ปญฺจทฺวารวีถิวณฺณนา

[8] กถนฺติ เกน ปกาเรน อติมหนฺตาทิวเสน วิสยววตฺถานนฺติ ปุจฺฉิตฺวา จิตฺตกฺขณวเสน ตํ ปกาเสตุํ ‘‘อุปฺปาทฐิตี’’ตฺยาทิ อารทฺธํฯ อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท, อตฺตปฏิลาโภฯ ภญฺชนํ ภงฺโค, สรูปวินาโสฯ อุภินฺนํ เวมชฺเฌ ภงฺคาภิมุขปฺปวตฺติ ฐิติ นามฯ เกจิ ปน จิตฺตสฺส ฐิติกฺขณํ ปฏิเสเธนฺติฯ อยญฺหิ เนสํ อธิปฺปาโย – จิตฺตยมเก (วิภ. มูลฏี. 20 ปกิณฺณกกถาวณฺณนา; ยม. 2.จิตฺตยมก.81, 102) ‘‘อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ เอวมาทิปทานํ วิภงฺเค ‘‘ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ , โน จ อุปฺปชฺชมานํ, อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนญฺเจว อุปฺปชฺชมานญฺจา’’ตฺยาทินา (ยม. 2.จิตฺตยมก.81, 102) ภงฺคุปฺปาทาว กถิตา, น ฐิติกฺขโณฯ ยทิ จ จิตฺตสฺส ฐิติกฺขโณปิ อตฺถิ, ‘‘ฐิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ จา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ อถ มตํ ‘‘อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตีติ (อ. นิ. 3.47) สุตฺตนฺตปาฐโต ฐิติกฺขโณ อตฺถี’’ติ, ตตฺถปิ เอกสฺมิํ ธมฺเม อญฺญถตฺตสฺส อนุปฺปชฺชนโต, ปญฺญาณวจนโต จ ปพนฺธฐิติเยว อธิปฺเปตา, น จ ขณฐิติ, น จ อภิธมฺเม ลพฺภมานสฺส อวจเน การณํ อตฺถิ, ตสฺมา ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ อภาวเมว ทีเปตีติฯ ตตฺถ วุจฺจเต ยเถว หิ เอกธมฺมาธารภาเวปิ อุปฺปาทภงฺคานํ อญฺโญ อุปฺปาทกฺขโณ, อญฺโญ ภงฺคกฺขโณติ อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนา ภงฺคาวตฺถา อิจฺฉิตาฯ อิตรถา หิ ‘‘อญฺโญเยว ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, อญฺโญ นิรุชฺฌตี’’ติ อาปชฺเชยฺย, เอวเมว อุปฺปาทภงฺคาวตฺถาหิ ภินฺนา ภงฺคาภิมุขาวตฺถาปิ อิจฺฉิตพฺพา, สา ฐิติ นามฯ ปาฬิยํ ปน เวเนยฺยชฺฌาสยานุโรธโต นยทสฺสนวเสน สา น วุตฺตาฯ อภิธมฺมเทสนาปิ หิ กทาจิ เวเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺตติ, ยถา รูปสฺส อุปฺปาโท อุปจโย สนฺตตีติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา เทสิโต, สุตฺเต จ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิฯ กตมานิ ตีณิ? อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’’ติ เอวํ สงฺขตธมฺมสฺเสว ลกฺขณทสฺสนตฺถํ อุปฺปาทาทีนํ วุตฺตตฺตา น สกฺกา ปพนฺธสฺส ปญฺญตฺติสภาวสฺส อสงฺขตสฺส ฐิติ ตตฺถ วุตฺตาติ วิญฺญาตุํฯ อุปสคฺคสฺส จ ธาตฺวตฺเถเยว ปวตฺตนโต ‘‘ปญฺญายตี’’ติ เอตสฺส วิญฺญายตีติ อตฺโถฯ ตสฺมา น เอตฺตาวตา จิตฺตสฺส ฐิติกฺขโณ ปฏิพาหิตุํ ยุตฺโตติ สุวุตฺตเมตํ ‘‘อุปฺปาทฐิติภงฺควเสนา’’ติฯ

เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ อฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘เอเกกสฺส อุปฺปาทฐิติภงฺควเสน ตโย ตโย ขณา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 26 ปกิณฺณกกถา)ฯ

[9] อรูปํ ลหุปริณามํ, รูปํ ครุปริณามํ คาหกคาเหตพฺพภาวสฺส ตํตํขณวเสน อุปฺปชฺชนโตติ อาห ‘‘ตานี’’ตฺยาทิฯ ตานีติ ตาทิสานิฯ สตฺตรสนฺนํ จิตฺตานํ ขณานิ วิย ขณานิ สตฺตรสจิตฺตกฺขณานิ, ตานิ จิตฺตกฺขณานิ สตฺตรสาติ วา สมฺพนฺโธฯ วิสุํ วิสุํ ปน เอกปญฺญาส จิตฺตกฺขณานิ โหนฺติฯ รูปธมฺมานนฺติ วิญฺญตฺติลกฺขณรูปวชฺชานํ รูปธมฺมานํฯ วิญฺญตฺติทฺวยญฺหิ เอกจิตฺตกฺขณายุกํฯ ตถา หิ ตํ จิตฺตานุปริวตฺติธมฺเมสุ วุตฺตํฯ ลกฺขณรูเปสุ จ ชาติ เจว อนิจฺจตา จ จิตฺตสฺส อุปฺปาทภงฺคกฺขเณหิ สมานายุกา, ชรตา ปน เอกูนปญฺญาสจิตฺตกฺขณายุกาฯ เอวญฺจ กตฺวา วทนฺติ –

‘‘ตํ สตฺตรสจิตฺตายุ, วินา วิญฺญตฺติลกฺขณ’’นฺติ (ส. ส. 60);

เกจิ (วิภ. มูลฏี. 20) ปน ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺฐกถายํ ‘เอตฺตาวตา เอกาทส จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติ, อถาวเสสปญฺจจิตฺตกฺขณายุเก’ติ (วิสุทฺธิ. 2.623; วิภ. อฏฺฐ. 227) วจนโต โสฬสจิตฺตกฺขณานิ รูปธมฺมานมายูฯ อุปฺปชฺชมานเมว หิ รูปํ ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจโย โหตี’’ติ วทนฺติ, ตยิทมสารํ ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ กมฺมชรูปํ ตโต ปฏฺฐาย สตฺตรสเมน สทฺธิํ นิรุชฺฌติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อฏฺฐารสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตี’’ตฺยาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 26 ปกิณฺณกกถา) อฏฺฐกถายเมว สตฺตรสจิตฺตกฺขณสฺส อาคตตฺตาฯ ยตฺถ ปน โสฬสจิตฺตกฺขณาเนว ปญฺญายนฺติ, ตตฺถ จิตฺตปฺปวตฺติยา ปจฺจยภาวโยคฺยกฺขณวเสน นโย นีโตฯ

เหฏฺฐิมโกฏิยา หิ เอกจิตฺตกฺขณมฺปิ อติกฺกนฺตสฺเสว รูปสฺส อาปาถาคมนสามตฺถิยนฺติ อลมติวิตฺถาเรนฯ

[10] เอกจิตฺตสฺส ขณํ วิย ขณํ เอกจิตฺตกฺขณํ, ตํ อตีตํ เอเตสํ, เอตานิ วา ตํ อตีตานีติ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิฯ อาปาถมาคจฺฉนฺตีติ รูปสทฺทารมฺมณานิ สกสกฏฺฐาเน ฐตฺวาว โคจรภาวํ คจฺฉนฺตีติ อาโภคานุรูปํ อเนกกลาปคตานิ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เสสานิ ปน ฆานาทินิสฺสเยสุ อลฺลีนาเนว วิญฺญาณุปฺปตฺติการณานีติ เอเกกกลาปคตานิปิฯ เอเกกกลาปคตาปิ หิ ปสาทา วิญฺญาณสฺส อาธารภาวํ คจฺฉนฺติ, เต ปน ภวงฺคจลนสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ภวงฺเคน สทฺธิํ อุปฺปนฺนาฯ ‘‘อาวชฺชเนน สทฺธิํ อุปฺปนฺนา’’ติ อปเรฯ

ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค จลิเตติ วิสทิสวิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุภาวสงฺขาตภวงฺคจลนวเสน ปุริมคฺคหิตารมฺมณสฺมิํเยว ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค ปวตฺเตฯ ปญฺจสุ หิ ปสาเทสุ โยคฺยเทสาวตฺถานวเสน อารมฺมเณ ฆฏฺฏิเต ปสาทฆฏฺฏนานุภาเวน ภวงฺคสนฺตติ โวจฺฉิชฺชมานา สหสา อโนจฺฉิชฺชิตฺวา ยถา เวเคน ธาวนฺโต ฐาตุกาโมปิ ปุริโส เอกทฺวิปทวาเร อติกฺกมิตฺวาว ติฏฺฐติ, เอวํ ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวาว โอจฺฉิชฺชติฯ ตตฺถ ปฐมจิตฺตํ ภวงฺคสนฺตติํ จาเลนฺตํ วิย อุปฺปชฺชตีติ ภวงฺคจลนํ, ทุติยํ ตสฺส โอจฺฉิชฺชนากาเรน อุปฺปชฺชนโต ภวงฺคุปจฺเฉโทติ โวหรนฺติฯ อิธ ปน อวิเสเสน วุตฺตํ ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค จลิเต’’ติฯ

นนุ จ รูปาทินา ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตนฺนิสฺสิตสฺเสว จลนํ ยุตฺตํ, กถํ ปน หทยวตฺถุนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺสาติ? สนฺตติวเสน เอกาพทฺธตฺตาฯ

ยถา หิ เภริยา เอกสฺมิํ ตเล ฐิตสกฺขราย มกฺขิกาย นิสินฺนาย อปรสฺมิํ ตเล ทณฺฑาทินา ปหเฏ อนุกฺกเมน เภริจมฺมวรตฺตาทีนํ จลเนน สกฺขราย จลิตาย มกฺขิกาย อุปฺปติตฺวา คมนํ โหติ, เอวเมว รูปาทินา ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตนฺนิสฺสเยสุ มหาภูเตสุ จลิเตสุ อนุกฺกเมน ตํสมฺพนฺธานํ เสสรูปานมฺปิ จลเนน หทยวตฺถุมฺหิ จลิเต ตนฺนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺส จลนากาเรน ปวตฺติ โหติฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ฆฏฺฏิเต อญฺญวตฺถุมฺหิ, อญฺญนิสฺสิตกมฺปนํ;

เอกาพทฺเธน โหตีติ, สกฺขโรปมยา วเท’’ติฯ (ส. ส. 176);

ภวงฺคโสตนฺติ ภวงฺคปฺปวาหํฯ อาวชฺชนฺตนฺติ ‘‘กิํ นาเมต’’นฺติ วทนฺตํ วิย อาโภคํ กุรุมานํฯ ปสฺสนฺตนฺติ ปจฺจกฺขโต เปกฺขนฺตํฯ นนุ จ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติ (ที. นิ. 1.213; อ. นิ. 3.62; วิภ. 517) วจนโต จกฺขุนฺทฺริยเมว ทสฺสนกิจฺจํ สาเทติ, น วิญฺญาณนฺติ? นยิทเมวํ, รูปสฺส อนฺธภาเวน รูปทสฺสเน อสมตฺถภาวโตฯ ยทิ จ ตํ รูปํ ปสฺสติ, ตถา สติ อญฺญวิญฺญาณสมงฺคิโนปิ รูปทสฺสนปฺปสงฺโค สิยาฯ ยทิ เอวํ วิญฺญาณสฺส ตํ กิจฺจํ สาเธติ, วิญฺญาณสฺส อปฺปฏิพนฺธตฺตา อนฺตริตรูปสฺสปิ ทสฺสนํ สิยาฯ โหตุ อนฺตริตสฺสปิ ทสฺสนํ, ยสฺส ผลิกาทิติโรหิตสฺส อาโลกปฏิพนฺโธ นตฺถิ, ยสฺส ปน กุฏฺฏาทิอนฺตริตสฺส อโลกปฏิพนฺโธ อตฺถิฯ ตตฺถ ปจฺจยาภาวโต วิญฺญาณํ นุปฺปชฺชตีติ น ตสฺส จกฺขุวิญฺญาเณน คหณํ โหติฯ ‘‘จกฺขุนา’’ติ ปเนตฺถ เตน ทฺวาเรน กรณภูเตนาติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา นิสฺสิตกิริยา นิสฺสยปฺปฏิพทฺธา วุตฺตา ยถา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติฯ

สมฺปฏิจฺฉนฺตนฺติ ตเมว รูปํ ปฏิคฺคณฺหนฺตํ วิยฯ สนฺตีรยมานนฺติ ตเมว รูปํ วีมํสนฺตํ วิยฯ ววตฺถเปนฺตนฺติ ตเมว รูปํ สุฏฺฐุ สลฺลกฺเขนฺตํ วิยฯ โยนิโสมนสิการาทิวเสน ลทฺโธ ปจฺจโย เอเตนาติ ลทฺธปจฺจยํฯ ยํ กิญฺจิ ชวนนฺติ สมฺพนฺโธฯ

มุจฺฉามรณาสนฺนกาเลสุ จ ฉปฺปญฺจปิ ชวนานิ ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติฯ ชวนานุพนฺธานีติ ปฏิโสตคามินาวํ นทีโสโต วิย กิญฺจิ กาลํ ชวนํ อนุคตานิฯ ตสฺส ชวนสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณเมเตสนฺติ ตทารมฺมณานิ ‘‘พฺรหฺมสฺสโร’’ตฺยาทีสุ วิย มชฺเฌปทโลปวเสน, ตทารมฺมณานิ จ ตานิ ปากานิ จาติ ตทารมฺมณปากานิฯ ยถารหนฺติ อารมฺมณชวนสตฺตานุรูปํฯ ตถา ปวตฺติํ ปน สยเมว ปกาสยิสฺสติ, ภวงฺคปาโตติ วีถิจิตฺตวเสน อปฺปวตฺติตฺวา จิตฺตสฺส ภวงฺคปาโต วิย, ภวงฺควเสน อุปฺปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ จ วีถิจิตฺตปฺปวตฺติยา สุขคฺคหณตฺถํ อมฺโพปมาทิกํ อาหรนฺติ, ตตฺริทํ อมฺโพปมามตฺตํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498 วิปากุทฺธารกถา) – เอโก กิร ปุริโส ผลิตมฺพรุกฺขมูเล สสีสํ ปารุปิตฺวา นิทฺทายนฺโต อาสนฺเน ปติตสฺส เอกสฺส อมฺพผลสฺส สทฺเทน ปพุชฺฌิตฺวา สีสโต วตฺถํ อปเนตฺวา จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา ทิสฺวา จ ตํ คเหตฺวา มทฺทิตฺวา อุปสิงฺฆิตฺวา ปกฺกภาวํ ญตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา มุขคตํ สห เสมฺเหน อชฺโฌหริตฺวา ปุน ตตฺเถว นิทฺทายติฯ ตตฺถ ปุริสสฺส นิทฺทายนกาโล วิย ภวงฺคกาโล, ผลสฺส ปติตกาโล วิย อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนกาโล, ตสฺส สทฺเทน ปพุทฺธกาโล วิย อาวชฺชนกาโล, อุมฺมีเลตฺวา โอโลกิตกาโล วิย จกฺขุวิญฺญาณปฺปวตฺติกาโล, คหิตกาโล วิย สมฺปฏิจฺฉนกาโล, มทฺทนกาโล วิย สนฺตีรณกาโล, อุปสิงฺฆนกาโล วิย โวฏฺฐพฺพนกาโล, ปริโภคกาโล วิย ชวนกาโล, มุขคตํ สห เสมฺเหน อชฺโฌหรณกาโล วิย ตทารมฺมณกาโล, ปุน นิทฺทายนกาโล วิย ปุน ภวงฺคกาโลฯ

