ปญฺจทฺวารวีถิวณฺณนา

[8] กถนฺติ เกน ปกาเรน อติมหนฺตาทิวเสน วิสยววตฺถานนฺติ ปุจฺฉิตฺวา จิตฺตกฺขณวเสน ตํ ปกาเสตุํ ‘‘อุปฺปาทฐิตี’’ตฺยาทิ อารทฺธํฯ อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท, อตฺตปฏิลาโภฯ ภญฺชนํ ภงฺโค, สรูปวินาโสฯ อุภินฺนํ เวมชฺเฌ ภงฺคาภิมุขปฺปวตฺติ ฐิติ นามฯ เกจิ ปน จิตฺตสฺส ฐิติกฺขณํ ปฏิเสเธนฺติฯ อยญฺหิ เนสํ อธิปฺปาโย – จิตฺตยมเก (วิภ. มูลฏี. 20 ปกิณฺณกกถาวณฺณนา; ยม. 2.จิตฺตยมก.81, 102) ‘‘อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ เอวมาทิปทานํ วิภงฺเค ‘‘ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ , โน จ อุปฺปชฺชมานํ, อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนญฺเจว อุปฺปชฺชมานญฺจา’’ตฺยาทินา (ยม. 2.จิตฺตยมก.81, 102) ภงฺคุปฺปาทาว กถิตา, น ฐิติกฺขโณฯ ยทิ จ จิตฺตสฺส ฐิติกฺขโณปิ อตฺถิ, ‘‘ฐิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ จา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ อถ มตํ ‘‘อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตีติ (อ. นิ. 3.47) สุตฺตนฺตปาฐโต ฐิติกฺขโณ อตฺถี’’ติ, ตตฺถปิ เอกสฺมิํ ธมฺเม อญฺญถตฺตสฺส อนุปฺปชฺชนโต, ปญฺญาณวจนโต จ ปพนฺธฐิติเยว อธิปฺเปตา, น จ ขณฐิติ, น จ อภิธมฺเม ลพฺภมานสฺส อวจเน การณํ อตฺถิ, ตสฺมา ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ อภาวเมว ทีเปตีติฯ ตตฺถ วุจฺจเต ยเถว หิ เอกธมฺมาธารภาเวปิ อุปฺปาทภงฺคานํ อญฺโญ อุปฺปาทกฺขโณ, อญฺโญ ภงฺคกฺขโณติ อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนา ภงฺคาวตฺถา อิจฺฉิตาฯ อิตรถา หิ ‘‘อญฺโญเยว ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, อญฺโญ นิรุชฺฌตี’’ติ อาปชฺเชยฺย, เอวเมว อุปฺปาทภงฺคาวตฺถาหิ ภินฺนา ภงฺคาภิมุขาวตฺถาปิ อิจฺฉิตพฺพา, สา ฐิติ นามฯ ปาฬิยํ ปน เวเนยฺยชฺฌาสยานุโรธโต นยทสฺสนวเสน สา น วุตฺตาฯ อภิธมฺมเทสนาปิ หิ กทาจิ เวเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺตติ, ยถา รูปสฺส อุปฺปาโท อุปจโย สนฺตตีติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา เทสิโต, สุตฺเต จ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิฯ กตมานิ ตีณิ? อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’’ติ เอวํ สงฺขตธมฺมสฺเสว ลกฺขณทสฺสนตฺถํ อุปฺปาทาทีนํ วุตฺตตฺตา น สกฺกา ปพนฺธสฺส ปญฺญตฺติสภาวสฺส อสงฺขตสฺส ฐิติ ตตฺถ วุตฺตาติ วิญฺญาตุํฯ อุปสคฺคสฺส จ ธาตฺวตฺเถเยว ปวตฺตนโต ‘‘ปญฺญายตี’’ติ เอตสฺส วิญฺญายตีติ อตฺโถฯ ตสฺมา น เอตฺตาวตา จิตฺตสฺส ฐิติกฺขโณ ปฏิพาหิตุํ ยุตฺโตติ สุวุตฺตเมตํ ‘‘อุปฺปาทฐิติภงฺควเสนา’’ติฯ