[42] ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานิ สกสกทฺวาเร, ฉพฺพีสติ มหคฺคตโลกุตฺตรชวนานิ มโนทฺวาเรเยว อุปฺปชฺชนโต ฉตฺติํส จิตฺตานิ ยถารหํ สกสกทฺวารานุรูปํ เอกทฺวาริกจิตฺตานิฯ

[45] ปญฺจทฺวาเรสุ สนฺตีรณตทารมฺมณวเสน, มโนทฺวาเร จ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตนโต ฉทฺวาริกานิ เจว ปฏิสนฺธาทิวสปฺปวตฺติยา ทฺวารวิมุตฺตานิ จฯ

[47] ปญฺจทฺวาริกานิ จ ฉทฺวาริกานิ จ ปญฺจฉทฺวาริกานิฯ ฉทฺวาริกานิ จ ตานิ กทาจิ ทฺวารวิมุตฺตานิ จาติ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิฯ อถ วา ฉทฺวาริกานิ จ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิ จาติ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานีติ เอกเทสสรูเปกเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ

ทฺวารสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาลมฺพณสงฺคหวณฺณนา

[48] อารมฺมณานํ สรูปโต, วิภาคโต, ตํวิสยจิตฺตโต จ สงฺคโห อาลมฺพณสงฺคโหฯ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ รูปยติ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ รูปํ, ตเทว ทุพฺพลปุริเสน ทณฺฑาทิ วิย จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียติ, ตานิ วา อาคนฺตฺวา เอตฺถ รมนฺตีติ อารมฺมณนฺติ รูปารมฺมณํฯ สทฺทียตีติ สทฺโท, โสเยว อารมฺมณนฺติ สทฺทารมฺมณํฯ คนฺธยติ อตฺตโน วตฺถุํ สูเจติ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุญฺญํ กโรนฺตํ วิย โหตีติ คนฺโธ, โสเยว อารมฺมณํ คนฺธารมฺมณํฯ รสนฺติ ตํ สตฺตา อสฺสาเทนฺตีติ รโส, โสเยว อารมฺมณํ รสารมฺมณํฯ ผุสียตีติ โผฏฺฐพฺพํ, ตเทว อารมฺมณํ โผฏฺฐพฺพารมฺมณํฯ ธมฺโมเยว อารมฺมณํ ธมฺมารมฺมณํฯ

[49] ตตฺถาติ เตสุ รูปาทิอารมฺมเณสุ, รูปเมวาติ วณฺณายตนสงฺขาตํ รูปเมวฯ สทฺทาทโยติ สทฺทายตนาทิสงฺขาตา สทฺทาทโย, อาโปธาตุวชฺชิตภูตตฺตยสงฺขาตํ โผฏฺฐพฺพายตนญฺจฯ

[50] ปญฺจารมฺมณปสาทานิ ฐเปตฺวา เสสานิ โสฬส สุขุมรูปานิฯ

[51] ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วตฺตมานํฯ

[52] ฉพฺพิธมฺปีติ รูปาทิวเสน ฉพฺพิธมฺปิฯ วินาสาภาวโต อตีตาทิกาลวเสน นวตฺตพฺพตฺตา นิพฺพานํ, ปญฺญตฺติ จ กาลวิมุตฺตํ นามฯ ยถารหนฺติ กามาวจรชวนอภิญฺญาเสสมหคฺคตาทิชวนานํ อนุรูปโตฯ กามาวจรชวนานญฺหิ หสิตุปฺปาทวชฺชานํ ฉพฺพิธมฺปิ ติกาลิกํ, กาลวิมุตฺตญฺจ อารมฺมณํ โหติฯ หสิตุปฺปาทสฺส ติกาลิกเมวฯ ตถา หิสฺส เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตํ วกฺขติฯ ทิพฺพจกฺขาทิวสปฺปวตฺตสฺส ปน อภิญฺญาชวนสฺส ยถารหํ ฉพฺพิธมฺปิ ติกาลิกํ, กาลวิมุตฺตญฺจ อารมฺมณํ โหติฯ วิภาโค ปเนตฺถ นวมปริจฺเฉเท อาวิ ภวิสฺสติฯ เสสานํ ปน กาลวิมุตฺตํ, อตีตญฺจ ยถารหมารมฺมณํ โหติฯ