อิมาย จ อุปมาย กิํ ทีปิตํ โหติ? อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนเมว กิจฺจํ, อาวชฺชนสฺส วิสยาภุชนเมว, จกฺขุวิญฺญาณสฺส ทสฺสนมตฺตเมว, สมฺปฏิจฺฉนาทีนญฺจ ปฏิคฺคณฺหนาทิมตฺตเมว , ชวนสฺเสว ปน อารมฺมณรสานุภวนํ, ตทารมฺมณสฺส จ เตน อนุภูตสฺเสว อนุภวนนฺติ เอวํ กิจฺจวเสน ธมฺมานํ อญฺญมญฺญํ อสํกิณฺณตา ทีปิตา โหติฯ เอวํ ปวตฺตมานํ ปน จิตฺตํ ‘‘อาวชฺชนํ นาม หุตฺวา ภวงฺคานนฺตรํ โหติ, ตฺวํ ทสฺสนาทีสุ อญฺญตรํ หุตฺวา อาวชฺชนานนฺตร’’นฺตฺยาทินา นิยุญฺชเก การเก อสติปิ อุตุพีชนิยามาทิ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498 วิปากุทฺธารกถา) วิย จิตฺตนิยามวเสเนว ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ

[11] เอตฺตาวตา สตฺตรส จิตฺตกฺขณานิ ปริปูเรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[12] อปฺปโหนฺตาตีตกนฺติ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตํฯ นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ จุทฺทสจิตฺตกฺขณายุเก ตาว อารมฺมณสฺส นิรุทฺธตฺตาว ตทารมฺมณํ นุปฺปชฺชติฯ น หิ เอกวีถิยํ เกสุจิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุ กานิจิ อตีตารมฺมณานิ โหนฺติฯ ปนฺนรสจิตฺตกฺขณายุเกสุปิ ชวนุปฺปตฺติโต ปรํ เอกเมว จิตฺตกฺขณํ อวสิฏฺฐนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ตทารมฺมณุปฺปตฺติยา อปฺปโหนกภาวโต นตฺถิ ทุติยตทารมฺมณสฺส อุปฺปตฺตีติ ปฐมมฺปิ นุปฺปชฺชติฯ ทฺวิกฺขตฺตุเมว หิ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ ปาฬิยํ นิยมิตา จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ สพฺพวาเรสุ ‘‘ตทารมฺมณานิ ทฺเว’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 227) ทฺวินฺนเมว จิตฺตวารานํ อาคตตฺตาฯ ยํ ปน ปรมตฺถวินิจฺฉเย วุตฺตํ –

‘‘สกิํ ทฺเว วา ตทาลมฺพํ, สกิมาวชฺชนาทโย’’ติ (ปรม. วิ. 116), ตํ มชฺฌิมภาณกมตานุสาเรน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺมา ปน มชฺฌิมภาณกานํ วาโท เหฏฺฐา วุตฺตปาฬิยา อสํสนฺทนโต สมฺโมหวิโนทนียํ (วิภ. อฏฺฐ. 227) ปฏิกฺขิตฺโตว, ตสฺมา อาจริเยนปิ อตฺตนา อนธิปฺเปตตฺตาเยว อิธ เจว นามรูปปริจฺเฉเท จ สกิํ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ น วุตฺตาฯ

