[63] เตวีสติกามาวจรวิปากปญฺจทฺวาราวชฺชนหสนวเสน ปญฺจวีสติ จิตฺตานิ ปริตฺถมฺหิ กามาวจรารมฺมเณ เยว ภวนฺติฯ กามาวจรญฺหิ มหคฺคตาทโย อุปาทาย มนฺทานุภาวตาย ปริสมนฺตโต อตฺตํ ขณฺฑิตํ วิยาติ ปริตฺตํฯ ‘‘ฉ จิตฺตานิ มหคฺคเตเยวา’’ตฺยาทินา สพฺพตฺถ สาวธารณโยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ

อาลมฺพณสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วตฺถุสงฺคหวณฺณนา

[64] วตฺถุวิภาคโต , ตพฺพตฺถุกจิตฺตปริจฺเฉทวเสน จ สงฺคโห วตฺถุสงฺคโหฯ วสนฺติ เอเตสุ จิตฺตเจตสิกา ตนฺนิสฺสยตฺตาติ วตฺถูนิฯ

[65] ตานิ กามโลเก สพฺพานิปิ ลพฺภนฺติ ปริปุณฺณินฺทฺริยสฺส ตตฺเถว อุปลพฺภนโตฯ ปิ-สทฺเทน ปน อนฺธพธิราทิวเสน เกสญฺจิ อสมฺภวํ ทีเปติฯ

[66] ฆานาทิตฺตยํ นตฺถิ พฺรหฺมานํ กามวิราคภาวนาวเสน คนฺธรสโผฏฺฐพฺเพสุ วิรตฺตตาย ตพฺพิสยปฺปสาเทสุปิ วิราคสภาวโตฯ พุทฺธทสฺสนธมฺมสฺสวนาทิอตฺถํ ปน จกฺขุโสเตสุ อวิรตฺตภาวโต จกฺขาทิทฺวยํ ตตฺถ อุปลพฺภติฯ

[67] อรูปโลเก สพฺพานิปิ ฉ วตฺถูนิ น สํวิชฺชนฺติ อรูปีนํ รูปวิราคภาวนาพเลน ตตฺถ สพฺเพน สพฺพํ รูปปฺปวตฺติยา อภาวโตฯ

[68] ปญฺจวิญฺญาณาเนว นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน ธาตุโยติ ปญฺจวิญฺญาณธาตุโยฯ

[69] มนนมตฺตา ธาตุ มโนธาตุฯ

[70] มโนเยว วิสิฏฺฐวิชานนกิจฺจโยคโต วิญฺญาณํ นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน ธาตุ จาติ มโนวิญฺญาณธาตุฯ มนโส วิญฺญาณธาตูติ วา มโนวิญฺญาณธาตุฯ สา หิ มนโตเยว อนนฺตรปจฺจยโต สมฺภูยมนโสเยว อนนฺตรปจฺจยภูตาติ มนโส สมฺพนฺธินี โหติฯ สนฺตีรณตฺตยสฺส, อฏฺฐมหาวิปากานํ, ปฏิฆทฺวยสฺส, ปฐมมคฺคสฺส, หสิตุปฺปาทสฺส, ปนฺนรสรูปาวจรานญฺจ วเสน ปวตฺตา ยถาวุตฺตมโนธาตุปญฺจวิญฺญาณธาตูหิ อวเสสา มโนวิญฺญาณธาตุ สงฺขาตา จ ติํส ธมฺมา น เกวลํ มโนธาตุเยว, ตถา หทยํ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