[53] ทฺวาร…เป.… สงฺขาตานํ ฉพฺพิธมฺปิ อารมฺมณํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, ตํ ปน เนสํ อารมฺมณํ น อาวชฺชนสฺส วิย เกนจิ อคฺคหิตเมว โคจรภาวํ คจฺฉติ, น จ ปญฺจทฺวาริกชวนานํ วิย เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนํ, นาปิ มโนทฺวาริกชวนานํ วิย ติกาลิกเมว, อวิเสเสน กาลวิมุตฺตํ วา, นาปิ มรณาสนฺนโต ปุริมภาคชวนานํ วิย กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทิวเสน อาคมสิทฺธิโวหารวินิมุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยถาสมฺภวํ…เป.… สมฺมต’’นฺติฯ ตตฺถ ยถาสมฺภวนฺติ ตํตํภูมิกปฏิสนฺธิภวงฺคจุตีนํ ตํตํทฺวารคฺคหิตาทิวเสน สมฺภวานุรูปโตฯ

กามาวจรานญฺหิ ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ ตาว รูปาทิปญฺจารมฺมณํ ฉทฺวารคฺคหิตํ ยถารหํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตญฺจ กมฺมนิมิตฺตสมฺมตมารมฺมณํ โหติ, ตถา จุติจิตฺตสฺส อตีตเมวฯ ธมฺมารมฺมณํ ปน เตสํ ติณฺณนฺนมฺปิ มโนทฺวารคฺคหิตเมว อตีตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตสมฺมตํ, ตถา รูปารมฺมณํ เอกเมว มโนทฺวารคฺคหิตํ เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนํ คตินิมิตฺตสมฺมตนฺติ เอวํ กามาวจรปฏิสนฺธาทีนํ ยถาสมฺภวํ ฉทฺวารคฺคหิตํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตญฺจ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสมฺมตมารมฺมณํ โหติฯ

มหคฺคตปฏิสนฺธาทีสุ ปน รูปาวจรานํ, ปฐมตติยารุปฺปานญฺจ ธมฺมารมฺมณเมว มโนทฺวารคฺคหิตํ ปญฺญตฺติภูตํ กมฺมนิมิตฺตสมฺมตํ, ตถา ทุติยจตุตฺถารุปฺปานํ อตีตเมวาติ เอวํ มหคฺคตปฏิสนฺธิภวงฺคจุตีนํ มโนทฺวารคฺคหิตํ ปญฺญตฺติภูตํ, อตีตํ วา กมฺมนิมิตฺตสมฺมตเมว อารมฺมณํ โหติฯ

เยภุยฺเยน ภวนฺตเร ฉทฺวารคฺคหิตนฺติ พาหุลฺเลน อตีตานนฺตรภเว มรณาสนฺนปฺปวตฺตฉทฺวาริกชวเนหิ คหิตํฯ อสญฺญีภวโต จุตานญฺหิ ปฏิสนฺธิวิสยสฺส อนนฺตราตีตภเว น เกนจิ ทฺวาเรน คหณํ อตฺถีติ ตเทเวตฺถ เยภุยฺยคฺคหเณน พฺยภิจาริตํฯ เกวลญฺหิ กมฺมพเลเนว เตสํ ปฏิสนฺธิยา กมฺมนิมิตฺตาทิกมารมฺมณํ อุปฏฺฐาติฯ ตถา หิ สจฺจสงฺเขเป อสญฺญีภวโต จุตสฺส ปฏิสนฺธินิมิตฺตํ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘ภวนฺตรกตํ กมฺมํ, ยโมกาสํ ลเภ ตโต;