[13] โวฏฺฐพฺพนุปฺปาทโต ปรํ ฉจิตฺตกฺขณาวสิฏฺฐายุกมฺปิ อารมฺมณํ อปฺปายุกภาเวน ปริทุพฺพลตฺตา ชวนุปฺปตฺติยา ปจฺจโย น โหติฯ ชวนญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ นิยเมน สตฺตจิตฺตกฺขณายุเกเยว อุปฺปชฺชตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ชวนมฺปิ อนุปฺปชฺชิตฺวา’’ติฯ เหตุมฺหิ จายํ ตฺวาปจฺจโย, ชวนสฺสปิ อนุปฺปตฺติยาติ อตฺโถฯ อิตรถา หิ อปรกาลกิริยาย สมานกตฺตุกตา น ลพฺภตีติฯ ทฺวตฺติกฺขตฺตุนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วาฯ เกจิ ปน ‘‘ติกฺขตฺตุ’นฺติ อิทํ วจนสิลิฏฺฐตามตฺตปฺปโยชน’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ปน เตสํ อภินิเวสมตฺตํฯ น หิ ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ โวฏฺฐพฺพนเมว ปริวตฺตตี’’ติ วุตฺเตปิ วจนสฺส อสิลิฏฺฐภาโว อตฺถิ, น จ ติกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา พาธกํ กิญฺจิ วจนํ อฏฺฐกถาทีสุ อตฺถิฯ เอวญฺจ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สีหฬสํวณฺณนาการาปิ ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา’’อิจฺเจว วณฺเณนฺติฯ โวฏฺฐพฺพนเมว ปริวตฺตตีติ โวฏฺฐพฺพนเมว ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชติฯ ตํ ปน อปฺปตฺวา อนฺตรา จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ ฐตฺวา จิตฺตปฺปวตฺติยา นิวตฺตนํ นตฺถิฯ

อานนฺทาจริโย ปเนตฺถ (ธ. ส. มูลฏี. 498 วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา) ‘‘อาวชฺชนา กุสลากุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.417) อาวชฺชนาย กุสลากุสลานํ อนนฺตรปจฺจยภาวสฺส วุตฺตตฺตา โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนานญฺจ อตฺถนฺตราภาวโต สติ อุปฺปตฺติยํ โวฏฺฐพฺพนํ กามาวจรกุสลากุสลกิริยชวนานํ เอกนฺตโต อนนฺตรปจฺจยภาเวเนว ปวตฺเตยฺย, โน อญฺญถาติ มุจฺฉากาลาทีสุ มนฺทีภูตเวคตาย ชวนปาริปูริยา ปริตฺตารมฺมณํ นิยมิตพฺพํ, น โวฏฺฐพฺพนสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺติยาติ ทีเปติฯ กิญฺจาปิ เอวํ ทีเปติ, ติเหตุกวิปากานิ ปน อนนฺตรปจฺจยภาเวน วุตฺตาเนวฯ

ขีณาสวานํ จุติวเสน ปวตฺตานิ น กสฺสจิ อนนฺตรปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺตีติ ตานิ วิย โวฏฺฐพฺพนมฺปิ ปจฺจยเวกลฺลโต กุสลากุสลาทีนํ อนนฺตรปจฺจโย น โหตีติ น น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา อฏฺฐกถาสุ อาคตนเยเนเวตฺถ ปริตฺตารมฺมณํ นิยมิตนฺติฯ

[14] นตฺถิ วีถิจิตฺตุปฺปาโท อุปริมโกฏิยา สตฺตจิตฺตกฺขณายุกสฺสปิ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โวฏฺฐพฺพนุปฺปตฺติยา อปฺปโหนกภาวโต วีถิจิตฺตานํ อุปฺปาโท นตฺถิ, ภวงฺคปาโตว โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ภวงฺคจลนเมวาติ อวธารณผลํ ทสฺเสตุํ ‘‘นตฺถิ วีถิจิตฺตุปฺปาโท’’ติ วุตฺตํฯ อปเร ปน ‘‘นตฺถิ ภวงฺคุปจฺเฉโท’’ติ อวธารณผลํ ทสฺเสนฺติ, ตํ ปน วีถิจิตฺตุปฺปาทาภาววจเนเนว สิทฺธํฯ สติ หิ วีถิจิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคํ อุปจฺฉิชฺชติฯ ภวงฺคุปจฺเฉทนาเมน ปน เหฏฺฐาปิ วิสุํ อวุตฺตตฺตา อิธ อวิเสเสน วุตฺตํฯ