สนฺตีรณมหาวิปากานิ หิ เอกาทส ทฺวาราภาวโต, กิจฺจาภาวโต จ อารุปฺเป น อุปฺปชฺชนฺติ ฯ ปฏิฆสฺส อนีวรณาวตฺถสฺส อภาวโต ตํสหคตํ จิตฺตทฺวยํ รูปโลเกปิ นตฺถิ, ปเคว อารุปฺเปฯ ปฐมมคฺโคปิ ปรโตโฆสปจฺจยาภาเว สาวกานํ อนุปฺปชฺชนโต, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานญฺจ มนุสฺสโลกโต อญฺญตฺถ อนิพฺพตฺตนโต, หสนจิตฺตญฺจ กายาภาวโต, รูปาวจรานิ อรูปีนํ รูปวิราคภาวนาวเสน ตทารมฺมเณสุ ฌาเนสุปิ วิรตฺตภาวโต อรูปภเว น อุปฺปชฺชนฺตีติ สพฺพานิปิ เอตานิ เตตฺติํส จิตฺตานิ หทยํ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺติฯ

[71] ปญฺจรูปาวจรกุสลโต อวเสสานิ ทฺวาทส โลกิยกุสลานิ, ปฏิฆทฺวยโต อวเสสานิ ทส อกุสลานิ, ปญฺจทฺวาราวชฺชนหสนรูปาวจรกิริเยหิ อวเสสานิ เตรส กิริยจิตฺตานิ, ปฐมมคฺคโต อวเสสานิ สตฺต อนุตฺตรานิ จาติ อิเมสํ วเสน ทฺเวจตฺตาลีสวิธา มโนวิญฺญาณธาตุสงฺขาตา ธมฺมา ปญฺจโวการภววเสน หทยํ นิสฺสาย วา, จตุโวการภววเสน อนิสฺสายวา ปวตฺตนฺติฯ

[73] กาเม ภเว ฉวตฺถุํ นิสฺสิตา สตฺต วิญฺญาณธาตุโย, รูเป ภเว ติวตฺถุํ นิสฺสิตา ฆานวิญฺญาณาทิตฺตยวชฺชิตา จตุพฺพิธา วิญฺญาณธาตุโย, อารุปฺเป ภเว อนิสฺสิตา เอกา มโนวิญฺญาณธาตุ มตาติ โยชนาฯ

[74] กามาวจรวิปากปญฺจทฺวาราวชฺชนปฏิฆทฺวยหสนวเสน สตฺตวีสติ กามาวจรานิ, ปนฺนรส รูปาวจรานิ, ปฐมมคฺโคติ เตจตฺตาลีส นิสฺสาเยว ชายเร, ตโตเยว อวเสสา อารุปฺปวิปากวชฺชิตา ทฺเวจตฺตาลีส นิสฺสาย จ อนิสฺสาย จ ชายเร, ปาการุปฺปา จตฺตาโร อนิสฺสิตาเยวาติ สมฺพนฺโธฯ

วตฺถุสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย

ปกิณฺณกปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. วีถิปริจฺเฉทวณฺณนา

[1] อิจฺเจวํ ยถาวุตฺตนเยน จิตฺตุปฺปาทานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ อุตฺตรํ เวทนาสงฺคหาทิวิภาคโต อุตฺตมํ ปเภทสงฺคหํ กตฺวา ปุน กามาวจราทีนํ ติณฺณํ ภูมีนํ, ทฺวิเหตุกาทิปุคฺคลานญฺจ เภเทน ลกฺขิตํ ‘‘อิทํ เอตฺตเกหิ ปรํ, อิมสฺส อนนฺตรํ เอตฺตกานิ จิตฺตานี’’ติ เอวํ ปุพฺพาปรจิตฺเตหิ นิยามิตํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ จิตฺตุปฺปาทานํ ปวตฺติสงฺคหํ นาม ตนฺนามกํ สงฺคหํ ยถาสมฺภวโต สมาเสน ปวกฺขามีติ โยชนาฯ

[2] วตฺถุทฺวารารมฺมณสงฺคหา เหฏฺฐา กถิตาปิ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตุํ ปุน นิกฺขิตฺตาฯ

[3] วิสยานํ ทฺวาเรสุ, วิสเยสุ จ จิตฺตานํ ปวตฺติ วิสยปฺปวตฺติฯ

[4] ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ ฉกฺเกสุฯ