โหติ สา สนฺธิ เตเนว, อุปฏฺฐาปิตโคจเร’’ติฯ (ส. ส. 171) –

เกวลํ กมฺมพเลเนว ปฏิสนฺธิโคจรสฺส อุปฏฺฐานํ วุตฺตํฯ

อิตรถา หิ ชวนคฺคหิตสฺสปิ อารมฺมณสฺส กมฺมพเลเนว อุปฏฺฐาปิยมานตฺตา ‘‘เตเนวา’’ติ สาวธารณวจนสฺส อธิปฺปายสุญฺญตา อาปชฺเชยฺยาติฯ นนุ จ เตสมฺปิ ปฏิสนฺธิโคจโร กมฺมภเว เกนจิ ทฺวาเรน ชวนคฺคหิโต สมฺภวตีติ? สจฺจํ สมฺภวติ กมฺมกมฺมนิมิตฺตสมฺมโต, คตินิมิตฺตสมฺมโต ปน สพฺเพสมฺปิ มรณกาเลเยว อุปฏฺฐาตีติ กุโต ตสฺส กมฺมภเว คหณสมฺภโวฯ อปิเจตฺถ มรณาสนฺนปวตฺตชวเนหิ คหิตเมว สนฺธาย ‘‘ฉทฺวารคฺคหิต’’นฺติ วุตฺตํ, เอวญฺจ กตฺวา อาจริเยน อิมสฺมิํเยว อธิกาเร ปรมตฺถวินิจฺฉเย วุตฺตํ –

‘‘มรณาสนฺนสตฺตสฺส, ยโถปฏฺฐิตโคจรํ;

ฉทฺวาเรสุ ตมารพฺภ, ปฏิสนฺธิ ภวนฺตเร’’ติฯ (ปรม. วิ. 89);

‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺตฺยาทินา อนาคตสฺส ปฏิสนฺธิโคจรภาวํ นิวาเรติฯ น หิ ตํ อตีตกมฺมกมฺมนิมิตฺตานิ วิย อนุภูตํ, นาปิ ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานิ วิย อาปาถคตญฺจ โหตีติ, กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทีนญฺจ สรูปํ สยเมว วกฺขติฯ

[54] เตสูติ รูปาทิปจฺจุปฺปนฺนาทิกมฺมาทิอารมฺมเณสุ วิญฺญาเณสุฯ รูปาทีสุ เอเกกํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ รูปาทิเอเกการมฺมณานิฯ

[55] รูปาทิกํ ปญฺจวิธมฺปิ อารมฺมณเมตสฺสาติ รูปาทิปญฺจารมฺมณํฯ

[56] เสสานีติ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉเนหิ อวเสสานิ เอกาทส กามาวจรวิปากานิ ฯ สพฺพถาปิ กามาวจรารมฺมณานีติ สพฺเพนปิ ฉทฺวาริกทฺวารวิมุตฺตฉฬารมฺมณวสปฺปวตฺตากาเรน นิพฺพตฺตานิปิ เอกนฺตกามาวจรสภาวฉฬารมฺมณโคจรานิฯ เอตฺถ หิ วิปากานิ ตาว สนฺตีรณาทิวเสน รูปาทิปญฺจารมฺมเณ, ปฏิสนฺธาทิวเสน ฉฬารมฺมณสงฺขาเต กามาวจรารมฺมเณเยว ปวตฺตนฺติฯ

หสนจิตฺตมฺปิ ปธานสารุปฺปฏฺฐานํ ทิสฺวา ตุสฺสนฺตสฺส รูปารมฺมเณ, ภณฺฑภาชนฏฺฐาเน มหาสทฺทํ สุตฺวา ‘‘เอวรูปา โลลุปฺปตณฺหา เม ปหีนา’’ติ ตุสฺสนฺตสฺส สทฺทารมฺมเณ, คนฺธาทีหิ เจติยปูชนกาเล ตุสฺสนฺตสฺส คนฺธารมฺมเณ, รสสมฺปนฺนํ ปิณฺฑปาตํ สพฺรหฺมจารีหิ ภาเชตฺวา ปริภุญฺชนกาเล ตุสฺสนฺตสฺส รสารมฺมเณ, อาภิสมาจาริกวตฺตปริปูรณกาเล ตุสฺสนฺตสฺส โผฏฺฐพฺพารมฺมเณ, ปุพฺเพนิวาสญาณาทีหิ คหิตกามาวจรธมฺมํ อารพฺภ ตุสฺสนฺตสฺส ธมฺมารมฺมเณติ เอวํ ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสฺเวว ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ

[57] ทฺวาทสากุสลอฏฺฐญาณวิปฺปยุตฺตชวนวเสน วีสติ จิตฺตานิ อตฺตโน ชฬภาวโต โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติตุํ น สกฺโกนฺตีติ นววิธโลกุตฺตรธมฺเม วชฺเชตฺวา เตภูมกานิ, ปญฺญตฺติญฺจ อารพฺภ ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘อกุสลานิ เจวา’’ตฺยาทิฯ อิเมสุ หิ อกุสลโต จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา ปริตฺตธมฺเม อารพฺภ ปรามสนอสฺสาทนาภินนฺทนกาเล กามาวจรารมฺมณา, เตเนวากาเรน สตฺตวีสติ มหคฺคตธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติยํ มหคฺคตารมฺมณา, สมฺมุติธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติยํ ปญฺญตฺตารมฺมณาฯ

ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทาปิ เตเยว ธมฺเม อารพฺภ เกวลํ อสฺสาทนาภินนฺทนวเสน ปวตฺติยํ, ปฏิฆสมฺปยุตฺตา จ ทุสฺสนวิปฺปฏิสารวเสน, วิจิกิจฺฉาสหคโต อนิฏฺฐงฺคมนวเสน, อุทฺธจฺจสหคโต วิกฺขิปนวเสน, อวูปสมวเสน จ ปวตฺติยํ ปริตฺตมหคฺคตปญฺญตฺตารมฺมโณ, กุสลโต จตฺตาโร, กิริยโต จตฺตาโรติ อฏฺฐ ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา เสกฺขปุถุชฺชนขีณาสวานํ อสกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสฺสวนาทีสุ ปริตฺตธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล กามาวจรารมฺมณา, อติปคุณชฺฌานปจฺจเวกฺขณกาเล มหคฺคตารมฺมณา, กสิณนิมิตฺตาทีสุ ปริกมฺมาทิกาเล ปญฺญตฺตารมฺมณาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[58] อรหตฺตมคฺคผลวชฺชิตสพฺพารมฺมณานิ เสกฺขปุถุชฺชนสนฺตาเนสฺเวว ปวตฺตนโตฯ เสกฺขาปิ หิ ฐเปตฺวา โลกิยจิตฺตํ อรหโต มคฺคผลสงฺขาตํ ปาฏิปุคฺคลิกจิตฺตํ ชานิตุํ น สกฺโกนฺติ อนธิคตตฺตา, ตถา ปุถุชฺชนาทโยปิ โสตาปนฺนาทีนํ, เสกฺขานํ ปน อตฺตโน อตฺตโน มคฺคผลปจฺจเวกฺขเณสุ ปรสนฺตานคตมคฺคผลารมฺมณาย อภิญฺญาย ปริกมฺมกาเล, อภิญฺญาจิตฺเตเนว มคฺคผลานํ ปริจฺฉินฺทนกาเล จ อตฺตโน อตฺตโน สมานานํ, เหฏฺฐิมานญฺจ มคฺคผลธมฺเม อารพฺภ กุสลชวนานํ ปวตฺติ อตฺถีติ อรหตฺตมคฺคผลสฺเสว ปฏิกฺเขโป กโตฯ กามาวจรมหคฺคตปญฺญตฺตินิพฺพานานิ ปน เสกฺขปุถุชฺชนานํ สกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสฺสวนสงฺขารสมฺมสนกสิณปริกมฺมาทีสุ ตํตทารมฺมณิกาภิญฺญานํ ปริกมฺมกาเล, โคตฺรภุโวทานกาเล, ทิพฺพจกฺขาทีหิ รูปวิชานนาทิกาเล จ กุสลชวนานํ โคจรภาวํ คจฺฉนฺติฯ

