหคตาว, น ปน อุเปกฺขาสหคตา ภินฺนเวทนานํ อญฺญมญฺญํ อาเสวนปจฺจยภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตาฯ ปาฏิกงฺขิตพฺพาติ ปสํสิตพฺพา, อิจฺฉิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถาปีติ ตสฺมิํ เอกเวทนชวนวาเรปิฯ กุสลชวนานนฺตรนฺติ จตุพฺพิธญาณสมฺปยุตฺตกุสลชวนานนฺตรํ กุสลชวนมปฺเปติ, น กิริยชวนํ ภินฺนสนฺตาเน นิพฺพตฺตนโตฯ เหฏฺฐิมญฺจ ผลตฺตยมปฺเปติ สมาปตฺติวีถิยนฺตฺยธิปฺปาโยฯ

[23] สุขปุญฺญมฺหา โสมนสฺสสหคตติเหตุกกุสลทฺวยโต ปรํ อคฺคผลวิปากกิริยวชฺชิตโลกิยโลกุตฺตรจตุกฺกชฺฌานชวนวเสน ทฺวตฺติํส, อุเปกฺขกา ติเหตุกกุสลทฺวยโต ปรํ ตเถว ปญฺจมชฺฌานานิ ทฺวาทส, สุขิตกฺริยโต ติเหตุกทฺวยโต ปรํ กิริยชฺฌานจตุกฺกสฺส, อคฺคผลจตุกฺกสฺส จ วเสน อฏฺฐ, อุเปกฺขกา ติเหตุกทฺวยโต ปรํ อุเปกฺขาสหคตรูปารูปกิริยปญฺจกสฺส, อคฺคผลสฺส จ วเสน ฉ อปฺปนา สมฺโภนฺติฯ

[24] เอตฺถาติ วีถิสงฺคหาธิกาเรฯ

อปฺปนาชวนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มโนทฺวารวีถิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อปฺปนาชวนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตทารมฺมณนิยมวณฺณนา

[25] สพฺพตฺถาปีติ ปญฺจทฺวารมโนทฺวาเรปิฯ

[26] อิฏฺเฐติ อิฏฺฐมชฺฌตฺเตฯ อติอิฏฺฐารมฺมณญฺหิ วิสุํ วกฺขติฯ กุสลวิปากานิ ปญฺจวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณานีติ สมฺพนฺโธฯ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต สนฺตีรณตทารมฺมณานิ อุเปกฺขาสหคตาเนวาติ อาห ‘‘อติอิฏฺเฐ ปน โสมนสฺสสหคตาเนวา’’ติฯ วิปากสฺส หิ กมฺมานุภาวโต ปวตฺตมานสฺส อาทาเส มุขนิมิตฺตํ วิย นิพฺพิกปฺปตาย ปกปฺเปตฺวา คหณาภาวโต ยถารมฺมณเมว เวทนาโยโค โหติ, กุสลากุสลานํ ปน อปฺปหีนวิปลฺลาเสสุ สนฺตาเนสุ ปวตฺติยา อติอิฏฺเฐปิ อิฏฺฐมชฺฌตฺตอนิฏฺฐาการโต, อนิฏฺเฐปิ อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตาการโต คหณํ โหติฯ ตถา หิ อสฺสทฺธาทีนํ พุทฺธาทีสุ อติอิฏฺฐารมฺมเณสุปิ อุเปกฺขาชวนํ โหติ, ติตฺถิยาทีนญฺจ โทมนสฺสชวนํ, คมฺภีรปกติกาทีนญฺจ ปฏิกฺกูลารมฺมเณ อุเปกฺขาชวนํ, สุนขาทีนญฺจ ตตฺถ โสมนสฺสชวนํ, ปุริมปจฺฉาภาคปฺปวตฺตานิ ปน วิปากานิ ยถาวตฺถุกาเนว ฯ อปิจ อสุจิทสฺสเน สุมนายมานานํ สุนขาทีนนฺติฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปน อติอิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ปวตฺตมานานมฺปิ อุเปกฺขาสหคตภาเว การณํ เหฏฺฐา กถิตเมวฯ

[27] ตตฺถาปีติ ตทารมฺมเณสุปิฯ โสมนสฺสสหคตกิริยชวนาวสาเนติ สเหตุกาเหตุกสุขสหคตกิริยปญฺจกาวสาเนฯ ขีณาสวานํ จิตฺตวิปลฺลาสาภาเวน กิริยชวนานิปิ ยถารมฺมณเมว ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘โสมนสฺสสหคตกิริยชวนาวสาเน’’ตฺยาทิฯ