[15] สพฺพโส วีถิจิตฺตุปฺปตฺติยา อภาวโต ปจฺฉิมวาโรวิธโมฆวารวเสน วุตฺโต, อญฺญตฺถ (ธ. ส. อฏฺฐ. 498 วิปากุทฺธารกถา) ปน ทุติยตติยวาราปิ ตทารมฺมณชวเนหิ สุญฺญตฺตา ‘‘โมฆวารา’’ติ วุตฺตาฯ อารมฺมณภูตาติ วิสยภูตา, ปจฺจยภูตา จฯ ปจฺจโยปิ หิ ‘‘อารมฺมณ’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณ’’นฺตฺยาทีสุ (ที. นิ. 3.80) วิยฯ เตเนเวตฺถ โมฆวารสฺสปิ อารมฺมณภูตา วิสยปฺปวตฺตีติ สิทฺธํฯ อติปริตฺตารมฺมณญฺหิ โมฆวารปญฺญาปนสฺส ปจฺจโย โหติฯ อิตรถา หิ ภวงฺคจลนสฺส สกสกโคจเรเยว ปวตฺตนโต ปจฺฉิมวารสฺส อติปริตฺตารมฺมเณ ปวตฺติ นตฺถีติ ‘‘จตุนฺนํ วารานํ อารมฺมณภูตา’’ติ วจนํ ทุรุปปาทนํ สิยาติฯ

[16] ปญฺจทฺวาเร ยถารหํ ตํตํทฺวารานุรูปํ, ตํตํปจฺจยานุรูปํ, ตํตํอารมฺมณาทิอนุรูปญฺจ อุปฺปชฺชมานานิ วีถิจิตฺตานิ อาวชฺชนทสฺสนาทิสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนชวนตทารมฺมณวเสน อวิเสสโต สตฺเตว โหนฺติฯ

จิตฺตุปฺปาทา จิตฺตานํ วิสุํ วิสุํ อุปฺปตฺติวเสน อุปฺปชฺชมานจิตฺตานิเยว วา จตุทฺทส อาวชฺชนาทิปญฺจกสตฺตชวนตทารมฺมณทฺวยวเสนฯ วิตฺถารา ปน จตุปญฺญาส สพฺเพสเมว กามาวจรานํ ยถาสมฺภวํ ตตฺถ อุปฺปชฺชนโต,

เอตฺถาติ วิสยปฺปวตฺติสงฺคเหฯ

ปญฺจทฺวารวีถิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มโนทฺวารวีถิ

ปริตฺตชวนวารวณฺณนา

[17] มโนทฺวาริกจิตฺตานํ อตีตานาคตมฺปิ อารมฺมณํ โหตีติ เตสํ อติมหนฺตาทิวเสน วิสยววตฺถานํ กาตุํ น สกฺกาติ วิภูตาวิภูตวเสเนเวตํ นิยเมตุํ ‘‘ยทิ วิภูตมารมฺมณ’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ

[19] เอตฺถาติ มโนทฺวาเรฯ เอกจตฺตาลีส ปญฺจทฺวาราเวณิกานํ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณมโนธาตุตฺตยวเสน เตรสจิตฺตานํ ตตฺถ อปฺปวตฺตนโตฯ

ปริตฺตชวนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อปฺปนาชวนวารวณฺณนา

[20] วิภูตาวิภูตเภโท นตฺถิ อารมฺมณสฺส วิภูตกาเลเยว อปฺปนาสมฺภวโตฯ

[21] ตตฺถ หิ ฉพฺพีสติมหคฺคตโลกุตฺตรชวเนสุ ยํ กิญฺจิ ชวนํ อปฺปนาวีถิโมตรตีติ สมฺพนฺโธฯ