[59] สพฺพถาปิ สพฺพารมฺมณานีติ กามาวจรมหคฺคตสพฺพโลกุตฺตรปญฺญตฺติวเสน สพฺพถาปิ สพฺพารมฺมณานิ, น ปน อกุสลาทโย วิย สปฺปเทสสพฺพารมฺมณานีตฺยตฺโถฯ กิริยชวนานญฺหิ สพฺพญฺญุตญฺญาณาทิวสปฺปวตฺติยํ, โวฏฺฐพฺพนสฺส จ ตํตํปุเรจาริกวสปฺปวตฺติยํ น จ กิญฺจิ อโคจรํ นาม อตฺถิฯ

[60] ปฐมตติยารุปฺปารมฺมณตฺตา อารุปฺเปสุ ทุติยจตุตฺถานิ มหคฺคตารมฺมณานิฯ

[61] เสสานิ…เป.… ปญฺญตฺตารมฺมณานีติ ปนฺนรส รูปาวจรานิ, ปฐมตติยารุปฺปานิ จาติ เอกวีสติ กสิณาทิปญฺญตฺตีสุ ปวตฺตนโต ปญฺญตฺตารมฺมณานิฯ

[63] เตวีสติกามาวจรวิปากปญฺจทฺวาราวชฺชนหสนวเสน ปญฺจวีสติ จิตฺตานิ ปริตฺถมฺหิ กามาวจรารมฺมเณ เยว ภวนฺติฯ กามาวจรญฺหิ มหคฺคตาทโย อุปาทาย มนฺทานุภาวตาย ปริสมนฺตโต อตฺตํ ขณฺฑิตํ วิยาติ ปริตฺตํฯ ‘‘ฉ จิตฺตานิ มหคฺคเตเยวา’’ตฺยาทินา สพฺพตฺถ สาวธารณโยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ

อาลมฺพณสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วตฺถุสงฺคหวณฺณนา

[64] วตฺถุวิภาคโต , ตพฺพตฺถุกจิตฺตปริจฺเฉทวเสน จ สงฺคโห วตฺถุสงฺคโหฯ วสนฺติ เอเตสุ จิตฺตเจตสิกา ตนฺนิสฺสยตฺตาติ วตฺถูนิฯ

[65] ตานิ กามโลเก สพฺพานิปิ ลพฺภนฺติ ปริปุณฺณินฺทฺริยสฺส ตตฺเถว อุปลพฺภนโตฯ ปิ-สทฺเทน ปน อนฺธพธิราทิวเสน เกสญฺจิ อสมฺภวํ ทีเปติฯ

[66] ฆานาทิตฺตยํ นตฺถิ พฺรหฺมานํ กามวิราคภาวนาวเสน คนฺธรสโผฏฺฐพฺเพสุ วิรตฺตตาย ตพฺพิสยปฺปสาเทสุปิ วิราคสภาวโตฯ พุทฺธทสฺสนธมฺมสฺสวนาทิอตฺถํ ปน จกฺขุโสเตสุ อวิรตฺตภาวโต จกฺขาทิทฺวยํ ตตฺถ อุปลพฺภติฯ

[67] อรูปโลเก สพฺพานิปิ ฉ วตฺถูนิ น สํวิชฺชนฺติ อรูปีนํ รูปวิราคภาวนาพเลน ตตฺถ สพฺเพน สพฺพํ รูปปฺปวตฺติยา อภาวโตฯ

[68] ปญฺจวิญฺญาณาเนว นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน ธาตุโยติ ปญฺจวิญฺญาณธาตุโยฯ

[69] มนนมตฺตา ธาตุ มโนธาตุฯ